~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

વિશ્વમાં અનેકવિધ ક્ષેત્રોમાં આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સની ઉપયોગિતા સિદ્ધ થતી જાય છે.અમેરિકા અને ચીન જેવા દેશો આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સનું મહત્ત્વ પારખી ચૂક્યા છે. આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ અને ‘ઇન્ટેલિજન્ટ’ મશીનનાં પ્યાદાંઓથી આવતી કાલની દુનિયાના સુપર પાવર નિર્મિત થવાની શક્યતાઓ નકારી ન શકાય. જો અમેરિકા-ચીન આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સની હોડમાં ઉતર્યા હોય, તો ભારત શા માટે પાછળ રહે?દુનિયામાં આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સની એપ્લિકેશન્સ ઇ-કોમર્સ, ટેલિકોમ, હેલ્થકેર, એગ્રીકલ્ચર, એજ્યુકેશન, એન્ટરટેઇનમેન્ટ, કમ્મ્યુનિકેશન, ડિફેન્સ, ટ્રાંસ્પોર્ટેશન, ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલોજી જેવા ક્ષેત્રોમાં વ્યાપક બનતી જાય છે, જ્યારે ભારતમાં મુખ્યત્વે હેલ્થકેર, એગ્રીકલ્ચર અને એજ્યુકેશન જેવા ક્ષેત્રોમાં તે વિશેષ પ્રચલિત છે. જો કે ભારતમાં એમેઝોન જેવી મલ્ટિનેશનલ કંપનીઓ સાથે ઇન્ફોસિસ તથા રિલાયંસ જેવી કંપનીઓ પણ એઆઇ ટેકનોલોજીને અપનાવી રહી છે, પણ હજી ઘણું કરવાનું બાકી છે.બિગ ડેટા, ક્લાઉડ ટેકનોલોજી, મશીન લર્નિંગ તથા આર્ટિફિશિયલ ન્યુરાલ નેટવર્ક ત્વરાથી વિશ્વ પર છવાતાં ભારત સરકાર તેમજ દેશના પોલિસી કમિશન (નીતિ આયોગ) ને આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ ટેકનોલોજીની અનિવાર્યતા સમજાઈ છે. ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૮માં દ્વારા ભારતમાં આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ માટેનો નેશનલ પ્રોગ્રામ જાહેર થયો છે, જે અંતર્ગત એઆઇ ક્ષેત્રે સંશોધન પર વિશેષ ભાર મૂકાશે.આવતા દસ વર્ષમાં બિગ ડેટા અને ક્લાઉડ ટેકનોલોજીએ આપણા જીવનને ભરડો લઈ લીધો હશે. આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ અને મશીન લર્નિંગ આપના રોજિંદા જીવનમાં ક્યાંક ને ક્યાંક કોઈ ભાગ જરૂર ભજવતા હશે. માનવી કયાં કાર્યો વિશેષ બુદ્ધિ વાપરીને કરે છે? મનુષ્યનું બુદ્ધિપૂર્વકનું કાર્ય એટલે ભાષા સમજવાનું કાર્ય, બોલવાનું કાર્ય, પ્રતિભાવ આપવાનું, તર્કપૂર્વક વિચારવાનું, નિર્ણય લેવાનું, નવું કામ શીખવાનું કાર્ય ઇત્યાદિ.આજે દુનિયાના વ્યવહારો એટલા તો સંકુલ અને ત્વરિત બનતાં જાય છે કે મનુષ્યની બુદ્ધિ મૂંઝાઈ જાય! હવે મનુષ્યને એવું મશીન જોઈએ કે જે માનવીની જેમ વિચારીને સ્વતંત્ર કામ કરી શકે! આવા મશીનને આસપાસના વાતાવરણથી-દુનિયાથી પરિચિત કરવામાં આવે, ખૂબ બધી માહિતી (ડેટા) આપવામાં આવે અને માનવબુદ્ધિ જેવી ‘પ્રૉસેસિંગ’ ક્ષમતા આપવામાં આવે તો તે આવી આર્ટિફિશિયલ ઇંટેલિજંસથીપોતાની જાતે સ્વતંત્ર રીતે કામ કરતું થઈ જાય.‘વિચાર કરવાની’, ‘તર્કશક્તિથી નિર્ણય લેવાની’, ‘પરિસ્થિતિને રિસ્પોંડ કરવાની’ અને ‘સમજદારીથી નવાં કાર્યો શીખવાની’ આદિ ક્ષમતાઓ ધરાવતાં પ્રોગ્રામ કે સિસ્ટમને આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ કહી શકાય.જે કમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામ કે સિસ્ટમની મદદ વડે કોઈ મશીન માનવબુદ્ધિથી થઈ શકતાં કાર્યો સ્વયં કરી શકે તેને આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ કહેવામાં આવે છે.આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ ધરાવતું જે મશીન પોતાની બુદ્ધિથી કાર્યો કરી શકે અને નવાં કાર્યો શીખી શકે તેને ‘ઇન્ટેલિજન્ટ’ મશીન કહી શકાય. ‘ઇન્ટેલિજન્ટ’ મશીન તેનાથી ‘અપેક્ષિત’ કાર્યો સ્વતંત્રતાપૂર્વક અને બુદ્ધિપૂર્વક કરી શકે છે. ‘અપેક્ષિત’ કાર્યો એટલા માટે કે જે કમ્પ્યુટર કે મશીનને ચેસ રમવાનું કાર્ય કરવાનું હોય તે રસ્તા પર કાર ન ચલાવી શકે.‘મશીન લર્નિંગ’ (એમએલ) આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ પર આધારિત એક એપ્લિકેશન છે. આજે મશીન લર્નિંગ વિકાસ પામીને કમ્પ્યુટર સાયંસની એક બ્રાંચ બની ગયેલ છે.મશીન લર્નિંગ એવી ‘એપ્લિકેશન’ છે જેમાં તેને આપવામાં આવેલા ડેટા પરથી તે નવી નવી ક્ષમતા, નવાં ટાસ્ક કરવાની એબિલિટી જાતે જ વિકસાવી શકે છે. મશીન લર્નિંગની સફળતાનો આધાર તેને ફીડ કરવામાં આવતા ડેટા પર છે. મશીન લર્નિંગમાં ખાસ અલ્ગોરિધમની આગવી અગત્ય છે. મશીન લર્નિંગ અલ્ગોરિધમ પોતાના ડેટામાંથી તારણો કાઢી નવાં ટાસ્ક માટે એબિલિટી જાતે જ વિકસાવી લે છે. આ રીતે વિચારતાં, મશીન લર્નિંગ ડેટા એનાલિસિસ કરતી એપ્લિકેશન છે. ડેટા ડાયનેમિક હોય છે. ડેટા જેમ જેમ વિસ્તરતો જાય, તેમ તેમ મશીન લર્નિંગ અલ્ગોરિધમ વધારે ચોકસાઈથી કામ કરતા જાય. પરિણામે ભૂલોની સંભાવના ઘટતી જાય.આર્ટિફિશિયલ ન્યુરાલ નેટવર્કને સરળતાથી સમજવા આપણે મનુષ્યના મગજમાં રહેલા કોષોના નેટવર્કને સમજવું પડે. મનુષ્યના બ્રેઇનમાં ન્યુરોન નામે ઓળખાતા પરસ્પર સંકળાયેલા કરોડો કોષો છે. બ્રેઇનમાં રહેલા કરોડો કરોડો ન્યુરોન્સ પરસ્પર કનેક્ટ થઈને કોમ્લેક્સ ન્યુરોન નેટવર્ક બનાવે છે. મગજ અને જ્ઞાનેંદ્રિયો વચ્ચે સંદેશાઓની આપલે આ ન્યુરોન નેટવર્ક થકી થાય છે. આ નેટવર્કમાં સેન્સરી ઓર્ગન્સ દ્વારા મળેલી માહિતીનું પ્રોસેસિંગ (ઇન્ફર્મેશન પ્રોસેસિંગ) થાય છે. મનુષ્યના મગજના નેટવર્કની માફક કમ્પ્યુટિંગ સિસ્ટમમાં પણ ઇન્ટર-કનેક્ટેડ નોડ્‌સ વડે આર્ટિફિશિયલ નેટવર્ક રચી શકાય છે. તે આર્ટિફિશિયલ ન્યુરાલ નેટવર્ક કહેવાય છે અને તેમાં ઇંફર્મેશન પ્રોસેસિંગ થઈ શકે છે. પેટર્ન લર્નિંગ અને ક્લાસિફિકેશન દ્વારા ડેટા એનાલિસિસમાં ન્યુરાલ નેટવર્ક ખૂબ મદદરૂપ છે.ક્લાઉડ કંપ્યુટિંગ અને બિગ ડેટાના વિસ્તરણ સાથે મશીન લર્નિંગની ઉપયોગિતા પણ વધતી જાય છે.ઇંટરનેટ પર સર્ચ એન્જિન પોતાનાં સર્ચ રિઝલ્ટને વધારે અર્થપૂર્ણ કરવા મશીન લર્નિંગ (એમએલ)ની મદદ લે છે. આપે નોંધ્યું હશે કે સર્ચ કરેલ ટર્મને ભળતા આવતા શબ્દોનાં રિઝલ્ટ આપનું કામ સરળ કરે છે. ગુગલ જેવાં સર્ચ એંજિનથી આપ ખુશ રહો છો તેની પાછળ મશીન લર્નિંગનો હાથ છે.ઇ-મેઇલ એકાઉંટમાં સ્પામ મેઇલને રોકવામાં મશીન લર્નિંગનો ફાળો છે. એમએલના ઉપયોગથી સ્પામ ફિલ્ટર વધારે ઇફેક્ટિવ બનતાં જાય છે.વર્ચ્યુઅલ પર્સનલ આસિસ્ટંટના કંસેપ્ટને સફળ કરવા પાછળ મશીન લર્નિંગ છે. સિરિ હોય કે કોર્ટાના, ગુગલ આસિસ્ટંટ હોય કે એલેક્સા - બધામાં એઆઇ અને એમએલ કામ કરે છે. એપલનું વીપીએ સિરિ, માઇક્રોસોફ્ટનું કોર્ટાના, એમેઝોનનું એલેક્સા, ગુગલનું આસિસ્ટંટ જેવા વર્ચ્યુઅલ પર્સનલ આસિસ્ટંટ એમએલ આધારિત છે.સોશિયલ મીડિયાના વધતા વ્યાપમાં મશીન લર્નિંગનો વિશેષ ફાળો છે. ફેસબુક પરનાં ફીચર્સ ‘ફેસ રેકગ્નિશન’ અને ‘પિપલ યુ મે નો’ એમએલની એપ્લિકેશનનાં ઉત્તમ ઉદાહરણો છે. ફેસ રેકગ્નિશન માટે આર્ટિફિશિયલ ન્યુરાલ નેટવર્કનો ઉપયોગ થાય છે.ઓન લાઇન શોપિંગ સાઇટ્‌સ પર આપ બે - પાંચ પ્રોડક્ટ્‌સ જુઓ કે ટ્રાવેલ વેબ સાઇટ પર આપ કોઈ હોટેલ માટે તપાસ કરો કે તરત આપના સ્ક્રીન પર ધડાધડ તેને સંબંધિત સજેશન્સ આવવા લાગશે. તે મશીન લર્નિંગની કમાલ છે. જેમ જેમ આપ વધારે સર્ચ કરશો, તેમ તેમ એમ એલ થકી વધારે સારાં સૂચનો મળતાં જશે.મેડિકલ સાયંસમાં તો મશીન લર્નિંગ આશીર્વાદરૂપ સાબિત થયું છે. ટેલિમેડિસિન તથા ટેલિરેડિયોલોજીમાં મશીન લર્નિંગ અનિવાર્ય છે. હજારો બ્રેઇન એમઆરઆઇના ડેટા પરથી મશીન લર્નિંગ સફળતાપૂર્વક બ્રેઇન કેંસરની સંભાવના બતાવતાં એમઆરઆઇ દર્શાવી શકે છે.બેંકિંગ ઇંડસ્ટ્રી માટે આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ અને મશીન લર્નિંગ તારણહાર બની શકે છે. કસ્ટમર ડેટા રેકોર્ડ અને તેમનાં આર્થિક વ્યવહારોની એનાલિસિસમાં એઆઇ - એમએલ હવે અનિવાર્ય છે. એમએલની મદદથી ડેબિટ કાર્ડ કે ક્રેડિટ કાર્ડનાં શંકાસ્પદ ટ્રાંસેક્શન ઓળખી શકાય છે. આમ, બેંકિંગ ફ્રોડને રોકવામાં મશીન લર્નિંગ ઉપયોગી છે.બેંકિંગ ઇંડસ્ટ્રીમાં સ્કેમ રોકવા એડવાન્સિઝ - લોન જેવા નિર્ણયોમાં પણ મશીન લર્નિંગનો ઉપયોગ થઈ શકે ને?ભારતમાં આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ અને મશીન લર્નિંગના વિકાસની તકો ઉજળી છે. ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલોજી (આઇટી) ક્ષેત્રે ભારતે નોંધપાત્ર ફાળો આપ્યો છે. ટાટા કંસલ્ટિંગ સર્વિસિઝ (ટીસીએસ) અને ઇન્ફોસિસ જેવી કંપનીઓ વિશ્વપ્રસિદ્ધ છે. આઈટી ક્ષેત્રે નાનીમોટી અસંખ્ય ભારતીય કંપનીઓ દુનિયાભરને સેવાઓ આપી રહી છે. દેશના યુવાનો સોફ્ટવેર ડેવલપમેંટમાં બુદ્ધિમાન પુરવાર થયા છે. કંપ્યુટર સાયંસ અને ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલોજીના એક્સ્પટ્‌ર્સ ભારતમાં પૂરતા છે. જો આર્ટિફિશિયલ ઇંટેલિજન્સ માટે આવશ્યક શિક્ષણ, પ્રશિક્ષણ અને કૌશલ પ્રાપ્ત થાય તો ભારતના યુવાનો આગળ ધપી શકે તેમ છે.૨૦૧૫માં એઆઇ ટેકનોલોજી ક્ષેત્રે ભારતની સ્થિતિ હતી, તે વર્ષ ૨૦૧૭માં ઘણી સુધરી ગઈ છે. દેશમાં એઆઇ સ્કિલ્સ ઊભરી રહી છે. દેશમાં એઆઇના એકેડેમિક પ્રોફેશનલ કોર્સ યુનિવર્સિટીઓ દ્વારા તેમજ પ્રાઇવેટ સંસ્થાઓ દ્વારા શરૂ થઈ ચૂક્યા છે.ભારત સરકારના વ્યાપાર-વાણિજ્ય ખાતાએ એઆઇના ડેવલપમેંટ માટે વર્ષ ૨૦૧૭માં ‘ટાસ્ક ફૉર્સ’ની રચના કરી. તે પછી ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૮માં નીતિ આયોગ દ્વારા આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સમાં સંશોધન અર્થે નેશનલ પ્રોગ્રામની જાહેરાત થઈ છે.ભારતે ઇઝરાયેલ તથા જર્મની જેવા દેશો સાથે સફળ હરીફાઈ કરી છે, પરંતુ દેશ અમેરિકા અને ચીનને પહોંચી શકે તેવા સંકેત મળતા નથી.અમેરિકા અને ચીન જેવા દેશો આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સમાં મોટી મોટી સિદ્ધિઓ મેળવી ચૂક્યા છે. ભારત હજી ક્યાંય પાછળ છે. આશ્વાસન એટલું કે ભારતમાં સોફ્ટવેર હબ ગણાતા બેંગલોર અને હૈદ્રાબાદમાં એઆઇ સ્ટાર્ટ અપ્સ શરૂ થયા છે. મુંબઈ અને દિલ્હી-એનસીઆર પણ આશાસ્પદ જણાય છે.વિશ્વની કમ્પ્યુટર-સોફ્ટવેર ઇંડસ્ટ્રીની અગ્રીમ આઇબીએમ કંપની (યુએસએ) એ મશીન લર્નિંગ પ્રચલિત કરવા મશીન લર્નિંગ હબ શરૂ કર્યાં છે. અમેરિકા અને કેનેડા પછી ચીન અને જર્મનીમાં એમએલ હબ ખોલ્યા પછી આઇબીએમ કંપનીએ ભારતમાં પણ શ્રીગણેશ કર્યા છે. આઇબીએમ દ્વારા બેંગલુરુ (બેંગલોર) ખાતે ભારતના પ્રથમ મશીન લર્નિંગ હબનો પ્રારંભ થયો છે.અહીં પ્રશ્નો એ પણ ઊભા થાય છે કે આપણે એઆઇને વધારે પડતી વિકસાવી રહ્યા છીએ? શું આપણે તેના પર વધારે પડતા અવલંબિત થતા જઈએ છીએ?

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

વૈજ્ઞાનિકોએ ફિઝિકલ રિવ્યુ લેટર્સમાં સંશોધન પણ પ્રકાશિત કરીને એકવીસમી સદીની સૌથી મહાન શોધ કરી હોવાનો દાવો રજુ કર્યો છે. સમગ્ર બ્રહ્માંડને જીવંત રાખનાર અદ્ભૂત બળ ગુરૃત્વાકર્ષણ પેદા કરવા માટે જવાબદાર ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો શોધી કાઢવામાં આવ્યાં છે. ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગોની શોધ, લીગો કોલાબહેશન નામે ઓળખાતી ટીમે કરી છે. જેમાં ૧૦૦૦ જેટલાં આંતરરાષ્ટ્રીય વૈજ્ઞાનિકો સહયોગ આપી રહ્યાં છે. ટીમનું નેતૃત્વ કરનાર યુરોપીય દેશ જર્મની છે. મેકસ પ્લાંન્ક ઈન્સ્ટીટયૂટ ફોર ગ્રેવિટેશનલ ફીઝિક્સ અને લાઇબનીઝ યુનિવર્સિટી તેનાં મુખ્ય ભાગીદાર છે. આ ઇન્સ્ટીટયૂટનાં પ્રો. કર્સ્ટેન ડેન્ઝમાન જણાવે છે કે તેમની શોધ અદ્ભૂત અને અભૂતપૂર્વ છે. જેની સરખામણી ભૂતકાળમાં થયેલ શોધ, હિગ્સ બોઝોન અને ડીએનએનાં બંધારણની શોધને સમકક્ષ મુકી શકાય તેમ છે. સમગ્ર બ્રહ્માંડને ચલાવનાર અને અત્યાર સુધી જેની હાજરી બધા જ અનુભવતા હતાં. તેવાં ગુરુત્વાકર્ષણનો ભેદ હવે ઉકલી ગયો છે.૧૯૧૬માં મહાન વૈજ્ઞાનિક આલ્બર્ટ આઇનસ્ટાઇને સાપેક્ષતાવાદનો સામાન્ય સિધ્ધાંત આપ્યો હતો. જેમાં બ્રહ્માંડનાં ચોથા પરીમાણ તરીકે અંતરીક્ષ અને સમયની જુગલબંધી જેવી ભૌતિકશાસ્ત્રી સ્પેસ-ટાઇમની સંકલ્પનાં રજુ કરવામાં આવી હતી. બ્રહ્માંડનો કોઇપણ અવકાશી પીંડ હોય તેની ગતિ-વિધિ દ્વારા આ સ્પેસ ટાઇમમાં ખલેલ પહોંચાડે છે ત્યારે સ્પષ્ટ કે ડમરી સ્વરૃપે તરંગો પેદા થાય છે. જેની ગતિ પદાર્થનાં સ્ત્રોતથી બહાર તરફની હોય છે. આ તરંગોને ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો કહે છે. લીગો નામની અંતરીક્ષ વેધશાળા દ્વારા એક અદ્ભૂત ઘટના જોવા મળી હતી. ગયા વર્ષની ૧૪મી સપ્ટેમ્બરનાં રોજ વેધશાળાનાં ઉપકરણો ૧.૩૦ અબજ પ્રકાશ વર્ષ દૂર આવેલાં બે બ્લેક હોલને એકબીજાની પાસે આવીને એકબીજામાં સમાઈ જતાં જોયા હતાં. આ ઘટનાનાં સાક્ષીરૃપ ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો લીગો નામની વેધશાળાનાં બે એકબીજાથી દૂર આવેલ ઉપકરણોએ પકડી પાડયા હતાં. પૃથ્વી પરની આ પ્રથમ ઘટના છે. જેમાં ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગોની સીધી ડાયરેક્ટ સાબિતી મળી છે. બ્રહ્માંડનાં બાયનરી બ્લેક હોલ્સે ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો વડે લીગોનાં વૈજ્ઞાનિકો સાથે સીધો જ વાર્તાલાપ કર્યો છે. અત્યાર સુધી બ્લેક હોલ્સની હાજરીનાં અદ્રશ્ય પુરાવાઓ જરૃર મળ્યા હતાં. પરંતુ કોઈ પણ વૈજ્ઞાનિક એ વાત જાણતો ન’હતો કે જો બે વિશાળકાય બ્લેક હોલ્સ/ શ્યામ વિવર એકબીજા સાથે ટકરાઈને એકમેકમાં ઓતપ્રોત થઈ જાય તો અતિ-વિશાળકાય બ્લેકહોલ બને. ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગોની આગાહી ૧૦૦ વર્ષ પહેલા થઈ હતી અને, ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો પકડી પાડવાનાં યંત્રની ડિઝાઇન વૈજ્ઞાનિકોએ ૪૦ વર્ષ પહેલાં આપી હતી.

ઘટનામાં જોવા મળેલ બે બ્લેક હોલમાંથી એકનું દ્રવ્ય આપણી સૂર્યમાળાનાં સમગ્ર દ્રવ્યથી ૧૯ ગણું વધારે હતું. જ્યારે બીજાનું દ્રવ્ય/પદાર્થ સૂર્યમાળાનાં પદાર્થ કરતાં ૩૬ ગણું વધારે છે. બંને એકબીજામાં ભળી જતાં તેમનો દ્રવ્યનો સરવાળો ૬૦ સૂર્યમાળાનાં દ્રવ્ય કરતાં ૬૨ ગણો વધારે થયો છે. જેમાંથી ઉદ્ભવેલાં ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગોને પૃથ્વી પર આવેલી લીગોનાં લિવીંગસ્ટન અને હેન્ડફોર્ડ ખાતે આવેલા ડિરેક્ટરોએ સાત મિલી સેંકન્ડનાં તફાવતથી શોધી કાઢ્યા હતાં.ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગોની શોધ અને સંશોધન માટે વિશ્વની અનેક સંસ્થાઓ અને વૈજ્ઞાનિકો પ્રયત્નો કરી રહ્યા હતાં. થોડા સમય પહેલાં માઇક્રોવેવ કોસ્મીઝ બેકગ્રાઉન્ડ રેડિયેશનની તસવીરમાં જોવા મળેલા અસામાન્યતાનાં આધારે વૈજ્ઞાનિકો એ ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો શોધી કાઢ્યાની જાહેરાત કરી હતી, પરંતુ તે સાચી પુરવાર થઈ ન હતી. આ વખતે લીગો ઓબ્ઝરવેટરી દ્વારાં વૈજ્ઞાનિકોએ પ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝ શોધ્યાનો ’ડાયરેક્ટ’ દાવો કર્યો છે. જે લગભગ સાચો સાબિત થાય તેમ છે. ’ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો’ શોધવાનો ખરો શ્રેય આપવાનો હોય તો, ’લીગો’ ઓબ્ઝરવેટરીનાં ઉપકરણોને આપવો જોઇએ જેણે ખૂબ જ ઝીણું કાંતીને ઘાસની વિશાળ ટેકરીમાંથી ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો જેવી ટાંકણી શોધી કાઢી છે. લીગોનું લાંબું નામ લેસર ઇન્ટરફેરોમીટર ગ્રેવીટેશનલ વેવ્ઝ ઓબ્ઝરવેટરી છે જેનો પાયો ખ્યાતનામ વૈજ્ઞાનિક કિપ થોર્મ અને રોનાલ્ડ ફ્રેવરે નાખ્યો હતો. ભૌતિકશાસ્ત્રી કિપ થોર્મ તેનાં ’હોલીવૂડ’ કનેકશનનાં કારણે ચર્ચામાં રહે છે. ગયા વર્ષે આવેલી ’ઈન્ટરસ્ટેલર’ હોલીવૂડ ફિલ્મનાં કારણે પણ તેઓ સમાચારોમાં ચમક્યા હતો. લીગોનાં બાંધકામમાં અમેરિકાની નેશનલ સાયન્સ ફાઉન્ડેશન, બ્રિટનની સાયન્સ એન્ડ ટેકનોલોજી ફેસિલિટી કાઉન્સીલ, જર્મનીની મેક્સ પ્લાંન્ડ સોસાયટી અને ઓસ્ટ્રેલિયન રિસર્ચ કાઉન્સીલનું ભંડોળ અને ભાગીદારી કામે લાગેલ છે. ૨૦૦૨થી ૨૦૧૦માં કાર્યરત રહેલ લીગોને, ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગોની ભાળ મળી ન’હતી. અપગ્રેડ માટે વેધશાળા બંધ રહી હતી. ૧૪-૧૮ સપ્ટેમ્બર ૨૦૦૮નાં રોજ અહીં ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગોનાં સિગ્નલ ઝડપી પાડવામાં આવ્યા હતાં. જેની જાહેરાત તાજેતરમાં ફિજીકલ રિવ્યુ લેટર્સ અને વોશિંગ્ટનમાં પ્રેસ કોન્ફરન્સમાં લીગો દ્વારા કરાઈ.ઇન્ડીગો અને ’લીગો’ વચ્ચે એક પ્રસ્તાવ રચાયો છે. ભવિષ્યમાં ભારતમાં ’લીગો’નું વર્લ્ડ કાગસ ડિરેક્ટર ધરાવતી ’લીગો-ઇન્ડીયાં’ વેધશાળાની સ્થાપના થવાની સંભાવનાં છે.એક બેહદ અભૂતપૂર્વ કહેવાય તેવી બ્લેક હોલની ટકરામણ અને એકબીજામાં સમાઈ જવાની ઘટના લીગોનાં ડિટેક્ટરોએ શોધી કાઢી છે. બ્રહ્માંડમાં બનતી ઘટનાનાં સાબિતી જેવાં ઇલેકટ્રો-મેગ્નેટિક રેડિયેશન અને દ્રશ્યમાન પ્રકાશ વારંવાર માર્ગમાં આવતાં અવકાશીપિંડ, અવકાશી ડસ્ટ અને વાયુનાં કારણે અટવાઈ જાય છે. જ્યારે ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગોને આવી મર્યાદા નડતી નથી. આ કારણે હવે ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો આધારીત ખગોળશાસ્ત્રનો વિકાસ થવાની સંભાવના વધારે છે.વૈજ્ઞાનિકો ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો વડે બ્લેક હોલની સંપૂર્ણ જન્મ કુંડળી બનાવી શકે તેમ છે. એ જ રીતે ન્યુટ્રોન સ્ટારનાં અભ્યાસમાં ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો ખૂબ જ મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી શકે તેમ છે. ન્યુટ્રોન સ્ટાર મગજને ચકરાવે ચડાવી દે તેવું તારાનું બળી ગયા બાદ બચેલ હાડપિંજર છે. જેમાં એક ચમચી જેટલાં દ્રવ્યનું વજન પૃથ્વી પર અબજો ટન થઈ શકે છે. ન્યુટ્રોન સ્ટારમાં સામાન્ય ’દ્રવ્ય’માં એવું શું બને છે કે તેનું વજન ખૂબ જ વધી જાય છે ? આ સવાલનો જવાબ ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો આપી શકે છે. આ ઉપરાંત બ્રહ્માંડનાં અદ્રશ્ય પદાર્થ-ડાર્ક મેટરનાં રહસ્ય ખોલવામાં પણ ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝ કામિયાબ નિવડે તેમ છે. જેનાં માટે ભવિષ્યમાં અતિ-અતિ-સંવેદનશીલ ’ડિરેક્ટર’ વિકસાવવા પડશે. જે અતી નબળા જણાતા ગ્રેવિટેશનલ તરંગોને અલગ તારવી શકે.સામાન્ય માણસ માટે સમજદારીપૂર્વકની વાત ’આટલી જ’ સરળ છે. ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો વિશે આલ્બર્ટ આઇનસ્ટાઇને તેનાં જગવિખ્યાત સાપેક્ષતાવાદનાં થિયરીમાં વણી લીધા હતાં. ગુરુત્વાકર્ષણ બળની પરોક્ષ અસર બ્રહ્માંડનાં દરેક પદાર્થ ઉપર વરતાતી જોવા મળે છે. પરંતુ ગુરુત્વાકર્ષણનું બળ કઈ રીતે કામ કરે છે. એ સમજવું હોય તો ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો તેનો મુખ્ય આધાર છે. ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગોનાં કારણે આપણે બ્રહ્માંડને અલગ રીતે અને આશા દ્રષ્ટિથી નિહાળી શકતાં હતાં. બ્રહ્માંડને આપણે દ્રશ્યમાન પ્રકાશનાં ઉપયોગથી ટેલિસ્કોપ વડે નિહાળ્યું છે. વિવિધ ઇલેકટ્રોમેગ્નેટિક રેડિયેશનથી નિહાળ્યું છે. હવે ગુરુત્વાકર્ષણનાતરંગોનાં આધારે બ્રહ્માંડને નિહાળી શકીશું.જો દ્રશ્યમાન પ્રકાશની રીતે વાત કરીએ તો, હવે આપણું બ્રહ્માંડ પારદર્શક નથી. અપારદર્શક છે. હવે મનુષ્ય ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો નિહાળી શકે છે. તો, પ્રકાશની મદદથી બ્રહ્માંડનો જે ભૂતકાળ આપણે જાણી શક્યા નથી. એ ભૂતકાળ ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો વડે જાણી શકાશે. અત્યાર સુધી પૃથ્વી પરનો માનવી અવકાશીપિંડોની હાજરી માત્ર તેણે મુક્ત કરેલ ઇલેકટ્રોમેગ્નેટિક રેડિયેશનથી જાણી શકતા હતાં. આ રેડિયેશનમાં દ્રશ્યમાન પ્રકાશ, એક્સ-રે, ગામી રે, અને માઇક્રોવેવ બેક ગ્રાઉન્ડ રેડિયેશનનો સમાવેશ થાય છે.

બ્રહ્માંડનાં કેટલાંક પદાર્થ એવા છે. જે ઇલેકટ્રોમેગ્નેટિક રેડિયેશન મુક્ત કરતા નથી પરંતુ પુષ્કળ અધધધ થઈ જવાય તેટલી માત્રામાં ગુરુત્વાકર્ષણ બળ મુક્ત કરે છે. બ્લેક હોલ આવો જ બ્રહ્માંડનો પદાર્થ છે. બ્રહ્માંડની શરૃઆતને જો બંદૂક નો ધડાકો ગણીએ તો, ગુરૃત્વાકર્ષણ એ ધડાકામાં પેદા થયેલ ધૂમાડો છે. ધુમાડાની માત્રા ઉપરથી ધડાકાની તીવ્રતા નક્કી થઈ શકે તેમ છે. હવે બ્રહ્માંડનો અદ્રશ્ય પદાર્થ ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગોનાં કારણે વિજ્ઞાનીઓ માટે દ્રશ્યમાન બનશે. કારણ કે ગુરુત્વાકર્ષણનાતરંગો કોઇપણ પદાર્થમાંથી પસાર થાય તેઓ બદલાતા નથી. દ્રશ્યમાન પ્રકાશ ઉપર બ્રહ્માંડનાં અન્ય પદાર્થો અસર કરે છે. ગુરુત્વાકર્ષણનાતરંગો પોતાની પ્રકૃતિ બદલ્યા વિનાં બ્રહ્માંડનાં ખૂણે ખૂણે પ્રસરી શકે છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

જાગ ઉઠા સતાન, એટલે કે શેતાન ફરીવાર જાગી ચુક્યો છે. આ શેતાનની જનેતા છે રશિયા. કદાચ શેતાન જાગ્યો ન’હોત તો ! આપણે ટેકનોલોજીનાં જે તબક્કે - સ્ટેજ પર પહોંચ્યા છીએ ત્યાં પહોંચી શકત નહીં. આજથી ૬ દાયકા એટલે કે ૬૦ વર્ષ પહેલાં રશીયા, યુ.એસ.એસ.આર તરીકે ઓળખાતું હતું. દુનિયાનો પ્રથમ ઉપગ્રહ સ્પુતનીક નામે અંતરીક્ષમાં તરતો મુક્યો અને અચાનક પૃથ્વીવાસી માટે અંતરીક્ષયુગની શરૃઆત થઈ. અમેરીકા સફાળુ જાગી ગયું. યુ.એસ.એસ.આર સાથેનું કોલ્ડ વોર ટેકનોલોજી ક્ષેત્રે ’હોટ વોર’ પુરવાર થઈ ગયું. મિસાઈલ વિકસાવવાથી શરૃ થયેલ રેસનું નવું ટાર્ગેટ ’સ્પેસ’ બન્યું અને ’સ્પેસ રેસ’ શરૃ થઈ. કોણ અગ્રેસર રહેશે ? અમેરીકા કે રશીયા ? એકબીજાથી આગળ અને પ્રથમ રહેવાની જીદનાં કારણે માનવજાતનું કલ્યાણ થયું. તેમને નવી નવી ટેકનોલોજી મળતી ગઈ. નવું જ્ઞાાન મળ્યું. નવી ઉત્ક્રાંન્તિ આવી. ઈલેક્ટ્રોનીકલ ક્ષેત્ર કાચનાં વાલ્વમાંથી આજે નેનો ચીપ સુધી પહોંચી ગયું. અને ફરી વાર રશીયાએ તાજેતરમાં ’સતાન’ નામનું નવું બેલાસ્ટીક મીસાઇલનું પરીક્ષણ કર્યું છે. જે એક સાથે બાર જેટલાં પરમાણુ શસ્ત્રો લઈ જઈને દુશ્મન દેશ પર ત્રાટકી શકે છે. એક જ ઝટકે બ્રિટન જેવા આખા દેશનો વિનાશ કરી શકે છે. છેલ્લા ૬ દાયકામાં અંતરીક્ષ યુગે મનુષ્યને રોબોટની નજીક લાવી દીધો છે. ૨૬ ઓક્ટોબરનાં રોજ રશીયાએ સતાન-૨ ન્યુક્લીયર મિસાઈલનું સફળ પરીક્ષણ કર્યું હોવાની જાહેરાત, રશીયાનાં સંરક્ષણ મંત્રીએ કરી હતી. સતાન-૨ ઇજી- ૨૮ નામે પણ ઓળખાય છે. રશીયાનાં પ્લેસ્ટેક કોસ્મોડ્રોમથી ફાયર થયેલ મિસાઈલે ૩૬૦૦ માઈલનું અંતર કાપીને કુરા ટેસ્ટ રેન્જનાં તેનાં ટાર્ગેટને તોડી પાડયું હતું. આ ઉપરાંત ત્રણ સબમરીન જે ન્યુક્લીઅર વોરહેડસ લઈ જવા સક્ષમ છે, તેમણે પણ બેલાસ્ટીક મિસાઈલનો સફળ પ્રયોગ કર્યો હતો. ત્રણ બોમ્બર વિમાનોએ ક્રુઝ મિસાઈલ વાપરીને જમીન પર રહેલાં ત્રણ નિશાન સફળતાપૂર્વક તોડી પાડયા હતા. બે મિસાઈલો ઉત્તર જાપાન અને ઉ.કોરીયા નજીક આવેલાં ઓખોસ્ક સી પર રહેલ સબમરીનમાંથી છોડવામાં આવી હતી. જ્યારે એક સબમરીન આર્કટીકનાં બેરેન્ટ સી પરથી મિસાઈલ છોડી હતી. આ આખી કવાયત રશીયન લશ્કરે ન્યુક્લીઅર રણનીતિનાં એક ભાગરૃપે કરી હતી. આ લશ્કરી કવાયતમાં, સ્ટ્રેટેજીક બોમ્બર વાપરવામાં આવ્યા હતાં. બોમ્બર વિમાનોમાંથી છોડવામાં આવેલ ક્રુઝ મિસાઈલોએ ઉત્તર રશીયાનાં કામચાકા, ઉતરનાં કોમી રિપબ્લીક અને કઝાકસ્તાનનાં રશીઅન લશ્કરી ટાર્ગેટ તોડી પાડયા હતાં. સતાન-૨ આંતર ખંડીય બેલાસ્ટીક મિસાઈલ છે જે એક ભુમી ખંડ પરથી બીજા ભૂમિખંડ પર પ્રહાર કરી શકે છે. જેની રેન્જ ખુબ જ લાંબી છે. મિસાઈલનું કામ ૨૦૦૯થી શરૃ કરવામાં આવ્યું હતું. જેનાં આખરી પરીક્ષણ હાલનાં સમયમાં ચાલી રહ્યાં છે. ૨૦૧૯-૨૦માં રસીયન લશ્કર તેનો ઉપયોગ શરૃ કરશે. ૧૯૪૫માં હીરોસીમા અને નાગાસાકી પર નાખવામાં આવેલ પરમાણુ બોમ્બ કરતાં ૨૦૦૦ ગણો વધારે પાવરફુલ એટલે કે ૪૦ મેગાટનનાં વોરહેડ લઈ જવાની ક્ષમતા સતાન-૨ રાખે છે. ગયા સપ્ટેમ્બર મહીનામાં પણ નેકસ્ટ જનરેશન ન્યુક્લીયર મિસાઈલનું રશીયા દ્વારા પરીક્ષણ કરવામાં આવ્યું હતું. સતાન-૨નું લશ્કરી નામ સરમાત છે. આ મિસાઈલને મોસ્કો વિક્ટરી કે પરેડમાં પણ રજુ કરવામાં આવ્યું હતું. રશીયાની લશ્કરી ક્વાયતનાં પગલે નાટો સહીત ચીન, જાપાન, અમેરીકા અને ઈઝરાયેલ ચોકી ગયા હતાં. લાગે છે રશીયા તેણે શરૃ કરેલ અંતરીક્ષ યુગનાં છ દાયકાને આગવી રીતે ઉજવી રહ્યું છે. ૪ ઓક્ટોબર- ૧૯૫૭નાં રોજ પૃથ્વીનો ઈતિહાસ અલગ રીતે બદલાઈ ગયો હતો. રશીયાએ દુનિયાનો પ્રથમ કૃત્રીમ ઉપગ્રહ સ્પુતનીક અંતરીક્ષમાં ગોઠવીને તરખાટ મચાવ્યો હતો. અમેરીકા જેવી મહાસતા આશ્ચર્યચકીત થઈ ગઈ હતી. જેનાં કારણે રશીયાએ અંતરીક્ષ યુગનો જન્મ કરાવ્યો હતો તે, સોવિયત સ્પેશ પ્રોગ્રામનાં પિતામહ સર્ગેઈ કોરોલ્ટોવનું ચિત્ર આજે પણ મોસ્કોનાં કોસ્મોનોટીક મ્યુઝીયમમાં લટકે છે. બાસ્કેટ બોલ કરતાં થોડો મોટો અને ૮૪ કી.ગ્રા. વજનનો સ્પુતનીક એલ્યુમિનીયમનો બનેલો હતો. જેમાં બે રેડિયો ટ્રાન્સમીટર ગોઠવેલાં હતાં. ચાર એન્ટેના લગાવેલાં હતાં. ટ્રાન્સમીટર પ્રસારણ માટે માત્ર પ્રયોગાત્મક સ્વર બીપ-બીપ-બીપ- અવાજને વહેતો મુક્તાં હતાં. સ્પુતનીક દ્વારાં રાજકીય, લશ્કરી ટેકનોલોજીકલ અને વૈજ્ઞાાનિક વિકાસનું પ્રથમ પગલું વિશ્વએ માંડયું હતું. જોકે તેની સીધી અસર નીચે અમેરિકા-રશીયા વચ્ચેની ’સ્પેસ રેસ’ શરૃ થઈ ગઈ હતી. સ્પુતનીક તરતો મુકાયો તેનાં સોળ વર્ષ પહેલાં અમેરીકાનાં પર્લ હાર્બર પર જાપાનીઓએ એટેક કરીને અમેરીકાને છછેડાયું હતું. બીજા વિશ્વયુદ્ધની સમાપ્તી પછી અમેરિકનો માનવા લાગ્યા હતાં કે અમેરીકા વિશ્વનાં અન્ય દેશો કરતાં ટેકનોલોજી ક્ષેત્રે આગળ છે. સ્પુતનીકની સફળતાએ તેમની આંખો ખોલી નાખી હતી. હવે અમેરિકનોને ડર લાગવા માંડયો હતો કે રશીયા પરમાણુ શસ્ત્રવાળા બેલાસ્ટીક મિસાઈલ વાપરીને અમેરિકા ઉપર ગમે ત્યારે હુમલો કરી શકે તેમ હતું. રશીયન સામ્યવાદનો ફેલાવો, અમેરીકન મુડીવાદી તંત્ર માટે શેતાની સ્વરૃપ હતું. સામ્યવાદને મુડીવાદનાં દુશ્મન તરીકે વિવિધ માધ્યમો ચિતરવા લાગ્યા હતાં. રશીયાનાં સ્પુતનીકનો જવાબમાં ત્રણ મહીના કરતાં ઓછા સમયમાં તૈયારી કરીને, અમેરિકાએ તેનો પ્રથમ કૃત્રીમ ઉપગ્રહ એકસપ્લોરર-૧ ૩૧ જાન્યુઆરી ૧૯૫૮નાં રોજ અંતરિક્ષમાં ધકેલ્યો હતો. એક્સપ્લોરર સ્પુતનીક કરતાં એક ડગલું આગળ વધેલો હતો. એક્સપ્લોરરમાં રાખેલાં વૈજ્ઞાાનિક ઉપકરણો વડે અમેરીકાએ પ્રથમવાર પૃથ્વીની ફરતે આવેલ ગોળ મેગ્નેટીક રેડિયેશનનો બેલ્ટ/પટ્રો શોધી કાઢ્યો હતો. જેને જેમ્સ વાન એલડીનાં નામ પરથી ’’એલન બેલ્ટ’’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પ્રમુખ આઈઝન હોવરે એક ઓક્ટોબરનાં રોજ અમેરિકાની ખ્યાતનામ સંસ્થા ’’નાસા’’ને જન્મ આપ્યો. સ્પુતનીક દ્વારા પેદા થયેલ દુશ્મની દાયકાઓ સુધી ચાલી, જેના કારણે અમેરીકન નાગરીક નીલ આર્મસ્ટ્રોંગે, ચંદ્ર પર પ્રથમ વાર પગલાં પાડયાં.

૧૯૫૭માં રશિયા, સર્ગેઇ કોરોલ્પેવનાં માર્ગદર્શન હેઠળ મિસાઇલનું બાંધકામ કરી રહી હતી. વૈજ્ઞાનિકો બીજી બાજુ વિવિધ ઉપકરણો ધરાવતાં કુત્રીમ ઉપગ્રહની ડિઝાઇન અને બાંધકામ માટે પ્રોગ્રામ ચાલુ કરી ચુક્યા હતાં. સર્ગેઇ કોરોલ્પેવ દુરંદેશી વૈજ્ઞાનિક હતાં. તેમને ખબર હતી કે અમેરિકા પણ કુત્રીમ ઉપગ્રહ ક્ષેત્રે સંશોધન કરી રહ્યું છે. લશ્કરી અધિકારી બેલાસ્ટીક મિસાઇલ વડે સેટેલાઇટને અંતરિક્ષમાં મોકલવા રાજી ન હતો. લશ્કરી અધિકારીઓને તે સમયે, ’’સેટેલાઇટ’’નાં રીઅલ પાવરની જાણ ન હતી. સર્ગેઇ કોરોલ્પેવે લશ્કરી અધિકારીઓને મનાવી લીધા હતાં. રશિયા ફુલ-ફ્લેશ વૈજ્ઞાનિક ઉપકરણો વાળો સેટેલાઇટ અંતરિક્ષમાં મોકલવા માંગતું હતું. કોરોલ્પેવે અમેરિકાને મહાત આપવા માટે એકદમ સાદો ઉપગ્રહ બનાવી અંતરિક્ષમાં મૂકી દીધો.જેનો અર્થ થાય પ્રોસ્ટેશીય સ્પુતનીક એટલે કે ’’સાદો-સરળ ઉપગ્રહ’’. શરૃઆતમાં શંકુ આકારનો ઉપગ્રહ નિર્માણ કરવાનું વિચારવામાં આવ્યું હતું. પરંતુ કોરોલ્પેવે ગોળ-દડા જેવો આકાર પસંદ કર્યો હતો. તેઓ માનતા હતાં કે પૃથ્વી ગોળ છે તો, તેનો પ્રથમ કુત્રીમ ઉપગ્રહ ગોળ હોવો જોઇએ. રશિયાએ પ્રથમ કુત્રીમ ઉપગ્રહ તરતો મૂક્યો, પરંતુ તેનાં પોલીટીકલ લીડરોને ઘટનાનું ખરૃ મહત્વ કે વૈજ્ઞાાનિકો ઉપલબ્ધીની મહાનતાનો જરાય ખ્યાલ ન હતો. કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીનાં સમાચાર પત્ર ’’પ્રવદા’’નાં અંદરનાં પાનામાં સ્પુતનીકનો પ્રથમ સત્તાવાર રિપોર્ટ છપાયો હતો. વિશ્વમાં સ્પુતનીકની જાણ થતાં, બે દિવસ બાદ, પ્રવદાનો પ્રથમ પાનાં પર ’’સ્પુતનીક’’ સમાચાર બનીને ચમક્યો હતો. પ્રવદાએ લોકો સ્પુતનીકને આકાશમાં જતો જોઇ શકે તે માટે તેનાં ભ્રમણ માર્ગની માહિતી પણ આપી હતી. જો કે સ્પુતનીકને લઇ જનાર મિસાઇલનાં બીજા તબક્કાનું બુસ્ટર રોકેટ પણ સ્પુતનીકની ભ્રમણ કક્ષામાં ફરતું હતું. અંધારી રાત્રે તેને પણ લોકો આકાશમાં ચમકતા તારાં માફક જતું જોઇ શકતા હતા. જોકે ઉપગ્રહ એટલો નાનો હતો કે નરી આંખે લોકો તેને જોઇ શકે તેમ ન હતાં. બુસ્ટર રોકેટને લોકો ઉપગ્રહ સમજી બેઠા હતાં. ત્રણ મહીના પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણાં કરીને છેવટે સ્પુતનીક પૃત્થીનાં વાતાવરણમાં પાછો પ્રવેશ્યો હતો. વાતાવરણ સાથેનાં ઘર્ષણમાં બળીને સ્પુતનીક રાખ થઇ ગયો, પરંતુ અંતરીક્ષ યુગનાં જન્મ સાથે આગળ રહેવા માટે રશિયા-અમેરિકા વચ્ચે ઘર્ષણ હંમેશા વધતું જતું હતું.સ્પુતનીક દ્વારા દહેશતનો માહોલ ફેલાયેલો જોઇને, રશિયન સત્તાધીશો ગેલમાં આવી ગયા હતાં. ૧૯૧૭ની બોલ્શેવીક ક્રાન્તિની ઉજવણી માટે સાત નવેમ્બરનાં રોજ એક બીજો સ્પુતનિક ઉપગ્રહ છોડવા માટે વૈજ્ઞાાનિકોને આખરી ડેડલાઇન આપી દેવામાં આવી હતી. રશિયન રોકેટ અને સ્પેસ પ્રોગ્રામ એકદમ ગુપ્ત રીતે ચાલતો હતો. જેમાં સર્ગેઇ કોરોલ્પેવ ડ્રાઇવરની ભૂમીકામાં હતો. છતાં તેમનું નામ જાહેર કરવામાં આવતું ન હતું. કોરોલ્પેવ માત્ર નોન-સીક્રેટ જેવું તેનું સંશોધન પ્રકાશીત કરી શકતા હતાં. જોકે તે માટે તેમને પ્રો. કે. સર્ગેએવનું ગુપ્ત નામ વાપરવું પડતું હતું. એ સમયે રશિયામાં સોવીયેત એકેડમી ઓફ સાયન્સનાં સભ્ય તરીકે લીયોનીદ સેદોવ હતાં. પશ્ચિમી જગત લીયોનીદ સેદોવને ’ફાધર ઓફ સ્પુતનીક’ તરીકે બીરદાવવા લાગ્યું હતું. છતાં રશિયો સર્ગેઇ કોરોલ્પેવ વિશે કોઇ સ્પષ્ટતા કરી ન હતી. એટલું જ નહીં, રશિયાની નોબેલ કમીટીની મિટીંગ દ્વારા સોવીયેત પ્રમુખ નિકીતા કુશ્ચોવને કોરોલ્પેવનાં ડિઝાઇનરને ઈનામ અને એવોર્ડ આપવાની ભલામણ કરવામાં આવી હતી. જેનો કુશ્ચોવે ઈન્કાર કરીને જણાવ્યું હતું કે ’’સ્પુતનીક’’ એ સમગ્ર સોવીયેત લોકોની ઉપલબ્ધી છે. કોરોલ્પેવની દીકરી નતાલીયા કહે છે કે રશિયન ગુપ્તતા હેઠળ તેનાં પિતાજીને ખુબ જ અન્યાય થતો હતો. તેના પિતાજી પણ ગુપ્તતા વિશે કડવાશ કાઢતા હતાં. તેઓ કહેતાં અમે અન્ડરગ્રાઉન્ડ કામ કરીએ છીએ. અમે ખાણીયા જેવા છીએ. કોઇ અમને જોઇ શકતું નથી. કોઇ અમને સાંભળી શકતું નથી. હવે અંતરિક્ષ યુગનાં છ દાયકા બાદ, આપણે સર્ગેઇ કોરોલ્પેવને છાતી કાઢીને કહી શકીએ. પ્રો. સર્ગેઇ તમને ભલે કોઇ જોઇ શકતું ન હતું કે સાંભળી શકતું ન હતું. ’’તમારાં પ્રયત્નોનાં કારણે વિશ્વમાં સેટેલાઇટ કોમ્યુનિકેશન સિસ્ટમ વિકસી છે. દુનિયાનાં દૂર ખૂણે વસતા અમારાં પ્રિય પાત્રને આજે તમારાં કારણે અમે સાંભળી શકીએ છીએ અને જોઇ શકીએ છીએ. તમારાં નાનાં પગલાંઓએ ક્રાન્તિકારી ફેરફારો કરીને આખાં વિશ્વને નાનું બનાવી દીધું છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

બ્રહ્માંડમાં બધું જ થયું છે અને થઇ શકે પણ ક્યાં ? માત્ર ગ્રહ ઉપર અને તે પણ તેના તારથી અમુક ચોક્કસ અંતરે હોય, ગ્રહને અમુક ચોક્કસ ગુરુત્વાકર્ષણ હોય અને અમુક ચોક્કસ વાયુમંડળ હોય જેમાં પાણીની આવશ્યકતા હોઇ શકે. બ્રહ્માંડ બધી જ વસ્તુને આવરે છે, ટેકો આપે છે અને ઉછેરે છે પણ અમુક ચોક્કસ જગ્યાએ જ બધે જ નહીં. તેના દરેક ખૂણે નહીં. ઉદાહરણ તરીકે જીવન સૂર્યની સપાટી પર શક્ય નથી નથી અને નથી જ. જે ગ્રહ કે ઉપગ્રહ પર તદ્દન વાયુમંડળ ન હોય, પાણી ન હોય ત્યાં જીવન પાંગરી શકે જ નહીં.જે ગ્રહ, ઉપગ્રહ પર ખૂબ જ ઓક્સિજન હોય ત્યાં જીવન પાંગરી શકે નહીં કારણ કે તે જીવન માટે જલદ વાયુ છે. જો ગ્રહ કે ઉપગ્રહના વાયુમંડળમાં નાઇટ્રોજન વાયુનું પ્રમાણ ઓછું હોય કે તદ્દન ન હોય ત્યાં જીવન પાંગરી શકે નહીં. જે ગ્રહ કે ઉપગ્રહ પર કાર્બનડાયોક્સાઇડ કે એમોનિયાનું પ્રમાણ વધારે હોય ત્યાં જીવન પાંગરવાનો સંબંધ ઓછો છે. પાણી ન હોય તો પણ ત્યાં જીવન પાંગળવાનો સંબંધ નથી. જે ગ્રહ કે ઉપગ્રહ પર સલ્ફર ડાયોક્સાઇડનું પ્રમાણ વધારે હોય ત્યાં પણ જીવન પાંગરવાનો સંભવ બહુ ઓછો છે. જ્યાં જીવન જ નથી ત્યાં શું નથી થઇ શક્યું અને શું ન થઇ શકે તે પ્રશ્ર્‌નો ઉઠતાં જ નથી.બ્રહ્માંડમાં જે બધું શક્ય છે તેની પાછળ બ્રહ્માંડને આધાર આપનાર ગુરુત્વાકર્ષણ છે. ગુરુત્વાકર્ષણ જ બધું ઉત્પન્ન કરે છે, તેને નિભાવે છે અને છેવટે તેનો નાશ કરે છે તો કર્તા, ધર્તા, હર્તા અને વિનાશકર્તા છે. બ્રહ્માંડમાં જે કાંઇ શક્ય છે તે ગુરુત્વાકર્ષણને લીધે જ છે. તે જ ઇશ્વર છે.ગુરુત્વાકર્ષની પાર્શ્વભૂમિમાં જ બધું શક્ય છે. તે જ જાતજાતના બળો( ઉત્પન્ન કરે છે. ગુરુત્વાકર્ષણનું બળ બધાં જ બળો કરતાં નબળું છે પણ તે જ બધું સબળ બનાવે છે. ગુરુત્વાકર્ષણ જ વિધુત-ચૂંબકીયબળ, આણિવકબળ અને નબળા વિદ્યુતબળ (રેડિયોએક્ટિવીટી)ને ઉત્પન્ન કરે છે. ગુરુત્વાકર્ષણબળ જ બ્રહ્માંડની માતા છે - ગુરૂત્વાકર્ષણબળ બ્રહ્માંડ જન્મ્યું ત્યારથી જ છે પણ તેને આપણે માત્ર ૩૦૦ વર્ષથી સમજી શક્યાં છીએ તે માટે ભાષ્કરાચાર્ય, ન્યુટન અને આઇન્સ્ટાઇનનો આપણે આભાર માનવો જોઇએ. ગુરુત્વાકર્ષણ બધા બળોની જનની છે. ભલે જનની નબળી હોય પણ તેની તાકાત જબરી જ હોય. સૂર્યને જન્મ આપનાર ગુરુત્વાકર્ષણ છે. આપણને જન્મ આપનાર સૂર્ય છે. સૂર્યની ઊર્જાથી જ પૃથ્વી પર જીવન શક્ય બન્યું છે અને ટકી રહ્યું છે અને તે જ્યાં સુધી રહેશે ત્યાં સુધી જ પૃથ્વી પર જીવ રહેશે. આપણા મનીષીઓએ તેથી કહેલું જ છે કે સૂર્યઆત્મા જગતસ્થુખસ્ય અર્થાત્‌ સૂર્ય જ જગતનો આત્મા છે.ગુરુત્વાકર્ષણ શાંત રહે ત્યાં સુધી વાંધો નથી પણ જો તે અશાંત કે વિકરાળ થઇ જાય તો વિનાશ નોતરે.ગુરૂત્વાકર્ષણ વિશ્વવ્યાપી છે તેને સીમિત કરવું શક્ય નથી. આપણને આપણું વજન લાગે છે કારણ કે જમીન વિરુદ્ધબળ આપે છે. જો લીફ્ટ અને આપણે એક સાથે જ સરખા પ્રવેગથી પડીએ તો આપણે વજનવિહોણી દશા અનુભવીએ. વજનવિહોણી દશા એટલે ફ્લોર રિએક્શન ન આપી શકે. છોડ ગુરુત્વાકર્ષણની વિરુદ્ધ દિશામાં કેમ ઉછરે છે. તે તેની શક્તિથી જે ગુરુત્વાકર્ષણથી વધારે છે.બ્રહ્માંડના અંતરીક્ષમાં કોઇ માધ્યમ ન હોવાથી આપણે એકબીજાની વાત સાંભળી શકીએ નહીં. તેના માટે વિશેષ કોમ્યુનિકેશન સિસ્ટમની જરૂર પડે. તેવું જ કોઇ અંતરીક્ષયાન કે ઇન્ટરનેશનલ સ્પેશ સ્ટેશનમાં હોય. તમે આવી જગ્યાએ બોલો તો સામેના માણસને તમારા ફફડતા હોઠ પરથી ખબર પડે કે તમે કાંઇક બોલો છો પણ તે કાંઇ સાંભળી શકે નહીં. આ પરિસ્થિતિ ભૂતકાળમાં હતી, હાલમાં પણ છે અને ભવિષ્યમાં પણ રહેવાની.અંતરીક્ષમાં તમે શાહી પેન કે બોલપેનથી લખી શકો નહીં કારણ કે શાહી નીચે ઉતરે જ નહીં. પૃથ્વી પર કે કોઇ આકાશીપિંડ પર આ શક્ય બને છે કારણ કે ગુરુત્વાકર્ષણ શાહીને નીચે ઉતરે છે. અંતરીક્ષમાં એટલે કે અંતરીક્ષયાનમાં તમે કોઇ છોડ વાવો અને જો તે ઊગી નીકળે તો થોડા જ સમયમાં તે ઉંચે વધી જાય છે કારણ કે ગુરૂત્વાકર્ષણ તેને ઊંચે વધવામાં આડે આવતું નથી. પૃથ્વી પર કે કોઇ આકાશીપિંડ પર કોઇ છોડ વાવો તો તે જલ્દી વધતો નથી કારણ કે ગુરુત્વાકર્ષણ તેને જલ્દી મોટા થવાની આડે આવે છે. જો તમારી પાસે ખાસ જાતની શાહીવાળી કે બોલપેન હોય તો તમે લખી શકો. જો તમારા હાથથી બોલપેન કે કાગળ છૂટી જાય તો તે અંતરીક્ષમાં તરવા લાગે છે. પેન્સિલ વાપરવી તે પણ અંતરીક્ષમાં ભયવિહીન નથી કારણ કે જો કોઇ અંતરીક્ષવીરના મગજ ખરાબ થઇ જાય તો તે તેના સહઅંતરીક્ષયાત્રીને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.અંતરીક્ષમાં ખાવા-પીવા માટે પણ વિશિષ્ટ રીત હોય છે નહીં તો પાણી અને ખોરાક તરવા લાગે છે, પેટમાં જતાં નથી જે અંતરીક્ષયાત્રીને ખૂબ જ નડે છે. કારણ કે ત્યાં ગુરુત્વાકર્ષણ નથી, પણ એકવાર જો તે અન્નનળીમાં ચાલ્યાં જાય તો અન્નનળી તેને ગ્રહી લે છે અને સંકોચન અને વિસ્તરણથી તેને આગળ ધપાવી શકે છે જે પછી પેટમાં જઇ શકે છે.અંતરીક્ષમાં નાહી શકાતું નથી. માત્ર ભીના કપડાંથી કે કપડાંથી અંગ લૂછી શકાય છે. અંતરીક્ષમાં રડવું આવે તો આંસુ નીચે પડતાં નથી. તે આંખની ફરતે રહે છે અને જો છુટ્ટા પડી જાય તો અંતરીક્ષમાં તરે છે. અંતરીક્ષમાં હજુ કોઇ બાળકનો જન્મ થયો નથી. જો થશે તો તેના હાડકાં નબળા રહેશે, જે તેને જીવનભર મુશ્કેલી ઊભી કરી શકે. નાસા આ માટે પ્રયત્નશીલ છે અને પ્રયોગો કરવા ઇચ્છુક છે. જોઇએ ભવિષ્યમાં આ બાબતે શું થાય છે.અંતરીક્ષમાં ચુંબકીયબળ હોતું નથી. માટે મેગ્નેટિક કંપાસ આપણને દિશા બતાવી ન શકે. હકીકતમાં અંતરીક્ષમાં દિશાઓ હોતી જ નથી. આપણી પૃથ્વી પશ્રિ્‌ચમથી પૂર્વ તરફ ગોળ ગોળ ફરે છે અને તેની ધરી એક તારા તરફ હોવાથી પૂર્વ-પશ્રિ્‌ચમ, ઉત્તર-દક્ષિણ દિશાઓ બને છે. ત્યાં ગુરુત્વાકર્ષણ નહીં હોવાથી ઉપર અને નીચેની દિશા પણ હોતી નથી. ત્યાં બધા જ તારા સ્થિર હોય છે કારણ કે પૃથ્વી ગોળ ગોળ ફરતી હોવાથી આકાશીપિંડો આકાશમાં વિચરતાં લાગે છે. પૃથ્વી પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ ગોળ ગોળ ઘુમતી હોવાથી બધાં જ આકાશીપિંડો પૂર્વમાં ઉદય પામતાં દેખાય છે અને પશ્ચિમમાં અસ્ત પામતાં દેખાય છે. અંતરીક્ષમાં વાયુમંડળ નહીં હોવાથી આકાશ કાળું ધબ લાગે છે અને સૂર્ય, ચંદ્ર, તારા, ગ્રહો રાત્રિ આકાશમાં એક સાથે જ દેખાય છે. પૃથ્વી ફરતે વાયુમંડળ હોવાથી સવાર-સાંજ ઉષા અને સંધ્યા વખતે આકાશ લાલ દેખાય છે અને બપોરે નીલા રંગનું દેખાય છે. કારણ કે પૃથ્વીના વાયુમંડળમાં પ્રકાશતું વિકિરણ થાય છે અને તેથી જ દિવસે તારા દેખાતા નથી, અંતરીક્ષમાં દિશાઓ નહીં હોવાથી તમે ગમે તે દિશામાં જઇ શકો છો.આઈન્સ્ટાઈનના સાપેક્ષવાદે આપણને સમજાવ્યું કે રંગો, આકારો, લંબાઈ, પહોળાઈ, પદાર્થ, સમય આ બધું સાપેક્ષ છે. તમે કયા પ્લેટફોર્મ પર રહીને ગતિ કરી રહ્યા છો તેના પર બધો આધાર છે.તેમ છતાં આ સિદ્ધાંત માત્ર એવા જ બ્રહ્માંડમાં સાચો છે, જ્યાં કોઈ બળ લાગતું ન હોય. બધા ગ્રહો, ઉપગ્રહો, તારા, મંદાકિનીઓ બધાને જ ગુરુત્વાકર્ષણ છે અને તેમની આસપાસ પણ ગુરુત્વાકર્ષણ છે તો આ વિશિષ્ટ સાપેક્ષવાદ ત્યાં કામ આવે નહીં. માટે તો તેને વિશિષ્ટ સાપેક્ષવાદ કહે છે. આ વિશિષ્ટ સાપેક્ષવાદને વિસ્તારવો પડે.જો કોઈ વસ્તુ પર બળ નો લાગતું હોય તો સ્થિર વસ્તુ સ્થિર રહે અને ગતિ કરતી વસ્તુ એકધારી ગતિએ સીધી રેખામાં ચાલ્યા કરે. બળ લાગે કે તરત જ તેનો માર્ગ વક્ર બને. માટે જ્યાં બળ લાગતું હોય ત્યાં વસ્તુની ગતિ વક્ર બને. માટે આવી પરિસ્થિતિમાં યુક્લિડની ભૂમિતિ કામ આવે નહીં. માટે આ વસ્તુઓની ગતિવિધિનો અભ્યાસ કરવા વક્ર ભૂમિતિ (યુક્લિડ) અંતર ભૂમિતિ (નોન-યુક્લિડિયન ભૂમિતિ) યોગ્ય છે. ગૉસ, રીમાન, ચેબોશ્કી, ઓલ્પાઈ જેવા પ્રખર ગણિતવિદો અને ભૂમિતિવિદોએ વક્રભૂમિતિની શોધ કરી જ રાખી હતી. આઈન્સ્ટાઈને ગુરુત્વાકર્ષણનું વર્ણન કરવા આ વક્રભૂમિતિનો ઉપયોગ કર્યો અને દર્શાવ્યું કે વક્રભૂમિતિનું વર્ણન કરવા મેઝરીંગ ટેઈપ, મીટર સ્કેલ, ફૂટપટ્ટી પોતે જ વક્ર હોવી ઘટે. વાટકાની અંદરની સપાટીને માપવી હોય અને આપણે તેની પર સીધો સળિયો કે ફૂટપટ્ટી મૂકી તો તે માત્ર કાંઠાના બે જ બિન્દુઓને અડકે, અંદરની સપાટી પરથી તે ચાલ્યો જાય. વાટકાની અંદરની સપાટી માપવી હોય તો સળિયાને કે ફૂટપટ્ટીને વાંકો વાળી વાટકાની અંદરના ભાગમાં બેસાડવો પડે.બ્રહ્માંડ કબીરના તાણા-વાણા વાળી ચાદર જેવું છે. તેમાં જો પદાર્થ ન હોય તો આ ચાદર સમતલ રહે છે પણ એમાં પદાર્થનો ગાળો મૂકીએ તો ચાદરમાં ઝોલાં પડે છે. જેમ આ ગોળો પદાર્થમાં ભારે તેમ ચાદરમાં મોટો અને ઊંડો ઝોલો પડે. આમ ચાદરમાં પડેલ વક્રતા જ ચાદર પર રહેલા પદાર્થનું ગુરુત્વાકર્ષણ માપે. આમ બ્રહ્માંડના અંતરિક્ષરૂપ ચાદરમાં પડેલી વક્રતા એ જ ગુરુત્વાકર્ષણ. આ ગુરુત્વાકર્ષણની તીવ્રતા. બ્રહ્માંડના અંતરિક્ષની વક્રતાનારૂપે માપી શકાય, બ્રહ્માંડની ભૂમિતિની વક્રતારૂપે માપી શકાય. આ જ આઈન્સ્ટાઈનનો બ્રહ્માંડના અંતરિક્ષની ભૂમિતિની વક્રતાના રૂપમાં ગુરુત્વાકર્ષણને માપતો વિસ્તૃત સાપેક્ષવાદ આમ બ્રહ્માંડની ભૂમિતિ અને ગુરુત્વાકર્ષણ એકરૂપ થઈ ગયાં. આઈન્સ્ટાઈનના વિસ્તૃત સાપેક્ષવાદે દર્શાવ્યું કે પદાર્થ, ઊર્જા, બ્રહ્માંડના અંતરિક્ષની ભૂમિતિ, સમય બધું એકનું એક જ છે. બ્રહ્માંડના અંતરિક્ષની ચાદર પર ગોળો ગબડાવીએ તો તે બ્રહ્માંડની ચાદરમાં ઝોલાનારૂપે ગતિ કરતો દેખાશે. આમ પદાર્થને ભૂલી જઈને તેને અંતરિક્ષમાં પાડેલા ઝોલાની ગતિનો અભ્યાસ કરીએ તે પૂરતું થઈ જાય.અંતરિક્ષ અને ગુરુત્વાકર્ષણ બંને એકના એક જ છે. અંતરિક્ષને કેદ કરી શકાય નહીં, તેમ ગુરુત્વાકર્ષણને પણ કેદ કરી શકાય નહીં. અંતરિક્ષ લાગે છે સ્થિર પણ તે સ્થિર નથી તે જીવરું છે, જીવંત છે. હર ક્ષણે ગતિવિધિ કરે છે. એે અંતરિક્ષ જ જીવંત છે, માટે બ્રહ્માંડની બધી જ વસ્તુ જીવંત છે, ગતિવિધિ કરે છે, પરત જવાબ આપે છે.આઈન્સ્ટાઈનનો આ વિસ્તૃત સાપેક્ષવાદ દર્શાવે છે કે, જ્યારે આકાશીપિંડ પ્રવેગી બને છે ત્યારે તેનો અર્થ એમ થાય કે બ્રહ્માંડની ચાદર એટલે કે અંતરિક્ષ પ્રવેગી બને છે અને તે તરંગો ઉત્પન્ન કરે છે. જેમ સરોવરના સ્થિર પાણીમાં પથ્થર ફેંકીએ અને તેમાં તરંગો ઉત્પન્ન થાય, તેમ અંતરિક્ષની ચાદરમાં તરંગો ઉત્પન્ન થાય છે. આ તરંગોને ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો કહે છે.અવાજના તરંગો છે, ધરતીકંપના તરંગો છે, વિદ્યુત ચુંબકીય તરંગો છે, તેમ ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો છે. વિદ્યુત -ચુંબકીય તરંગોને વહન કરનાર પ્રકાશકણ ફોટોન છે. તેમ ગુરુત્વાકર્ષણ તરંગોને વહન કરનાર ગ્રેવીટોન છે. વિદ્યુત - ચુંબકીય તરંગોની માફક, ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો પ્રકાશની ગતિથી ચાલે છે. ગુરુત્વાકર્ષણ તરંગોની તરંગ લંબાઈ વધારે છે, તેમાં ઊર્જા ઓછી છે માટે તેને પકડવા ઘણું કઠિન કામ છે.આઈન્સ્ટાઈને ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો અસ્તિત્વ ધરાવતા હોવા જોઈએ એવી જાહેરાત કર્યા પછી જોસેફ વેબર જેવા ઘણા ખગોળવિદોએ તેનું અસ્તિત્વ સાબિત કરવા પ્રયોગો સ્થાપિત કરેલા પણ તેઓ આ તરંગોને પકડવામાં નિષ્ફળ ગયેલાં, એટલા તે નબળા તરંગો છે. હવે જઈને લેઝર ઈન્ટરફીઅરોમીટર ગ્રેવીટેશનલ વેવ્ઝ ઓબ્ઝર્વેટરીએ આ તરંગોનું વાસ્તવિક અસ્તિત્વ સાબિત કર્યું છે.આ અગાઉ હલ્ઝ અને ટેઈલર નામના બે ખગોળવિદોએ બે ન્યુટ્રોન તારા જે યુગ્મ સિસ્ટમ બનાવે છે અને ઘણા નજીક નજીક છે તેનો અભ્યાસ કરીને તેમાંથી ગુરુત્વાકર્ષણ તરંગો બહાર પડે છે તેવી જાહેરાત કરેલી પણ આ તરંગોને પકડ્યા નહોતાં.આ મોટી શોધ છે. તેમાં ભારતીય વિજ્ઞાનીઓનું પ્રદાન પણ છે જે આપણને ગર્વાન્વિત બનાવે છે.અતિ અતિ ભારે તારાના અતિમહાવિસ્ફોટ સમયે કે એકબીજાની ફરતે પરિક્રમા કરતાં બે બ્લેકહોલ જ્યારે ઘણા નજીક આવે ત્યારે ગુરુત્વાકર્ષણના તરંગો બહાર પડે છે. જ્યારે અંતરિક્ષની ચાદરમાં - ગુરુત્વાકર્ષણની ચાદરમાં ખલેલ પહોંચે ત્યારે ગુરુત્વાકર્ષણ તરંગો ઉત્પન્ન થાય. આઈન્સ્ટાઈને તેના ગુરુત્વાકર્ષણ ક્ષેત્રનું વર્ણન કરતા સમીકરણમાં ખલેલ પહોંચાડી ત્યારે તેને માલૂમ પડ્યું કે તેમાંથી તરંગો ઉત્પન્ન થાય છે જેને બે કમ્પોનન્ટ છે અને તે પ્રકાશની ગતિથી ચાલે છે.ગુરુત્વાકર્ષણ તરંગો અદૃશ્ય બ્રહ્માંડના રહસ્યને શોધી આપવા સક્ષમ છે. આ તરંગોરૂપી બારીમાંથી આપણે બ્રહ્માંડના ગૂઢ રહસ્યને જોઈ શકીશું. આઈન્સ્ટાઈને તેની થિઅરીને આધારે કરેલી આ કદાચ છેલ્લી આગાહી છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

આપણા પ્રાચીન પ્રબુદ્ધ જ્ઞાની ઋષિ-મુનિઓને પ્રશ્ન હતો કે બ્રહ્માંડમાં અંતિમ પદાર્થ શું છે. તેમણે તેનો જવાબ પણ શોધેલો-ચેતના. આ બ્રહ્માંડમાં રહેલી ચેતનાને તેમણે બીજું પણ નામ આપેલું બ્રહ્મન. આપણે આ ચેતનાનો અંશ છીએ. સર્જન જ ઈશ્વર છે. ચેતના જ ઈશ્વર છે. જ્યારથી માનવીના શરીરની ધડકન શરૂ થઈ ત્યારથી તે ચેતનાનો તેમાં પ્રવેશ થયેલો સમજવો. અથવા કહો માનવીના દેહમાં જ્યારે ચેતના પ્રવેશે છે ત્યારે તેના હૃદયની ધડકન શરૂ થાય છે, તે છેક મૃત્યુ પર્યન્ત. એ ધડકન જ ચેતનાનો અહેસાસ છે. બધા કહે છે કે ઈશ્વર આપણા હૃદયમાં છે. તે સાચી વાત છે. હૃદય માત્ર લોહીને ચલાવવાનો પંપ જ નથી, હૃદયની ધડકન એ જ ઈશ્વર છે.

હાલના વિજ્ઞાનીઓ શું શોધવા માગે છે? તેઓ જાણવા માગે છે કે બ્રહ્માંડનો અંતિમ પદાર્થ શું છે? તે જાણવા માટે તેઓએ જીનિવામાં ૪૦૦ અબજ રૂપિયાના ખર્ચે લાર્જ હેડ્રોન કોલાઈડર નામનું મશીન સ્થાપિત કર્યું છે. તે મશીને હિગ્ઝ-બોઝોન નામના ચેતનાના કણોનું અસ્તિત્વ દર્શાવ્યું છે. તે હકીકતમાં ચેતના છે. પ્રકાશ છે-ઊર્જા છે. તેને ગોડ-પાર્ટિકલ કહે છે, કારણ કે તે ચેતના જ છે જે ઈલેક્ટ્રોન-પ્રોટોન-ન્યુટ્રોન-કવાર્ક વગેરે સૂક્ષ્મ પદાર્થકણોને જન્મ આપી બ્રહ્માંડમાં પદાર્થ અને ઊર્જાને ઉત્પન્ન કરે છે. તેમ છતાં હિગ્ઝ-ફિલ્ડ અંતિમ ચેતના નથી. તેની અંદર પણ ચેતના છે. તેની પણ તેમણે તાજેતરમાં શોધ કરી તે પણ અંતિમ ચેતના નથી. આ જ તો બ્રહ્માંડનું ઘૂંટાતું રહસ્ય છે. બ્રહ્માંડનાં અંતિમ રહસ્યોનો આપણે કદી પાર પામી શકીશું નહીં. માટે ઈશ્વર શબ્દ અસ્તિત્વમાં આવ્યો છે.બ્રહ્માંડમાં અલગ અલગ બળો છે. તે હકીકતમાં દૃશ્યમાન નથી, પણ તેમાં જે વિવિધ ગતિવિધિ ચાલે છે તે આપણે જોઈ શકીએ છીએ. આમ તેઓ અદૃશ્ય રહેવા છતાં તેમનો અહેસાસ આપણે કરી શકીએ છીએ.

બ્રહ્માંડમાં જે સર્વવ્યાપી ચેતના ક્ષેત્ર છે તેને આપણે જોઈ શકતા નથી પણ તેનો અહેસાસ કરી શકીએ છીએ. આ ચેતના ક્ષેત્ર બ્રહ્માંડનાં બધાં જ વિવિધ ક્ષેત્રોને જેવાં કે ગ્રેવિટેશન ફિલ્ડને પોતાનામાં આવરે છે. આ બધાં ફિલ્ડઝ તેનાં જ રૂપો છે. ઉષ્ણતામાનમાં નિરપેક્ષ શૂન્ય ઉષ્ણતામાન છે. તેનાથી નીચું ઉષ્ણતામાન નથી. તો થાય કે આમ શા માટે? આનો જવાબ મળતો નથી. તો વિદ્વાનો કહે છે કે બ્રહ્માંડ જેવું છે તેવું છે શા માટે બ્રહ્માંડ જેવું છે તેવું છે? માટે ઈશ્વર-એક અજ્ઞાત શક્તિની ધારણા કરવામાં આવે છે જેણે આ બ્રહ્માંડને જેવું છે તેવું ઉત્પન્ન કર્યું છે.

બ્રહ્માંડ શા માટે ઉત્પન્ન થયું છે? આ બધા પ્રશ્નોના જવાબો મળતા નથી. વિજ્ઞાનીઓને કુદરત કેવી રીતે કાર્ય કરે છે તે માટે આઇનસ્ટાઇને એક સુત્ર આપ્યું હતું.આ સૂત્ર વિજ્ઞાનના વિશ્વને સમજાવે છે. તેવી જ રીતે બોઈલનો નિયમ છે ગુરુત્વાકર્ષણનો નિયમ છે. રેખા માટે સમીકરણ છે. વર્તુળ, લંબવર્તુળ, વલય, પરિવલય વગેરે માટે સૂત્રો છે. તો થાય કે આ સૂત્રો શા માટે? શા માટે કુદરત આ સૂત્રો પ્રમાણે કાર્ય કરે છે.

હકીકતમાં આ સૂત્રોમાં આપણે ઈશ્વરનો ચહેરો જોઈ શકીએ છીએ. તેની હાજરી જોઈ શકીએ છીએ.ઈશ્વરને જોવાની દૃષ્ટિ હોવી જોઈએ, તેવી દૃષ્ટિ કેળવવી પડે, તો ઈશ્વર દેખાય. કોઈ કહે ઈશ્વર દેખાડો તો ઈશ્વર દેખાડી ન શકાય. ઈશ્વરને કેમ જોવો તેની દિશા દર્શાવી શકાય.ઈશ્વર માતામાં જોઈ શકાય, ઈશ્વર સૂર્યમાં જોઈ શકાય. જીન્સમાં જોઈ શકાય, પ્રકાશમાં જોઈ શકાય, નિરપેક્ષ શૂન્યમાં, પ્રકાશની ગતિમાં, ૪ અંશ ઉષ્ણતામાનવાળા પાણીમાં જોઈ શકાય, વૃક્ષોમાં જોઈ શકાય, પાણીમાં, આકાશમાં જોઈ શકાય, ઊર્જામાં જોઈ શકાય, અગ્નિમાં જોઈ શકાય. દયા, ભાવના, અનુકંપા, કરુણામાં જોઈ શકાય, જ્ઞાન અને સત્યમાં જોઈ શકાય. સૂત્રોમાં જોઈ શકાય, નદી, સરોવર, મહાસાગર, પહાડોમાં ઈશ્વર જોઈ શકાય. આ બધાં ઈશ્વરના ચહેરા છે. બધે જ ઈશ્વરની હાજરી જોઈ શકાય છે. લોકો શા માટે કહે છે કે ઈશ્વર દેખાડો. ઈશ્વર તો બધે જ દેખાય છે.

ઘણા વિચિત્ર લોકો એમ પણ કહે છે કે ઈશ્વર હોય તો તે એવો પથ્થર બનાવે જે કોઈ તોડી ન શકે. જો ઈશ્વર તેને તોડી ન શકે તો તે ઈશ્વર નથી અને તોડે તો પણ તે ઈશ્વર નથી. આવી વાહિયાત વાતો ઈશ્વરમાં ન માનનારા માણસો કરતા હોય છે. બ્રહ્માંડની રચના અને ગતિવિધિ સમજવાના આઈન્સ્ટાઈનના સમીકરણો અને સૂત્રોમાં એક અચલ આવે છે. તેને કોસ્મોલોજિકલ કોન્સ્ટન્ટ કહે છે. આ અચલમાં તસુભાર પણ ફેરફાર કરવામાં આવે તો દેખાય કે બ્રહ્માંડનું અસ્તિત્વ જ ન રહે. તો પ્રશ્ર્‌ન થાય કે આમ શા માટે? બ્રહ્માંડની આવી ડિઝાઈન કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં આવી?પુરાતન સમયમાં લોકો દૈવીશક્તિમાં માનતા. જ્યારથી વિજ્ઞાને પ્રગતિ કરી ત્યારથી માપન અને પ્રયોગો શરૂ થયાં. જે માપી ન શકાય, જે પ્રયોગ વડે સાબિત કરી ન શકાય તેમાં માનવાનું લોકોને ન ગમવા માંડ્યું અને ઈશ્વરમાંથી શ્રદ્ધા ડગવાની શરૂઆત થઈ. જીવન ઈશ્વરની દેન છે. તેમાં માનવાનું ધીરે ધીરે બંધ થવા લાગ્યું, અને એમ મનાવા લાગ્યું કે જીવન ગહન કેમિસ્ટ્રીનું પરિણામ છે. તેમાં વળી ન્યુટને ડાયનામિક્સ આપ્યું જે દર્શાવે છે કે બ્રહ્માંડ એક યંત્ર છે. આ યંત્ર કેવી રીતે આવે છે? તો કહે ઊર્જા વડે. આ ઊર્જા ક્યાંથી આવી? તે પ્રશ્નનો જવાબ મળતો નથી. તેમાં વળી ડોક્ટરોએ સાબિત કર્યું છે કે શરીર પણ એક યંત્ર છે અને હૃદય માત્ર લોહીનો પંપ છે. પણ પ્રથમ ધડકન કોણે શરૂ કરી? છેલ્લી ધડકન વખતે ચેતના ચાલી જાય છે તે ચેતના શું છે? કોઈને ખબર નથી.તેમાં વળી કાર્લ માર્ક્સ જેવા વિચારકોએ જાહેર કર્યું કે ધર્મ તો અફીણ સમાન છે. ધર્મના સ્થાપિત હિતો કહેવા લાગ્યા કે વિજ્ઞાન ધર્મનું દુશ્મન છે. વિજ્ઞાન ધર્મને છિન્ન-વિછિન્ન કરે છે. તેઓ જાણતા ન હતા કે સાચો ધર્મ શું? સાચા ધર્મને કોઈ પણ છિન્ન-વિછિન્ન કરી ન શકે. જેમ સૂર્યને કોઈ ઢાંકી ન શકે, જે કહેવાતો ધર્મ ચાલે છે તે તો વેપાર અને કર્મકાન્ડ જ છે. વિજ્ઞાન તો હકીકતમાં ધર્મનું હૃદય છે અને તે ધર્મને ચકાચક રાખવા માગે છે. આમ મનુષ્ય અને ઈશ્વર વચ્ચે ખાઈ વધતી ચાલી. ધર્મનાં સ્થાપિત હિતો કહેવા લાગ્યાં કે વિજ્ઞાને માનવી અને ઈશ્વર વચ્ચેની ખાઈ વધારી છે. હકીકતમાં ધર્મનાં સ્થાપિત હિતોએ એવાં એવાં કર્મો કરી, માનવી અને ઈશ્વર વચ્ચે ખાઈ વધારી છે. મંદિરની બહાર પણ માંગણ અને ભિખારીઓ હોય છે અને મંદિરની અંદર પણ ભિખારીઓ જ હોય છે. ધર્મ અને ઈશ્વરની મહાનતાને તેઓ સમજતા નથી. ઈશ્વર કાંઈ દૂર દૂર બેઠેલો સર્વશક્તિમાન વ્યક્તિ નથી જે વિશ્વતંત્રને ચલાવે છે. તે તો વિશ્વવ્યાપી-સર્વવ્યાપી ઊર્જા છે, ચેતના છે જે દેખાતી નથી, પણ બધાં જ કાર્યો કરે છે. આ બ્રહ્માંડમાં બધે જ લિમિટ છે. ક્ષિતિજને લિમિટ શ્વેતવામન તારાના મૂળ પદાર્થના જથ્થા પર લિમિટ, ન્યુટ્રોન તારાના મૂળ પદાર્થના જથ્થા પર લિમિટ, સૂર્યમાળાને લિમિટ, મંદાકિનીને પણ લિમિટ અને બ્રહ્માંડને પોતાને લિમિટ. તો આમ બધે લિમિટ શા માટે?લોકોમાં ઠસાવવામાં આવ્યું કે જે વિજ્ઞાન ન આપી શકે તે કોઈ બીજું આપી ન શકે. આમ વિજ્ઞાન અને ધર્મનાં સ્થાપિત હિતોએ લોકોમાં જબ્બર ગૂંચવણ પેદા કરી.ઈશ્વર છે તે વાતમાં પણ ગર્ભિત છે કે ઈશ્વર નથી, કારણ કે તેને આપણે બતાવી તો શકતા નથી અને ઈશ્વરનું નથી તે વાતમાં પણ ગર્ભિત છે કે ઈશ્વર છે. ઈશ્વર નથી તો ક્યાં ઈશ્વર નથી? ઘણા લોકો માને છે કે ઉજ્જૈનના મંદિરમાં પાણી ભરાઈ ગયું તો ઈશ્વર ત્યારે ક્યાં ગયો હતો કે તેણે પોતાના જ મંદિરમાં પાણી ભરાયું તો કાંઈ કર્યું નહીં? વાત એમ છે કે તેઓ સમજતા નથી કે મંદિર પણ તે છે, પાણી પણ તે છે અને મૂર્તિ પણ તે છે. માટે કોઈ ક્ષોભ પામવાની વાત નથી. મહાશિવરાત્રીના દિને દયાનંદ સરસ્વતીએ એક ઉંદરને શંકર ભગવાનની પિંડી પર ફરતો જોયો ત્યારે તેમને થયું કે આ ભગવાન? એક ઉંદરને પણ ભગાડી ન શકે? અને તેમણે મૂર્તિપૂજાને તિલાંજલિ આપી, પણ જો શંકર ભગવાનને ત્યારે તેમણે, સાંભળ્યા હોત તો તે કહેત કે દયાનંદ, ક્ષોભ ન પામ. ઉંદર પણ હું છું, પિંડી પણ હું છું, આ મંદિર પણ હું છું અને તું પણ હું જ છું. ઈશ્વરને સમજવો, કુદરતને સમજવી, બ્રહ્મને સમજવું તે બહુ જ એબ્સ્ટ્રેક્ટ છે. અમૂર્ત છે. માટે મૂર્તિપૂજા અસ્તિત્વમાં આવી અને જાતજાતના દેવતા અસ્તિત્વમાં આવ્યા. સાથે સાથે તેમને સંબંધિત કથાઓ, કર્મકાંડો, માન્યતાઓ અસ્તિત્વમાં આવ્યા. ૩૩ કરોડ દેવતા અસ્તિત્વમાં આવ્યા. વેદ કહે છે એકદ્‌ સદ્વિપ્રાઃ બહુધા વદન્તિ/અર્થાત્‌ સત્ય પામવાના ઘણા રસ્તા છે. જેમ એક બિન્દુથી બીજા બિન્દુએ જવાના ઘણા રસ્તા છે, એક પ્રમેયને સાબિત કરવાના પણ બે-ત્રણ રસ્તા હોઈ શકે છે. માટે લોકોને તેમની શ્રદ્ધા મુજબ સત્ય પામવા દો. તેમનો રસ્તો સાચો હશે તો તેમને જરૂર સત્ય મળશે, નહીં તો ઠેબાં ખાશે. રેશનાલિસ્ટો જે ઈશ્વરને નથી માનતા તે પણ સત્ય પામવાનો એક રસ્તો જ છે. શ્રદ્ધા, દિવ્ય વસ્તુ છે. શ્રદ્ધા જ છેવટે સિદ્ધિ અપાવે છે. શ્રદ્ધામાં આપણે ઈશ્વરનો ચહેરો જોઈએ છીએ. તે શ્રદ્ધા પછી અંધશ્રદ્ધા, ખોટી માન્યતા કે વહેમ ન હોવા જોઈએ.કલાકારો, વિજ્ઞાનીઓ, સંગીતકારો, ચિત્રકારો, દાર્શનિકો, કવિઓ વગેરેમાં કયું એવું તત્ત્વ છે જે તેમને સતત, વિટંબણામાં પણ તેમની આરાધના ચાલુ રાખવા પ્રેરે છે.સર્વવ્યાપી કુદરત જ ઈશ્વરનું સ્વરૂપ છે. ગીતાના વિભૂતિયોગ અને વિશ્વદર્શન યોગમાં આ વાત સ્પષ્ટ થઈ શકે છે. આપણને જ્યાં ક્યાંય તેજ દેખાય છે તે ઈશ્વર છે. ઈશ્વરને શોધવા જવાની જરૂર નથી તે અત્ર તત્ર સર્વત્ર આપણને દેખાય છે. શ્રદ્ધા, સત્ય, જ્ઞાન, અનુકંપા, દયા, ભાવના, કરુણા, સંવેદના અહિંસામાં ઈશ્વરનું સૌમ્ય અને સુન્દર રૂપ દેખાય છે, જ્યારે ધરતીકંપ, જ્વાલામુખી, પાણીનાં પૂર, સુનામી, દુષ્કાળ, અતિવૃષ્ટિ, અનાવૃષ્ટિ, આકાશમાંથી આવી પડતા લઘુગ્રહો, કુદરતનું-ઈશ્વરનું રૌદ્ર સ્વરૂપ છે. શ્રદ્ધાળુનો ઈશ્વર એ વિજ્ઞાનીની કુદરત છે અને શ્રદ્ધાળુના ઈશ્વરના નિયમો, વિજ્ઞાનીના કુદરતના નિયમો છે.રસપ્રદ વાત એ છે કે બ્રહ્માંડમાં કોઈ પણ બનાવ બને તે કદી નાશ પામતો નથી, કારણ કે પ્રકાશની ગતિ સીમિત છે અને બ્રહ્માંડ વિસ્તૃત થતું જાય છે. આપણે માત્ર બ્રહ્માંડમાં ભૂતકાળ જ જોઈ શકીએ છીએ.કોઈ વાર પ્રશ્નકર્યો છે કે ઈલેક્ટ્રોનનું અસ્તિત્વ ન હોય તો શું થાત? કદી કલ્પના કરી છે કે ઈશ્વર ન હોત તો ફિલોસોફરો, દાર્શનિકો, સાહિત્યકારો, કવિઓ, કથાકારો, કલાકારો, ચિત્રકારો, સંગીતકારો, ગાયકો, ભજનિકો, પૂજારીઓ, પંડા, પંડિતો વગેરેનું શું થાત? તેઓ તેમની આજીવિકા કેવી રીતે ચલાવત?જેના પળ પળ દર્શન થાય છે, પણ તે મંદિરમાં ક્યાં છુપાયો તેની આપણને ખબર નથી, આ બહુ અર્થગર્ભિત અને અર્થપૂર્ણ કવિતા છે. તે ઈશ્વર છે એમ પણ કહે છે અને ઈશ્વર નથી એમ પણ કહે છે. તે જ ઈશ્વરનું સાચું સ્વરૂપ છે. પૃથ્વી પર ૮૪ લાખ યોનિ છે. આંબા પર કેરી જ થાય. દાડમ ન થાય. જોકે હવે કલમો બાંધીને એક વૃક્ષ પર કૃત્રિમ રીતે ઘણા પ્રકારનાં ફળો ઉગાડી શકાય છે, પણ આંબલીના વૃક્ષ પર કેળાં ન થાય. આવું કુદરતનું સ્વરૂપ સમજાતું નથી. માટે ઈશ્વર અસ્તિત્વમાં આવે છે. ૮૪ લાખ જાતનાં જીવ-જંતુ શા માટે? આપણે અંતિમ તત્ત્વ તો એક છે જેને આપણે શોધી રહ્યા છીએ તે ઈશ્વર. આ અલગ અલગ જાતની યોનિયો શા માટે અને કેવી રીતે ઉત્પન્ન થતી હશે?મહાનતા એમાં છે કે આપણે વિશ્વચેતનાના અંશનું જે આપણામાં છે તેનુંં નિરુપણ સુપેરે કરીએ. માનવજાતના ભલા માટે કરીએ અને જેમ કલામસાહેબ સારાં કાર્યો કરી, સુંદર જીવન જીવીને પરમ ચેતનામાં સમાઈ ગયા તેમ પરમ ચેતનામાં સમાઈ જઈએ. મૂળભૂત પંચમહાભૂતમાં ભળી જઈએ. કરુણા, ભાવના, દયા, સંવેદના અહિંસા તેનું નિરૂપણ છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

ગુરૃત્વ તરંગો અવકાશ-સમયના ફેબ્રિક માની વક્રતા રૃપે પ્રસરે છે. તે પ્રવેગીત દળોમાં ઉદ્ભવે છે અને બહાર તરફ પ્રસરે છે.૧૧મી ફેબુ્રઆરી ૨૦૧૬ના રોજ લિગો એ જાહેર કર્યું કે તેમણે તેમને ગુરુત્વ તરંગોની પ્રથમ અવલોકન લીધેલ છે.૨૦૧૭માં ત્રણ વૈજ્ઞાનિકો રેઈનર વાઈઝ, બેરી બારીશ અને કીપ થોર્નને આ માટે નોબેલ પ્રાઈઝ ઘોષીત થયું અને ૧૦ ડીસેમ્બર ૨૦૧૭ના રોજ ભવ્ય સમારંભમાં એ એનાયત થયું.બે બ્લેક હોલ્સ જે સૂર્યના દળ કરતાં અનુક્રમે ૩૬ ગણા અને ૨૯ ગણા હતા તેમનુ સંગલન થતા જે નવો બ્લેક હોલ બન્યો તેનું દળ સરવાળા કરતાં ઓછું હતું અને વધારાનું દળ ઉર્જામાં રૃપાંતર પામી ગુરુત્વ તરંગરૃપે પ્રસરી જાય છે. તે પૃથ્વી સુધી લહેર રૃપે અવકાશ-સમય પરિમાણમાં પ્રસરે છે. તે અત્યંત નાની પરંતુ લગભગ ૩.૬૦૦૦ ૦ ૦૦ ૦ ૦૦ ૦૦ ૦૦ ૦૦ ૦૦ ૦૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦, (૩.૬ટ ૧૦ ૪૯) વોટ્‌સ ઊર્જા હોય છે જે બ્રહ્માંડમાં દેખાતા બધા તારાઓની કુલ ઉર્જા કરતાં વધારે હોય છે.તો આપણે અહીં ગુરૃત્વ અને ગુરુત્વ તરંગો વિશે સમજીએ. આપણે જોયું કે ’ગુરુત્વ’ એ બળ નથી પણ ભૂમિતિ છે. આ બ્રહ્માંડ અવકાશ-સમયના તાણાવાણાં સમાન છે, તેમાં ગુરૃત્વ નાની-મોટી વક્રતા સર્જે છે. એ વક્રતા પર પદાર્થ ગતિ કરે છે તેને આપણે ખેંચાણ માની લીધેલ છે. પણ તે તેનો પથ છે. આપણે આ બાબત વિસ્તૃત રીતે સમજવી પડશે.અવકાશ-સમયમાં પદાર્થો એવા પથ પર ગતિ કરે છે જેના પર તેને લઘુત્તમ અવરોધ લાગુ પડે છે. ગ્રહો સૂર્યની આસપાસ પરિભ્રમણ કરે છે એટલા માટે નહીં કે તેમની સાથે અદ્રશ્ય તાણિયા બાંધ્યા છે પણ એટલે કે અવકાશ દળદાર સૂર્યની આસપાસ વળાંક લે છે. તે માટે આપણે જે યુકિલડિયન ભૂમિતિનો ઉપયોગ કરતા આવ્યા છીએ તેને બદલે આઈન્સ્ટાઈનને વિશિષ્ટ પ્રકારની નોન-યુકિલડિયન ભૂમિતિનો ઉપયોગ કરવો પડયો, જેથી તે પોતાના સિદ્ધાંતને ગણિત-વિજ્ઞાનની ભાષામાં વર્ણવી શકે. મોટાભાગના ભૌતિક વિજ્ઞાનીઓ તેને ’સૌથી સુંદર સમીકરણ’ વર્ણવે છે.સમીકરણની ડાબી બાજુ વર્ણવે છે કે દ્રવ્યમાન અવકાશને જકડે છે અને એમ કહે છે કે તેણે કેવી રીતે વક્રતા (વળાંક) ધારણ કરવી. જ્યારે સમીકરણનો બીજો ભાગ વર્ણવે છે કે કેવી રીતે અવકાશ દ્રવ્યમાનને પકડે છે કે તેણે કેવી રીતે ગતિ કરવી. અલબત્ત, આ સિદ્ધાંતનું ગણિત ગળે ઉતારવું ઘણું કઠિન છે. તેનું વાસ્તવિક ચિત્ર આંખ સમક્ષ ઉભું કરવું શક્ય નથી પરંતુ તેમ છતાં ખ્યાલ મેળવવા રૃપકનો ઉપયોગ કરી શકીએ,જેથી મૂળગામી સિદ્ધાંતમાં ડોકિયું કરી શકીએ. ધારો કે અવકાશ-સમય તણાવયુક્ત રબરનું પડ છે. જો આપણે તેના પર ભારે દડાને દડતો મુકીએ તો તેના કારણે આ રબરના પડમાં ખાડો પડશે. તે ઊંડું ઉતરશે. જેમ પદાર્થ વધારે ભારે તેમ ગુરુત્વનો ખાડો વધારે ઊંડો જશે. અલબત્ત, નાની લખોટી હોય તો તે વળાંક પર દડી જશે. દેખાવ એવો થશે કે દડો લખોટીને આકર્ષે છે. રબરના પડ પર ભારે દડો મૂક્યા પહેલા દોરેલી સીધી લીટી તે પછી સીધી લાગશે નહીં.આ રીતે અવકાશ-સમયના ફલક પર દ્રવ્યમાનની હાજરી તેને સ્થાનિક રીતે વક્રતા આપશે. બહારના કોઈ બળની ગેરહાજરીમાં પદાર્થો લીટીમાં ગતિ કરશે. પરંતુ જ્યારે દળદાર પદાર્થ પાસેથી પસાર થશે ત્યારે તેને વળ ચઢતો લાગશે અને સીધી લીટી પર વળાંક થશે.આઈન્સ્ટાઈને દલીલ કરી કે આ દેખાવ ગુરુત્વના ખેંચાણ જેવા લાગશે. જેવી રીતે કોઈ બાળક જાડો હોય કે દૂબળો હોય તે રમતના મેદાનમાં ઢાળ હોય તો તે ઢાળ તેના સ્કીડને દિશા આપશે અને તે એક સરખી ઝડપે ગતિ કરશે, એવી રીતે અવકાશ-સમયનું ફેબ્રિક પોતે જ વક્ર હોય તો બધા જ પદાર્થો એકસરખી ઝડપે પડશે. પરંતુ આ એક રૃપક છે તે ભૂલવું જોઈએ નહી અને ઝડપથી ઉમેરવું જોઈએ કે આ રૃપકમાં અવકાશ-સમયના ચાર પરિમાણવાળા ફેબ્રીકને આપણે બે પરિમાણવાળા રબ્બરના પડને ખરેખર વાસ્તવિક જગત તો ચાર પરિમાણવાળું વક્ર અવકાશ-સમય છે. તેનું દ્રશ્ય ઉભું કરવું અત્યંત કઠિન છે.આપણે જાણીયે છીએ કે જ્યારે વિદ્યુતભાર પ્રવેગિત થાય છે ત્યારે વિદ્યુત-ચુંબકીય વિકિરણ ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં ગામા તરંગોથી માંડી પ્રકાશ કે રેડિયો તરંગો આવી જાય છે. આઈન્સ્ટાઈનને તુરત જ આત્મસાત્‌ થયું કે જ્યારે અતિ દળદાર પદાર્થ પ્રવેગિત થાય ત્યારે ગુરુત્વતરંગોનું વિકિરણ ઉત્પન્ન થતું હોવું જોઈએ અને જેવી રીતે વિદ્યુત ચુંબકીય તરંગો દીર્ઘ અંતરી વિદ્યુત અને ચુંબકિય વિક્ષેપો છે તેવી રીતે ગુરુત્વ તરંગો અવકાશ-સમયના ચાર પરિમાણી તાકામાં સ્થાનિક વિક્ષેપો છે.તેનો અર્થ એ થાય કે જ્યારે પક્ષી પ્રવેગિત ગતિથી ઊડે છે, રેલ્વે ટ્રેન પાટા પર ઝડપ પકડે છે અથવા ચંદ્ર પૃથ્વી ફરતે પરિભ્રમણ કરે છે ત્યારે તે બધા ગુરુત્વ તરંગો ઉત્સર્જીત કરે છે પરંતુ આ વિક્ષેપો એટલા સુક્ષ્મ હોય છે કે તે કદિ માપી શકાય તેમ લાગતું નથી.પરંતુ પદાર્થ અત્યંત દળદાર હોય તો શક્ય બને સૂર્ય કરતાં ત્રણથી ચાર ગણા વજનદાર તારાનું ઈંધણ ખતમ થઈ જાય ત્યારે તેનું હાર્દ અત્યંત સંકોચન પામી અતિ ઘટ્ટ થઈ જાય છે. તેનું એક ચમચી જેટલા દ્રવ્યનું દ્રવ્યમાન પૃથ્વી પર ૨૦ અબજ ટન થાય! તારાની આ સ્થિતિને ’ન્યુટ્રોન તારા’ કહે છે. તેને પલ્સાર પણ કહે છે. જ્યારે આવા બે દળદાર પિંડો એકબીજાની ફરતે ફેરફુદરડી ફરે ત્યારે નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં ગુરૃત્વ તરંગો ઉત્સર્જી કરે છે જે આપણે માપી શકીયે.આઈન્સ્ટાઈનના સિદ્ધાંતે આગાહી કરી હતી કે ગુરુત્વતરંગો ચાલુ રહે એટલે ઊર્જા તે પ્રણાલિમાંથી ખેંચાય જાય અને બન્ને તારાની કક્ષાનો ક્ષય થતો નથી. તે વધુને વધુ એકબીજા પર સર્પીલ થતા જશે, એટલે વધુ અને વધુ અંતર તરફ વળાંક લેતા જશે. આ પરિણામ આઈન્સ્ટાઈનના વ્યાપક સાપેક્ષવાદ મુજબનું હતું. આ સંશોધકો રસેલ એલન રૃલ્સ અને જોસેફ હૂટન ટેલરને ૧૯૯૩નું નોબેલ પારિતોષિક એનાયત કરવામાં આવ્યું. તેમ છતાં આ પરિણામ ગુરુત્વતરંગની સચોટ પરખ આપતું નથી.ગુરૃત્વ તરંગનું અસ્તિત્વ માપવાનો એક ઉપાય વ્યતિકરણ છે. તેમાં બે તરંગો ઓવરલેપ થાય ત્યારે જો તે પરસ્પર મદદરૃપ થાય (એટલે કે સરવાળો થાય) ત્યારે તરંગની તીવ્રતા બમણી થાય.પરંતુ તે માટે એક ’ઈન્ટરફેરોમીટર’ નામનું સાધન બનાવવું જોઈએ. ૧૯૯૪માં બે આવી વેધશાળા બનાવવાનું શરૃ થયું. તેને ટૂંકમાં લિગો કહે છે. તેનું પુરું નામ ’લેસર ઈન્ટરફેરોમીટર ગ્રેવીટેશન વેવ ઓબ્ઝર્વેટરી’ કહે છે.

એક વોશિંગ્ટન ખાતે અને બીજું લિવિંગ્સ્ટન લુઈસાના ખાતે, બે પરસ્પર લંબ, ચાર કિલોમીટર ભૂજાવાળાં ઈન્ટરફેરોમીટરનું કામકાજ શરૃ થયું.આગળ આપણે જોઈ ગયા તેમ અવકાશ-સમયને ચાર પરિણામો છે. લંબાઈ, પહોળાઈ, જાડાઈ અને સમય. આ અવકાશ-સમય એક સ્થિતિસ્થાપક પડની જેમ વર્તે છે. જેવી રીતે કોઈ દળદાર પદાર્થ આ રબરના પડમાં ઉંડાણ સર્જશે તેવી જ રીતે દળદાર પદાર્થ અવકાશ-સમયના પડમાં વક્રતા સર્જશે. જેમ પદાર્થ દળદાર તેમ ઉંડાણ વધુ.વ્યાપક સાપેક્ષવાદ કહે છે કે દળદાર પદાર્થને જ્યારે અવકાશ-સમયમાં પ્રવેશિત કરવામાં આવે તો તે ’ગુરુત્વતરંગો’ ઉત્પન્ન કરશે. જેવી રીતે પાણીમાં સ્પીડબોટ ચાલતી હોય ત્યારે બાજુમાં ચીલા પડે છે તેવી જ રીતે અહિં પણ થાય છે. આવા ગુરુત્વતરંગો પારખવા અતિ અતિ કઠીન છે પરંતુ લિગો વેધશાળાએ ઐતિહાસીક પરખ મેળવી છે.આ વેધશાળા એટલી તો સંવેદી છે કે તે અવકાશ-સમયને પ્રોટોન (પરમાણુના ન્યુક્લિયસમાં રહેલ અવપરમાણુ)ની પહોળાઈના દશ હજારમા ભાગનું ખેંચાણ પણ માપી શકે છે. તે એક સિદ્ધાંત પર કામ કરે છે કે ગુરુત્વતરંગ અવકાશને એક દિશામાં ખેંચે છે જ્યારે બે દિશાને લંબ દિશામાં અવકાશને સંકોચે છે.તેને બે સાઈટ છે. તે એકબીજાથી ૩૦૦૦ કિલોમીટર દૂર છે જેથી ભ્રામક ચિહ્નો દૂર કરે છે અને માત્ર ગુરુત્વ તરંગો બન્ને સાઈટ દેખાય છે. દરેક સાઈટ પર તીવ્ર લેસરની કિરણાવલીઓ બે ભાગમાં વિભાજીત થાય છે. બન્ને ભાગને ૪ કિલોમીટર લાંબી ટનેલમાં આગળ પાછળ મોકલાય છે.બન્ને ભાગ એક બીજાને કાટખૂણે બાંધેલા છે. જો કોઈ ગુરુત્વતરંગ લેસરની કિરણાવલીઓને વિક્ષેપ કરે તો પરખક (ડીટેક્ટરે) પહોંચશે અને પરસ્પર રદ કરશે. પણ જો ગુરૃત્વ તરંગો પસાર થવાના હોય તો લેસર કિરણાવલીઓ ખેંચાશે અને સંકોચાશે અને ડીટેક્ટરે એક પગલુ અલગ પહોંચશે અને તેનાથી પ્રકાશનો ’સ્પાઈક’ (તીક્ષ્ણતા) ઉત્પન્ન થશે.’લિગો’ એ સૂચક ગુરૃત્વ તરંગોના સંકેતો જોયા. ૧૦૦૦ જેટલા વૈજ્ઞાનિકો હતા, જેમાં ભારતીય વૈજ્ઞાનિકો પણ હતા. તેમણે વારંવાર ચેકીંગ અને રીચેકીંગ કર્યંો પરિણામે તેઓએ ચોકસાઈ કરી કે તેઓ બીજી કોઈ ક્ષતિ કરતા નથી ને! છેવટે પરિણામ ફળ્યું.પ્રકાશ, પારજાંબલી, ક્ષ-કિરણો, રેડિયો તરંગો અને બીજા પ્રકારના વિદ્યુત ચુંબકીય તરંગો તો સહેલાઈથી રજ અને વાયુથી શોષાય છે. જેથી મોટા ભાગનું બ્રહ્માંડ ગુપ્ત રહે છે. ગુરુત્વતરંગોની ખૂબી એ છે કે તે મંદ હોવા છતાં તેના માર્ગમાં આવતા કોઈપણમાંથી તે પસાર થઈ જાય છે. આ ગુરુત્વતરંગો દ્વારા બ્રહ્માંડને જોવાની નવી બારી ખુલી છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

પ્રવર્તમાન ઉદ્યોગજગત એટલે જાણે કે યુધ્ધભુમિ. બદલાતી જતી નવીન તકનીક સાથે સ્પર્ધકો જાત જાતની વ્યૂહરચનાઓ કરી તરેહ તરેહની અદ્યતન ચીજવસ્તુઓ અને સેવાઓથી બજારોને ઊભરાવી રહ્યાં છે. ગ્રાહકોને આકર્ષવા વિવિધ વિજ્ઞાપનોની ઝુંબેશો ચલાવી ગળાકાપ સ્પર્ધામાં સપડાયેલું જગત. નવી નવી તકનીકી પધ્ધતિઓ અખત્યાર કરી રહ્યું છે. ઈન્ટરનેટનો ભરપૂર ઉપયોગ કરી વિશ્વના ખૂણે ખૂણે પ્રસરી જવાની રમતમાં રમખાણ જગત; અનિશ્ચિતાઓ અને વળી પૂર્વાનુમાનોની અશક્યતાઓથી ઊભરાઈ રહ્યું છે. નવી વસ્તુ કેટલા સમય સુધી નવી રહી શકે છે ! પ્રોડક્ટ પરિવર્તનનો દર ઝડપથી બદલાતો રહે છે. આવી વિષમ પરિસ્થિતિઓમાં ધંધા-ઉદ્યોગનું અસ્તિત્વ બનાવી રાખવા સાથે તેના વિકાસ અને વૃધ્ધિ કરવાં એ સંચાલકો, પ્રાધિકારીઓ અને ઉધોગસાહસિકો માટે એક સૌથી મોટો પડકાર છે.ઉદ્યોગજગતની આ અતિ વિષમ પરિસ્થિતિનું આબેહૂબ વર્ણન આ ચાર શબ્દો દ્વારા કરવામાં આવે છે. વોલેટીલિટી (ચંચળતા-ક્ષણિકતા), અનસર્ટેનિટી (અનિશ્વિતના),કોમ્પલેકસિટી (જટિલતા) અને એમ્બીગ્યુઇટી (સંદિગ્ધતા)- જેને આજે વીયુસીએના સિદ્ધાંત તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

વર્ષો અગાઉ શીતયુધ્ધના અંતે ફૌજીવિજ્ઞાનમાંથી ઉદ્ભવેલી આ વિભાવના છે. વિશ્વસ્તરે અને ભારતનાં ઉદ્યોગજગતમાં પણ વીયુસીએ સિધ્ધાંતને સમજનારી અને પોતાના વ્યવસાયોમાં વીયુસીએનો અમલ અને સફળતાપૂર્વક સંચાલન કરનારી વોડાફોન ઈન્ડિયા લિ., ટાટા મોટર્સ લિ. કે કેડબરી ઈન્ડિયા લિ. જેવી કંપનીઓ વિદ્યમાન છે. યુ.એસ. આર્મીએ ૧૯૯૦ના દાયકાના અંતમાં વ્યુસીએના સંક્ષિપ્ત શબ્દની રચના કરી, જ્યારે સ્થિતિ ‘અસ્થિર, અનિશ્ચિત, જટીલ અને અસ્પષ્ટ’ હોય ત્યારે ઉદ્ભવતા સંજોગો ધરમૂળથી અલગ લશ્કરી ધમકીઓ રજૂ કરે છે. વૈશ્વિક બજારોમાં રોજ બરોજ હજારો નવી ચીજવસ્તુઓ અને બ્રાન્ડો પ્રવેશે જ જાય છે, ગ્રાહક વર્ગના રસ-રુચિ, સવલતો-પસંદગીઓ, વલણ અને ખરીદી વર્તણુંક સતત, તીવ્ર અને તેજ ગતિ બદલાતાં રહે છે અને ક્ષણિકતા સર્જે છે. તીવ્ર ગતિએ થઈ રહેલો આ પરિવર્તનનો દર ચંચળતા, ક્ષણિકતા અને અસ્થિરતા ઉભી કરે છે. આ પરિવર્તનનું રોજે-રોજ નિરીક્ષણ અને અભ્યાસ જો ન કરતા રહો તો બજારમાંથી માઈલો દૂર ફેંકાઈ જવાય; જે આ ચંચળતાને યથાર્થ સમજે તે સફળ થાય. મોબાઈલ ક્ષેત્રે બજારમાં આગવું સ્થાન ધરાવનાર નોકિઆની સામે ચપળ અને દક્ષ એવી સેમસંગ અને એપલ જેવી કંપનીઓએ ઝડપથી બદલાતા પ્રવાહોની યથાર્થતા પારખી, સ્માર્ટ મોબાઈલ ફોન બજારમાં મૂકી પોતપોતાની કંપનીઓને ટોચ પર લાવી દીધી.અગાઉના દાયકાઓની સરખામણીમાં હવે તો પૂર્વાનુમાનો કરવાનું પણ અઘરું બન્યું છે. ઝડપથી વિકસતા યુવા ગ્રાહક વર્ગના માનસને તેના રસ-રુચિને સમજવાં અઘરું બન્યું છે; વળી ગ્રાહક જાગૃતિ પણ વધતી જાય છે. કોઈપણ ચીજવસ્તુ કે સેવાઓની માંગ એ તો અત્યંત અનિશ્ચિત માંગ છે. માંગનું ટુકાંગાળાનું પૂર્વાનુમાન પણ ખામીયુક્ત હોય છે. વળી વધતી જતી સ્પર્ધાના વ્યાપને પણ પૂર્વનિશ્ચિત કરવો કપરું કામ છે. આ સઘળી બાબતો ઉદ્યોગ જગતને અનિશ્ચિતતાથી ભરી દે છે. અનિશ્ચિતતાથી અંધકારમાં તમે એક-બે કદમ પણ આગળ વધી શકો તો એ પણ સફળતા ગણાશે.વળી વિવિધ ભૂભાગોમાં પ્રવર્તમાન સભ્યતાઓ, ખાસિયતો, તેમના કાયદા-કાનૂન તેમની વિશિષ્ટ પધ્ધતિઓ વર્તમાન ઉદ્યોગ જગતની જટિલતામાં વધારો કરે છે. આ પ્રાદેશિક, સાંસ્કૃતિક અને કાનૂની તફાવતોને ધ્યાન લઇ ચીજવસ્તુઓ કે સેવાનું સર્જન કરવું એ અતિ વિકટ છે. આવી વિવિધતાઓમાં ઉદ્યોગ-ધંધા કરવા જતાં થતાં સામાજિક અને પર્યાવરણીય ખર્ચાઓને પણ ધ્યાનમાં લેવા પડે છે.વર્તમાન ઉદ્યોગવિશ્વમાં સર્જાતી સમસ્યાઓ અને દ્વિધાઓનો ‘હા’ કે ‘ના’ માં ઉકેલ શક્ય જ નથી. તો તેનું વિશ્લેષણ કરી માત્ર બે જ વર્ગોમાં-વિધેયાત્મક અને વિષેધાત્મક વહેંચી શકો એ પણ શક્ય નથી. સમસ્યાનાં અનેકવિધ આયામો હોય છે. તદઉપરાંત બજારસ્થિતિ પણ બહુ પરિમાણિય અને બહુસ્તરીય હોય છે. આ સઘળું ઉદ્યોગજગતની સંદિગ્ધતાનો નિર્દેશ કરે છે. આવી સંદિગ્ધતાનો સામનો કરી પોતાના ધંધા-વ્યવસાયોને કપરા સંજોગોમાં ટકાવી રાખવા ઉન્નતિશીલ ચિંતન અને સર્જનાત્મકતાની જરૂર પડે છે. વળી આ ચારેય એકમેક સાથે જોડાયેલાં હોય છે અને એકમેકની તીવ્રતામાં વધારો કરતાં હોવાથી, તેમને નીપટવાં માટે આગવી સૂઝ અને દીર્ધદૃષ્ટિની જરૂર પડે છે.

ક્ષણિકતા

પરિવર્તનની ઝડપ નો -દર

વૈશ્વિક સ્પર્ધા- ગ્લોબલ કોમ્પીટીશન, અસ્પષ્ટ નાણાકીય બજારો, આર્થિક મંદી, ડિજિટલાઇઝેશન અને અધિક કનેક્ટિવિટી સાથે, વેપાર બજારો અસ્તવ્યસ્ત અને વધુ અસ્થિર બની રહ્યા છે.

અચોક્કસતા

શું થઇ રહ્યુ છે? શું થશે? બદલાવ ઘણા,આગાહી કરવી ખૂબ જ મુશ્કેલ બન્યું છે, કારણ કે ભૂતકાળની વિગતો અને ઘટના ભાવિ પરિણામોની ચોક્કસ આગાહી કરતા નથી.

સંકુલતા

બહુવિધ ઉપચાર, નિર્ણયની અસમંજસતા,

વર્તમાન સંસ્થાઓ પરસ્પરાવલંબિ અસ્થિર-પરિવર્તનશીલ અને સ્થિતી ધટાડે-હળવી કરે શાંત પાડે એવા પરિબળો દ્વારા બહુવિધ વ્યવસાયિક પડકારોનો સામનો કરવાનો રહે છે.

અનિશ્ચીતતા સંદિગ્ધતા, સ્પષ્ટ બાબતોનો અભાવ,

પ્રવૃત્તિઓ અને ઘટનાઓ એક કરતાં અધિક અર્થઘટન સર્જે છે અને આ સ્પષ્ટતાનાં અભાવની ખોટી રીત બજારો તેમજ સંસ્થામાં મિશ્ર અર્થો અને અયોગ્ય અર્થઘટનની સંભાવના અધિક સર્જે છે.આ ચાર શબ્દો પાછળથી સંચાલન ક્ષેત્રે, કાર્યસ્થળ પર અપનાવવામાં આવ્યા કે જે આજના ધંધા-ઉધોગીય વાતાવરણની અસ્પષ્ટ અને અણધારી પ્રકૃતિને સારી રીતે સમાવી લે છે. જો સંસ્થાએ વીયુસીએ વિશ્વમાં ટકી રહેવું હશે અને વિકાસ પણ કરતા રહેવું હશે તો તેણે સંસ્થામાં અલગ અલગ કક્ષાએ નેતૃત્વની ગુણવત્તાને વિકસાવવાની રીત બાબતે પણ પુનઃવિચાર કરવાની જરૂર છે. જ્યારે પરિવર્તનની ઝડપ વધતી રહે છે ત્યારે જુથનીં અગ્રીમ હરોળે આ માટે સજ્જ બનવાનું શીખી લેવું જોઇએ. નવિન પરિસ્થિતિનું સંચાલન તેમના ભૂતકાળના અનુભવનો ઉપયોગ કરીને અથવા ચોક્કસ નિયમોને અનુસરીને હાથ ધરી શકાય. પરિવર્તનની ગતિમાં વધારો થયો હોવાથી, ઘણા નોકરીદાતાઓએ અસરકારક રીતે પ્રતિસાદ આપવા માટે નવી પ્રક્રિયાઓ અને પદ્ધતિઓ રજૂ વિકસાવી અને નેતૃત્વ પુરુપાડનારને અધિક લચીલાપણુ તથા સહયોગી અભિગમ વિકસાવવો પડ્યો. હવે જોકે પરિવર્તનની પ્રકૃતિ અને ગતિ અતિ ઝડપી તેમજ જબરજસ્ત અને તીવ્ર બની ગઈ છે, પ્રવર્તમાન નેતૃત્વનાં પડકારો વીયુસીએ દ્વારા વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે.

વીયુસીએ નેતૃત્વ માટે..

વીયુસીએ નેતૃત્વ ત્રણ બાબતો પર કેંદ્રીત થયેલ છે.

૧. હિસ્સેદારીપુર્ણ દ્રષ્ટિઃ

૨. સહકાર્યઃ

૩. ચપળ-ઝડપી સંસ્કૃતિને ઉત્તેજનઃ

વીયુસીએ વિકાસની મુખ્ય જરુરિયાતપ

ઉપરોક્ત આવશ્યકતાઓને પહોંચી વળવા માટે અને તેઓ જે પડકારોનો સામનો કરશે તેને અસરકારક રીતે પ્રતિસાદ આપવા વીયુસીએ નેતૃત્વ માટે જરૂર પડશે.

૧. તાજગીપુર્ણ-નવિન મનઃસ્થિતી

૨. નવીન કુશળતા-આવડત

ઉન્નત વિકાસ

બૌદ્ધિકપણે, આપણે જ્ઞાત છીએ કે યોગ્ય નેતૃત્વ વર્તણુક કેવી હોય છે. બધું વ્યવસ્થિત રીતે ચાલી રહ્યું હોય ત્યારે તે હાંસલ કરવું પ્રમાણમાં સરળ હોય છે પરંતુ જ્યારે વિશ્વ વીયુસીએ ફેરવે છે, ત્યારે અતિરીક્ત દબાણથી નેતૃત્વ અનિચ્છનીય વર્તન અપનાવી શકે છે. આના ઉકેલવા માટે, નેતૃત્વ વિકાસ પર પુનઃ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું જોઈએઃ

૧. નેતૃત્વની મજબૂતાઇને ઉચ્ચાલકીય બળ-લાભ

૨. ચેતાતંતુનું વિજ્ઞાન

૩. આભાસી પરિસ્થિતિ-પ્રવૃત્તિ

આ નવી રીતમાં નેતૃત્વ વિકાસની નવી તરાહ સંસ્થામાં માત્ર જુથ કાર્ય અને સંબંધ સુધાર જ નહી બલ્કે તે સ્થિતિસ્થાપકતા વિકસાવે છે, નવીનીકરણ લાવે છે અને સ્પર્ધાત્મકતા પણ વિકસાવે છે. આખરે, સંસ્થા વધુ ચપળ, કામ માટે અધિક સારું વાતાવરણ અને અસ્થિરતાને પહોંચી વળવા માટે વધુ સારી રીતે સક્ષમ બનાવે છે અને અનિશ્ચિતતાનું સંચાલન, જટિલતાને સરળ બનાવી અને અસ્પષ્ટતાનાં ઉકેલવાથી લાભ થઇ રહે છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

ઇલેક્ટ્રિક ઉપકરણોનો છેલ્લા બે-ત્રણ દસકામાં ઉપયોગ એટલો બધો વધી ગયો છે કે ગૂંચવાડા ભર્યા વાયરીંગથી ઘરની છતો અને સોકેટ્‌સ, પ્લગ્સ તથા સ્વીચોથી દીવાલો ભરાઈ ગઈ છે. ઘર-વપરાશ કે ઓફીસ માટેના કોઈપણ સાધન ખરીદવા નીકળીએ, ચાલે છે ઇલેક્ટ્રિકથી અથવા તો ઇલેક્ટ્રિક દ્વારા ચાર્જ થઇ શકે તેવી બેટરીથી. પળોજણમાં વધારો એ પણ થયો છે કે એકસરખા વોટથી દરેક સાધનો ચાલતા નથી એટલે અલગ-અલગ વોટના એડપટર્સ અને ચાર્જર્સને જીવની જેમ સાચવવા પડે છે અને ખોવાઈ જાય તો નાછૂટકે ખર્ચો કરીને ફરીવાર ખરીદવા પણ પડે છે.

મારા ગેઝેટની બેટરી થોડીવારમાં ઉતરી તો નહિ જાય ને આવી નવા જ પ્રકારની એક માનસિક તાણથી અંદાજે ૭૩ ટકા લોકો પીડાય છે તે જાણ દુનિયાને ગયા જુલાઈમાં ત્યારે થઇ કે જયારે અમેરિકાની એક સંસ્થાએ એક આંતરરાષ્ટ્રીય સર્વે કર્યો. પીડાથી આગળની અસહ્ય હકીકત તો એ છે કે આપણા દેશમાં દૈનિક ૩૦ કરતા વધુ મૃત્યુઓ તો માત્ર ઇલેક્ટ્રિક સંબધિત અકસ્માતોથી જ નોંધાય છે. આ આંકડાઓ ઘટાડવા આપણી મદદે હવે “વાયરલેસ પાવર” આવી ચૂક્યો છે.વાયરોના ઉપયોગ વગર પાવરને ટ્રાન્સફર કરી શકાય કે નહિ તે કોયડાનો ઉકેલ આમ તો ૧૯૦૧ની સાલમાં દૂરંદેશી વૈજ્ઞાનિક નિકોલા ટેસ્લાએ આપી જ દીધેલો. પરંતુ વિજ્ઞાનજગતમાં આ બાબતે કોઈ નોંધપાત્ર શોધ-સંશોધનો એ પછી થયા નહિ. હવે જયારે વાયરોના માળખાઓનો અણગમો દુનિયાભરમાં વધવા લાગ્યો છે ત્યારે વાયરલેસ પાવર કોન્સોર્ટિયમ અને એર-ફ્યુઅલ એલાઈન્સ જેવી બે વૈજ્ઞાનિક સંસ્થાઓ ઉપરાંત કેટલીક પ્રાઇવેટ કંપનીઓએ છેલ્લા થોડા વર્ષોમાં નાવિન્યપૂર્ણ સંશોધનોની હારમાળા સર્જીને વાયરલેસ પાવરને ફરી એકવાર ચર્ચાની એરણે ચડાવી દીધો છે.

વાયરલેસ પાવર માટે અડધા ડઝન જેટલી ટેકનોલોજીઓ માર્કેટમાં અત્યારે ચલણમાં છે. જુદી-જુદી ટેકનોલોજીઓનો ઉપયોગ કરીને દુનિયાભરની કેટલીયે સંસ્થાઓ/કંપનીઓએ પોતાની પ્રોડક્ટ્‌સમાં વાયરલેસ પાવરનો કેવો “ઓહ માય ગોડ” ઉપયોગ કર્યો છે તે જાણવા જેવું છે.એર-ફ્યુઅલ એલાઈન્સ નામની સંસ્થા અમેરિકા અને યુરોપના અંદાજે ૨૫૦૦ જેટલા એરપોટ્‌ર્સ, હોટેલ્સ અને કાફેનાં વાયરલેસ ચાર્જિંગ સ્પોટ્‌સનું અત્યારે સંચાલન કરી રહી છે. આ એરિયામાં તમે પ્રવેશ કરો એટલે તમારા મોબાઈલની બેટરી કોઈ પ્લગ, વાયર કે ચાર્જર વગર જ ચાર્જ કરી શકો છો.

એવી જ બીજી સંસ્થા વાયરલેસ પાવર કોન્સોટરીયમ છે, જેણે ૨.૫ વોટથી ૨૨૦૦ વોટ સુધી ચાલતા સાધનો માટે વાયરલેસ પાવર પૂરો પાડવાની ટેકનોલોજી હસ્તગત કરી લીધી છે. સેમસંગ કંપની પછી તાજેતરમાં એપલ કંપનીએ પણ વાયરલેસ પાવર કોન્સોટરીયમના “ચી”સ્ટાન્ડર્ડનો મોબાઈલ ફોન અને બીજા ગેઝેટ્‌સને વાયરલેસ પાવરથી ચાર્જ કરવા માટે ઉપયોગ શરુ કર્યો છે. બીજી અનેક વૈશ્વિક કંપનીઓએ પણ ચીનો વપરાશ ચાલુ કરી દીધો છે.ચીસ્ટાન્ડર્ડ દ્વારા ૧૫ વોટ સુધીના લો-પાવર કહી શકાય તેવા ઇલેક્ટ્રિક ટુથબ્રશ, ટીવીનું રીમોટ, સિક્રેટ જાસુસી કેમેરા, ફિટનેસ બેન્ડ, સ્માર્ટવોચ, ઈયરબડ્‌સ, હેડફોન્સ, મોબાઈલ સ્માર્ટફોન, ગેઈમીંગ કંટ્રોલર્સ વિગેરેને વાયરલેસ પાવરથી સફળતાપૂર્વક ચાલતા કરીને વાયરલેસ પાવર કોન્સોટરીયમએ ધૂમ મચાવી દીધી છે. ફર્નીચરની વિદેશી બ્રાન્ડ લાકડાના ટેબલટોપ નીચે વાયરલેસ પાવરનું ટ્રાન્સમીટર ફિટ કરી આપે છે. તમારું ગેઝેટ આવા ફર્નીચર ઉપર મૂકતા જ વાયરલેસ પાવર દ્વારા તરત તેનું ચાર્જિંગ શરુ થઇ જાય છે.

વિદેશ પ્રવાસ અવારનવાર કરતાં લોકોએ નોંધ્યું પણ હશે કે આ રીતના ટ્રાન્સમીટર ફીટ કરેલા ટેબલ-લેમ્પ, સ્પીકર્સ અને બીજા અનેક એપ્લાઇન્સીસ ઘણાં સમયથી માર્કેટમાં વેચાઈ રહ્યા છે.વાઈટ્રીસીટી નામની પ્રાઇવેટ કંપનીએ વાયરલેસ પાવરથી ચાલતી કાર ચાર્જિંગ સિસ્ટમ લૉન્ચ કરી છે. તમારી ઇલેક્ટ્રિક કાર તમે જ્યાં પાર્ક કરો તે જમીન નીચે એક ટ્રાન્સમીટર ફીટ કરવામાં આવે છે. કાર પાર્ક થાય એટલે કારનાં બોનેટ નીચે ફિટ કરેલા રીસીવરમાં વાયરલેસ પાવર પહોંચી જાય છે અને કારની બેટરી વાયરલેસ પાવરથી ચાર્જ થવા લાગે છે. રસ્તાઓ ઉપર ફૂટપાથ જેવી “ચાર્જીંગ લેન” બનાવીને વાહનો લેન ઉપર ચાલતા હોય ત્યારે ચાલતી અવસ્થામાં જ તેમને સતત આ જ પ્રકારે વાયરલેસ પાવર પહોંચાડીને ચાર્જ કરી શકાય છે. યુ.કે., ઇટાલી, નેધરલેન્ડ અને દક્ષિણ કોરિયામાં તો મોટી-મોટી બસો અત્યારે પ્રાયોગિક ધોરણે આ રીતે ચાલી રહી છે. ડેલ કંપનીની લેટીટ્યુડ સિરીઝનાં કેટલાક લેપટોપ મોડલ અને જાપાનની વિશ્વપ્રસિદ્ધ કંપની ડાઇહેન કોર્પોરેશન દ્વારા બનાવાતા રોબોટ્‌સ પણ આ જ રીતે વાયરલેસ પાવરથી ચાલે છે.નવી ટેકનોલોજી આધારિત પ્રોડક્ટ્‌સને જોવા-જાણવા અને તે આવનારા સમયમાં કેવીક સફળ રહેશે તેનો ક્યાસ કાઢવા વિશ્વભરનાં કેટકેટલાય ટેકનોફેરની મુલાકાતે જવાનો શોખ ધરાવતાં કચ્છીમાડુ બ્રિજેશભાઈ ઠક્કરનું વાયરલેસ પાવર બાબત કહેવું છે કે કન્ઝ્યુમર ટેકનોલોજી એસોસીએશન દ્વારા દર વર્ષે વિદેશોમાં મેળો આયોજિત કરાય છે. પોતે કરેલા નોંધપાત્ર સંશોધનોનું સમગ્ર વિશ્વ સમક્ષ પ્રદર્શન કરવા માટે દુનિયાની ટોપ-મોસ્ટ સંસ્થાઓ આ મેળામાં ભાગ લે છે. ગયા વર્ષનાં આ મેળામાં પોર્ટેબલ પાવર ટુલ્સ, વેક્યુમ ક્લીનર, મધ્યમ કક્ષાનાં ડ્રોન્સ, ઈલેકટ્રીક બાઈક્સ, બ્લેન્ડર્સ, મિકસર્સ, હોટપ્લેટ્‌સ વિગેરે જેવા કિચન એપ્લાઈન્સીસ સહિતના મીડીયમ પાવર ઉપકરણો વાયરલેસ પાવરથી કેવા આસાનીથી ચાલે છે તેના ડેમો આપવામાં આવેલા. મતલબ સાફ છે કે ઓપન માર્કેટમાં ટૂંક સમયમાં જ આ બધી પ્રોડક્ટસ હવે વેચાણ અર્થે ઉપલબ્ધ થવાની છે.એક સર્વેના તારણ મુજબ સાલ ૨૦૨૦ સુધીમાં દુનિયાભરમાં વાયરલેસ પાવરથી અંદાજે ૨૦૦૦૦ કરોડ (જી હાપ વીસ હજાર કરોડ) સેન્સર્સને પાવર પહોંચાડવાનું વિશાળ બજાર ઉભું થવાની શક્યતા છે. કારણ એ છે કે; વાર્ષિક ધોરણે ૩૦૦ કરોડ બેટરીઓનાં ડીસ્પોઝલથી પર્યાવરણને થતા નુકસાન અને સાવ ઝીણા સેન્સર સાથે મોટી સાઈઝની બેટરીનું કજોડું યોગ્ય ન હોવાથી સેન્સર્સ સાથે બેટરી લગાવવાનું કંપનીઓ ટાળી રહી છે.

વાયરલેસ પાવરની ટેકનોલોજીની સફળતા માટે આ પરીબળ ખુબ જ અગત્યનું સાબિત થઇ રહ્યું છે.હવામાં ઉડતા વિમાનોમાં અને જમીન ઉપર ચાલતા અતિ મોંઘા ફોર-વહીલર વાહનોમાં કેટલાય સ્વયંસંચાલિત સ્પેરપાટ્‌ર્સ હોય છે. સેન્સર્સ દ્વારા મળતાં સંદેશાઓ અનુસાર આ સ્પેરપાટ્‌ર્સ ચાલુ-બંધ થતા હોય છે. આ જ રીતે હોસ્પીટલાઈઝ્‌ડ દર્દીઓની તબિયત અંગેનાં ગ્રાફ્સ અને આંકડાઓ તેમના શરીર સાથે લગાવેલા સેન્સર્સ દ્વારા જ ડૉક્ટર્સને મળતા હોય છે. જો આ સેન્સર્સ બેટરી દ્વારા પાવર મેળવતા હોય અને જો બેટરી ઉતરી જાય તો યાત્રાની દિશા સ્વર્ગલોક તરફ ફંટાવાની શક્યતાઓ વધી જાય છે. આવી ગંભીર ઘટનાઓને અટકાવવા સોનિક-એનર્જી નામની કંપનીએ અલ્ટ્રા-સાઉન્ડ ટેકનોલોજીથી ચાલતા ટ્રાન્સમીટર બનાવ્યા છે જે આવા સેન્સર્સને સતત વાયરલેસ પાવર મોકલતા રહે છે.દુનિયાની સૌથી મોટી રિટેઇલ ચેઇન વોલમાર્ટ દ્વારા ક્યા શહેરનાં પોતાના ક્યા સ્ટોરમાં કઈ પેલેટ અને રેક ઉપર કઈ અને કેટલી પ્રોડકટ પડી છે તેના લોકેશન ઉપર રીયલ-ટાઈમ સજ્જડ નજર રાખવા “ઓશિયા” નામની કંપની સાથે રેડિયો ફ્રિકવન્સી ટેકનોલોજીથી ચાલતું “કોટા ફોરએવર ટ્રેકર” ઇન્સ્ટોલ કરવાના કરાર કરવામાં આવ્યા છે. મોટા મોલ કે રીટેઈલ શોપની અંદર ઊંચા રેકની ઉપરનાં શેલ્ફમાં પડેલા નાના-મોટા પ્રોડક્ટ્‌સ આસાનીથી ગ્રાહકોનાં ધ્યાનમાં આવે તે માટે આવી પ્રોડકટ ઉપર આકર્ષક ઝગમગતી લાઈટ, વિવિધ રંગના શેડ્‌સ અને સાંભળવા ગમે તેવા સાઉન્ડ ફેલાવતા સ્ટીકર્સ લગાવીએ તો કેમ? આ વિચારની સ્ફૂરણા થયા પછી પાવરકાસ્ટ નામની કંપનીએ “પાવર-હાર્વેસ્ટર” નામની રીસીવર ચીપ ધરાવતાં રીટેઈલ લેબલ બજારમાં મુક્યા છે. દુનિયામાં આકાર લઇ રહેલા અનેક સ્માર્ટ-સીટીઓમાં પબ્લિક અને પ્રાઇવેટ સ્થળોએ લગાવેલા સાઈઝમાં સાવ ઝીણા અસંખ્ય સેન્સર્સને લેસર ટેકનોલોજીથી વાયરલેસ પાવર પહોંચાડવા માટે વાઇ-ચાર્જ નામની એક કંપની માહિર છે.ઈન્ટરનેટ માટેનાં ઘરેઘરે વપરાતા રાઉટર જેવું પરંતુ ઈન્ટરનેટનાં સ્થાને વાઈફાઈથી પાવર ટ્રાન્સમીટ કરતું ઓશિયા કંપનીનું “કોટા” નામનું ટ્રાન્સમીટર આજકાલ આખી દુનિયામાં ખુબ જ ચર્ચાસ્પદ બન્યું છે. રેડીઓ ફ્રીક્વન્સી ટેક્નોલોજીથી કામ કરતું આ ટ્રાન્સમીટર વાઇફાઇ ઇન્ટરનેટ માફક જ તેની રેન્જ મુજબના એરિયામાં પાવર વહેતો મૂકી શકે છે. હોટેલ્સ, રેસ્ટોરન્ટસ, કોફીશોપ, શોપિંગ મોલ્સ, એરપોર્ટ અને રેલ્વે-સ્ટેશન, લોકલ બસ, ટ્રેઈન વિગેરે જેવા વધુ અવરજવર વાળા લોકેશનમાં આપણને ઇન્ટરનેટ માટેના વાઇફાઇ ઝોન જોવા મળે છે તે માફક જ વાયરલેસ પાવરના “ચાર્જિંગ ઝોન” હવે આપણા દેશમાં જોવા મળે તે દિવસો હવે ખાસ દૂર નથી.ક્ષિતિજને પેલે પારની કલ્પનાને ઉડાન આપનાર વૈજ્ઞાનિકોએ જ આ વસુંધરાને આપણા વસવાટ કરવા માટે યોગ્ય બનાવી રાખી છે તેમાં કોઈ બેમત નથી. સ્પેસમાં સોલાર પેનલ સાથેનો એવો વિશાળ સેટેલાઈટ ગોઠવી શકાય કે નહિ કે જે સોલાર પાવરને માઈક્રોવેવમાં પરિવર્તિત કરીને બીમ-ફોર્મિંગ દ્વારા વાયરલેસ પાવરનો સેરડો પૃથ્વી ઉપરના સ્થાવર અથવા વાહનમાં ફીટ કરેલા રીસીવરનાં એન્ટીના સુધી પહોંચતો કરી દઈ શકે? અત્યારે નરી કલ્પના લાગતી આ શોધને સફળ બનાવવા અનેક હોનહાર વૈજ્ઞાનિકો ક્યારનાયે મચી પડ્યા છે. જો આ પ્રશ્નનો ઉત્તર તેમને મળી જશે તો કુદરતી આપત્તિઓ અને દુર્ગમ વિસ્તારોમાં જયારે પણ આવશ્યકતા હશે ત્યારે વાયરલેસ પાવર આસાનીથી પહોંચાડવો સરળ બની જશે તે પાક્કું છે.એક સર્વે દરમિયાન મળેલા તારણ અનુસાર વાયરલેસ પાવર અંગે સાંભળી કે વાંચીને દુનિયાના અંદાજે ૩૬ ટકા લોકો જ્યાં-જ્યાં પણ શક્ય હોય ત્યાં હોંશે-હોંશે આ ક્રાંતિકારી ટેક્નોલોજી અપનાવવા માટે આગળ આવી રહ્યા છે. જ્યાં કોઈ વિકલ્પ જ નથી ત્યાં પરંપરાગત વાયરથી પાવર અને જ્યાં પણ શક્ય હોય ત્યાં વાયરલેસ પાવરથી જ હવે પાવરની શરુ થયેલી પાવરની આ પરિક્રમા ૨૦૨૦નાં દસકામાં આપણી માટે હજુ ઘણાં સરપ્રાઇઝીસ લઈને આવવાની છે તેમાં કોઈ બેમત નથી.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

તા. ૨૮ મી ફેબ્રુઆ૨ીએ ભા૨ત સ૨કા૨ ા૨ા પ્રતિ વર્ષ દેશભ૨માં ૨ાષ્ટ્રીય વિજ્ઞાન દિન ત૨ીકે ઉજવવામાં આવે છે. આ દિવસે ઈ.સ. ૧૯૨૮ માં ૨ામન પ્રભાવની શોધ થઈ હતી. આ શોધ માટે ૧૯૩૦ માં ડા. સી. વી. ૨ામનને નોબલ પુ૨સ્કા૨ એનાયત ક૨વામાં આવ્યો હતો. ભા૨તમાં જ સંશોધન કાર્ય ક૨ીને નોબલ પુ૨સ્કા૨ મેળવના૨ ડા. ૨ામન એકમાત્ર ભા૨તીય વૈજ્ઞાનિક છે.

૨ાષ્ટ્રીય વિજ્ઞાન દિન ત૨ીકે ઉજવવા પાછળનો મુળભુત હેતુ ભા૨તમાં વિજ્ઞાન અને ભા૨તીય વૈજ્ઞાનિકોનું ૨ાષ્ટ્રીય ધ્યાન કેન્તિ ક૨વાનો છે. આપણા ૨ાષ્ટ્રના ઘડત૨માં વિજ્ઞાન અને વૈજ્ઞાનિકોનો ૨ોલ અને અગત્યતા વધા૨વા માટે દેશભ૨માં વિજ્ઞાન દિનની ઉજવણીની ખાસ જરુ૨ છે.

૨ાષ્ટ્રીય વિજ્ઞાન દિન ત૨ીકે ૨૮ મી ફેબ્રુઆ૨ીનું નામાભિક૨ણ અને ઉજવણી પાછળ ડા. ૨ામનની મહાન વૈજ્ઞાનિક સિદૃિઘની કેવળ શિષ્ટાચા૨ અને સમા૨ંભ ક૨તાં પણ વિશેષ મહત્વ છે. દેશના મહત્વના પ્રશ્નોના ઉકેલ શોધવા, બીજા દેશોની હ૨ોળ ભા૨તને અગ્રીમતા આપવી, વિદેશી ટેકનોલોજી આયાત ક૨ીને ભા૨તને અનુરુપ ટેકનોલોજીમાં પિ૨વર્તન ક૨વા અને બીજી કેટલીક ૨ાષ્ટ્રીય મહત્વાકાંક્ષાઓ પૂર્ણ ક૨વા ભા૨તીય વિજ્ઞાનીઓની ફ૨જ થઈ પડે છે. આ માટે પણ ૨ાષ્ટ્રીય વિજ્ઞાન દિનની ઉજવણી અતિ જરુ૨ી છે.

ડા. સી. વી. ૨ામન ૨ામન પ્રભાવ ની શોધ માટે તેમણે બનાવેલ સાધનનો ખર્ચ માત્ર રુા.૨૦૦/- (બસ્સો) થયો હતો. પ૨ંતુ તેના ા૨ા વિજ્ઞાનની એક નવી દિશા ખુલી. સમગ્ર વિશ્વમાં આ શોધ ા૨ા ગૌ૨વ પ્રાપ્ત થયું તેની જાહે૨ાત સૌપ્રથમ ૨૮-૦૨-૧૯૨૮ માં થઈ હોય આ શોધને સન્માનિત ક૨ીને સાથોસાથ આ દિવસ સમગ્ર સમાજમાં વૈજ્ઞાનિક અભિગમ - ષ્ટિકોણ કેળવાય તેમજ અંધશ્રદૃઘા દૂ૨ ક૨વા જાગૃતિ માટેનો દિવસ છે. ડા. ૨ામનને બાળકો, વિદ્યાર્થીઓમાં અતિ રુચિના કા૨ણે પ્રાથમિક શાળામાંથી વિજ્ઞાનને મહત્વ આપી વૈજ્ઞાનિક લાગણીને કા૨ણે વિજ્ઞાનના કાર્યક્રમો યોજવા સંબંધી શોધની જાહે૨ાતની તા૨ીખ પસંદ ક૨વમાં આવી હતી.

ડા. ચંશેખ૨ વેંકટ ૨ામન : એક બહુમુખી પ્રતિભા

ડા. ૨ામનનો જન્મ ૭ મી નવેમ્બ૨, ૧૮૮૮ માં તામિલનાડુમાં ત્રિચિનાપલ્લી પાસે ધિરુવનાઈકકાવલના નાનકડા ગામમાં થયો હતો. તેમનું જીવન નાનપણથી વિજ્ઞાન રુચિના કા૨ણે સંશોધન, પ્રત્યેક ઘટનાનું બા૨ીકાઈથી પિ૨ક્ષણ ક૨તાં સૂક્ષ્મ બુદૃિઘ અને એકાગ્રતાથીએ સમજવા પ્રયત્ન ક૨તાં. સંશોધન, સાહસિક વૃત્તિને કા૨ણે ટોચના સ્થાને પહોંચી ગયા. બ્રોન નામના વૈજ્ઞાનિકે કહ્યું કે ડા. ૨ામનની હ૨ોળમાં બેસી શકે એવો ભૌતિકશાસ્ત્રી બીજો કોઈ નથી. પૃથ્વીનું સાચું તત્વ, ૨ામન અસ૨ શોધનો પ્રા૨ંભ ઈ.સ. ૧૯૨૧ માં થયો તે શોધ પૂર્ણ થઈ ઈ.સ. ૧૯૨૮ માં. એ શોધ ઈન્ડિયન જર્નલ ઓફ ફિઝીકલ કલકત્તામાં સર્વ પ્રથમ પ્રકાશિત ક૨ી હતી. વિધિસ૨ ઘોષણા ૧૯૩૦ માં ક૨ી હતી. તે સમયે કલકત્તા યુનિ. માં ભૌતિક વિજ્ઞાનની અપ્રતિમ પ્રગતિ થઈ હતી. ઈ.સ. ૧૯૨૮ માં ઈટાલીના સાયન્સ એસોસીએશને, ડા. ૨ામનને મેપ્યુસી પદક આપ્યું. ઈ.સ. ૧૯૨૯ માં બ્રિટીશ સ૨કા૨ે સ૨નો ખિતાબ આપ્યો. ઈ.સ. ૧૯૩૦ માં સ્વીર્ઝલેન્ડની જયુ૨ીની ભૌતિક વિજ્ઞાનપદે એમને ફેલો બનાવ્યા. અમેિ૨કાની ફ્રેંકલીન ઈન્સ્ટીટયુટે એમને ફ્રેન્કલીન પદકથી વિભૂષિત ર્ક્યા. ૨ામનની બધી જ શોધો માનવીનું કલ્યાણ ક૨ે તેવી હતી. ઈ.સ.૧૯પ૮ માં ૨શિયન સ૨કા૨ે એમને લેનીન પુ૨સ્કા૨ આપીને એમનું ગૌ૨વ વધાર્યું હતું. ૨ચનાત્મક અભિગમ કાયમ ૨હ્યો. તેમનો જીવનદિપ ૨૧ નવેમ્બ૨ ૧૯૭૦ માં બુજાયો. ડા. ૨ામનને સાચી શ્રદૃઘાંજલિ અંધશ્રદૃઘા નાબુદ થાય તે માટે ભા૨ત જન વિજ્ઞાન જાથા ૨ાજયમાં અનેકવિધ વિજ્ઞાનલક્ષી કાર્યક્રમો આપી, વાસ્તવમાં પ્રચા૨ માધ્યમની મદદથી મહં અંશે સફળતા મેળવે તે હેતુથી વિજ્ઞાન કાર્યક્રમોનું અયાોજન ર્ક્યું છે. નાના-મોટા સહુના ટેકાથી ૨ાજયભ૨માં આયોજન ક૨વામાં આવ્યું છે. કેન્ સ૨કા૨ના વિજ્ઞાન અને પ્રૌદ્યોગિકી વિભાગે દેશભ૨માં પુ૨સ્કૃત ક૨ી કાર્યક્રમોને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે. ભાવિ પેઢીને દિશા આપના૨ો કાર્યક્રમ હોય સ્વયંભુ વિજ્ઞાન પ્રચા૨-પ્રસા૨ સાથે અંધશ્રદૃઘા નાબુદી માટે બીડું ઝડપે તેવી આશા ૨ાખીએ છીએ.

ભા૨ત જન વિજ્ઞાન જાથા ૨ાજયમાં જુન ૧૯૯૨ માં કલેકટ૨ કચે૨ીમાં જાથાની ૨ચના ક૨ી ત્યા૨થી કાર્ય૨ત છે. શાળા, કોલેજો, નાના-મોટા નગ૨ોમાં લોકચળવળથી જનજાગૃતિના કાર્યક્રમો આપે છે. ૨ાજયની ૧૬ શાખાઓ અને મુખ્ય ઓફિસની મદદથી જુન ૧૯૯૨ થી ૨૮ ફેબ્રુઆ૨ી, ૨૦૨૦ સુધીમાં દસ હજા૨થી વધુ ચમત્કા૨ોથી ચેતો લોકજાગૃતિ કાર્યક્રમો આપી અગે્રસ૨ છે. ૨ાજય, દેશ, વિદેશમાં જાથા ત૨ીકે લોકહૃદયમાં સ્થાન લીધું છે. દો૨ા-ધાગા, મંત્ર, તંત્રના નામે છેત૨પિંડી ક૨ના૨ા ૧૧૭૯ ધતિંગબાજોને નૈતિક પડકા૨ આપી જનસમાજ સમક્ષ ખુલ્લા પાડયા છે. જાથાની તટસ્થતાની આગવી ઓળખ છે. જાથા માનવ ધર્મ, ૨ાષ્ટ્રીય ધર્મના પ્રણેતા છે.

ડા. સી. વી. ૨ામને પોતાનું જીવન સમર્પણ વૈજ્ઞાનિક ષ્ટિકોણથી ક૨ી ભા૨ત દેશને અમૂલ્ય ભેટો આપી છે. પ૨ંતુ અંધશ્રદૃઘા, દો૨ા-ધાગા, મંત્ર-તંત્ર વિગે૨ે જેવા અવૈજ્ઞાનિક અભિગમો સમાજમાં પ્રવર્તમાન હોવાથી વૈજ્ઞાનિક પ્રગતિ અવ૨ોધાય છે તેને દૂ૨ ક૨વાનું એકમાત્ર લક્ષ્ય જાથા ૨ાખે છે. તેમાં સૌનો સહકા૨ ઈચ્છે છે.

કોટડા સાંગાણીના ૨ાજપ૨ા ગામે અંધશ્રદૃઘા નિવા૨ણનો જાગૃતિ કાર્યક્રમ યોજવામાં આવ્યો છે. તેમાં વિજ્ઞાન પ્રશ્નોત૨ી સાથે જીવનપદૃઘતિમાં વિજ્ઞાનની ઉપયોગિતાની વાત મુક્વામાં આવશે. તા. ૨૯ મી વલસાડ, નવસા૨ીમાં વિવિધ વિષયમાં વક્તૃત્વ નિબંધ સ્પર્ધા સાથે વિજ્ઞાન તજજ્ઞોનું વક્તવ્ય ૨ાખવામાં આવ્યું છે. તા. ૧ લી માર્ચ સુ૨ત ખાતે આશ્રમ શાળા - છાત્રાલયમાં ચમત્કા૨ોથી ચેતો લોકજાગૃતિ કાર્યક્રમ સાથે જાથા ા૨ા પદરફાશનું પ્રદર્શન અને ચિત્ર સ્પર્ધાનું આયોજન ક૨વામાં આવ્યું છે. જાથાના ૨ાજય ચે૨મેન અને એડવોકેટ જયંત પંડયાનો અભિગમમાં સામાન્ય માણસ ગણિત, વિજ્ઞાનમાં ૨સ કેળવે તે હેતુ છે. વિજ્ઞાનનો વ્યક્તિ સ્પષ્ટ વિચા૨ધા૨ાવાળો હોવો જોઈએ. પોતે જે બોલે છે તેનું આચ૨ણ ક૨ે છે તે બાબતે ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે.

અંતમાં ડા. સી. વી. ૨ામનની ૨ામન પ્રભાવ ની શોધ સાથે અત્યા૨ સુધી દેશ-વિદેશમાં વૈજ્ઞાનિકોએ ક૨ેલ અને૨ી સિદૃિઘ શોધથી આમજનતા, છાત્ર-છાત્રાઓ માહિતગા૨ થાય તેથી ત્રિદિવસીય કાર્યક્રમનું આયોજન ક૨વામાં આવ્યું છે.

આલેખન-જયંત પંડયા (એડવોકેટ)

(રાજય ચેરમેન ભારતિય જનવિજ્ઞાન જાથા)

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

આકાશમાં જેટલા તારા દેખાય છે, તેના કરતાં કેટલાયગણા તારા દેખાતાં નથી. દૃષ્યવિશ્વ કરતાં અદૃશ્યવિશ્વ ઘણું વિશાળ છે. આપણી આંખ કે દકકાચવાળા દૂરબીનો માત્ર દૃશ્યપ્રકાશ જ જોઈ શકે છે. આપણું શરીર એક મશીન જ છે, જેમાં બે આંખ કેમેરાનું કામ કરે છે. મગજ સેન્સર છે.ન્યુટને યંત્રશાસ્ત્રના નિયમો શોધી તેને બ્રહ્માંડને લાગુ પાડી બ્રહ્માંડને પણ એક મશીન બનાવી દીધું છે. પણ બ્રહ્માંડ મશીન કરતાં અતિ વિશેષ છે. તે જીવંત છે.બ્રહ્માંડમાં એવા આકાશીપિંડો છે જે દૃશ્યપ્રકાશ છોડતાં નથી, પણ અદૃશ્ય ગામા, એક્ષ અલ્ટ્રાવાયોલેટ ઈન્ફ્રારેડ અને રેડિયો તરંગો-કિરણો પ્રકાશ છોડે છે, જે આપણે જોઈ શકતાં નથી. પણ ખગોળવિજ્ઞાનીઓએ આ બધા કિરણો છોડતાં આકશીપિંડોને જોવા દૂરબીનો બનાવ્યાં છે, અને તેઓ હવે અંધારામાં જોવા પણ સમર્થ બન્યાં છે.ભારતમાં આપણા ખગોળવિજ્ઞાનીઓએ નૈનિતાલના મનોરાપીક, આબુના ગુરુશિખર, દક્ષિણમાં કાવાલૂર,ગોરી બિદનૂરના પહાડો પર, હૈદરાબાદ નજીક જપાલ-રંગાપુરના પહાડો પર, ઊટીના પહાડો પર પૂના પાસે નારણગાંવ, આબુના ગુરૂશિખર પહાડ પર ફતેહસાગર તળાવની વચ્ચે અને તેની નજીક પહાડ પર વગેરે જગ્યાએ મોટો મોટા દકકા, ઈન્ફ્રારેડ અને રેડિયો દૂરબીનો સ્થાપિત કર્યાં છે. તેના દ્વારા તે આકાશની સમૃદ્ધિ અને ભવ્યતાનો તાગ મેળવે છે.આ ઉપરાંત બ્રહ્માંડમાં ૯૫ ટકા અદૃશ્ય પદાર્થ છે જે કોઈ પણ જાતનો પ્રકાશ છોડતો દેખાતો નથી. તેને વિજ્ઞાનીઓ ડાર્કમેટર કે ડાર્કએનર્જી કહે છે.

આ નામનો માત્ર સિમ્બોલીક છે પણ હકીકતમાં ડાર્કમેટર કે ડાર્કએનર્જી શું છે તે તેમને ખબર પડતી નથી. તેથી તેનાં નામો આવા આપવામાં આવ્યાં છે. પણ તેની અસર બ્રહ્માંડમાં દેખાય છે. આપણું બ્રહ્માંડ માત્ર વિસ્તૃત થતું નથી પણ તે પ્રવેગી માલૂમ પડ્યું છે. તો પૂરા બ્રહ્માંડને કોણ પ્રવેગી બનાવે છે? તે ખબર પડતી નથી. આ જો શોધી શકાય તો તે ખગોળવિજ્ઞાનમાં એક બીજી મહાન શોધ હશે.બ્રહ્માંડમાં પ્રથમ શોધ અગ્નિની, પછી બીજી શોધ પૈડાની, ત્રીજી શોધ કેલેન્ડરની, ચોથી શોધ કે પૃથ્વી ગોળ છે, પાંચમી કે પૃથ્વીની ધરી વાંકી છે, છઠ્ઠી પૃથ્વી તેની ધરી પર ગોળ ગોળ ફરે છે, સાતમી પૃથ્વી સૂર્યની પરિક્રમા કરે છે, આઠમી શોધ કે વસંતસંપાત બિન્દુ પશ્રિ્‌ચમમાં ખસે છે. નવમી શોધ ભૂમિતિની અને યુક્લિડ ભૂમિતિની (જો કે, આ શોધ પહેલા થઈ હતી), દશમી શોધ અણુ વિશે, અગિયારમી શોધ બીજગણીતની, બારમી શોધ ???, તેરમી શોધ ત્રિકોણમિતીની, ચૌદમી શોધ દ્વિધાત સમીકરણની, પંદરમી શોધ શૂન્ય સાથે અંકશાસ્ત્રની (જો કે, તે ઘણી પહેલાં થઈ હતી.) સોળમી શોધ પૃથ્વી કેન્દ્રીય વિશ્વ વિચાર (જો કે, આ શોધ પણ પહેલાં થઈ હતી), સત્તરમી શોધ ગુરુત્વાકર્ષણની (ભાસ્કરાચાર્યને તેનો અણસાર હતો), અઢારમી શોધ પરમ્યુટેશન-કોમ્બિનેશનની, ઓગણીસમી શોધ સૂર્ય-કેન્દ્રિત વિશ્વવિચાર (કોપરનીકસ)ની, વીસમી શોધ કેપ્લરના ગતિના ત્રણ નિયમોની, એકવીસમી શોધ ગેલિલિયોએ આકાશ તરફ દૂરબીન માંડ્યું તે, બાવીસમી શોધ ગેલિલિયોએ સાબિત કર્યું કે પૃથ્વી દરેક વસ્તુને એક જ પ્રવેગથી આકર્ષે છે, ત્રેવીસમી શોધ કે ગેલિલિયોએ સાબિત કર્યું કે વસ્તુની સ્થિર સ્થિતિ અને એક જ ગતિથી દોડતી વસ્તુની સ્થિતિ, બંને એક જ ગણાય, ચોવીસમી શોધ ન્યુટને ગતિના ત્રણ નિયમો શોધ્યાં, બીજી તરફ વાયુશાસ્ત્ર, રસાયણશાસ્ત્ર, ગરમીશાસ્ત્ર, પ્રકાશશાસ્ત્રની શોધો થઈ-વિજ્ઞાને હરણફાળ ભરી. સદીના મધ્યભાગમાં રેને દેકાર્તે ત્રિપરિમાણીય સંદર્ભ ચોકઠાની શોધ કરી જે ન્યુટનના જન્મ પહેલા થઈ હતી. દેકાર્તે એવા વિચારો વહેતા મૂક્યાં છે જેમ સરોવરો અને સમુદ્રોમાં મોટા લાકડાનો ટુકડો, નાના નાના લાકડાના ટુકડાને હંકારે છે, તેમ સૂર્ય ગ્રહોને હંકારે છે. જો કે, આ કલ્પના હતી, પણ તેને પછીના વિજ્ઞાનીઓને સૂર્ય ફરતે ગ્રહો કેવી રીતે, અને શા માટે ફરે છે અને સૂર્યમાળાની રચના કેવી છે તેની શોધ કરવા પ્રેર્યા. ન્યુટને પ્રકાશ કણોનો બનેલો છે તેવી થીઅરી આપી પ્રકાશના પરાવર્તન અને વક્રીભવનનાં નિયમો આપ્યાં તો બીજી તરફ કિશ્ચન હોયગન્સે પ્રકાશ તરંગોનો બનેલો છે તેવી થિયરી આપી.હેલીએ સૂચવ્યું કે ધૂમકેતુઓ ગ્રહોની જેમ સૂર્યની પરિક્રમા કરે છે અને તે સૂર્યમાળાના જ સભ્યો છે.એ જ અરસામાં ઓલ રૉમરે પ્રકાશની ગતિ સીમિત છે તેમ કહ્યું અને પ્રકાશની ગતિને માપી એ જ અરસામાં હોયગન્સે શનિને વલયો છે તેમ સ્પષ્ટ કર્યું. ગેલિલિયોએ ગુરુના ચાર ચંદ્રો ગુરુની પરિક્રમા કરે છે, માટે ગ્રહો પણ કોપરનીક્સ કહે છે તેમ સૂર્યની પરિક્રમા કરતા હોવા જોઈએ. આજ અરસામાં કસીનીએ સૂર્યથી ગ્રહોનાં અંતરો માપ્યાં. હોયગન્સે શનિનો મોટો ઉપગ્રહ ટાયટન શોધ્યો, કસીનીએ શનિના બીજા બે ઉપગ્રહો શોધ્યાં. આ વખતે ભારતમાં ઔરંગઝેબ રાજ કરતો હતો અને મહારાષ્ટ્રમાં શિવાજી મહારાજની આણ વર્તતી હતી.અઢારમી સદીના મધ્યમાં ઈમેન્યુઅલ કોન્ટે અભિપ્રાય દર્શાવ્યો કે ગ્રહો વાયુના વાદળમાંથી જન્મતા હોવા જોઈએ. લાપ્લાસે કેન્ટના આ વિચારો પર સૂર્યમાળાના જન્મની પ્રાથમિક થિયરી આપી. ૧૭૮૧માં સૂર્યમાળામાં માનવીએ પ્રથમવાર જ શનિ પછીના ગ્રહને શોધ્યો. તેનું નામ યુરેનસ. પશ્ચિમ પૌરાણિક કથા પ્રમાણે યુરેનસ શનિના પિતા અને ગુરુના દાદા છે. જ્યારે વિલિયમ હર્ષલે યુરેનસ શોધ્યો ત્યારે ભારતમાં ટીપુ સુલતાન અંગ્રેજો સામે લડતો હતો.આ અરસામાં મહાન ગણિતતજ્ઞો પેદા થયાં જેવા કે ર્ગાસ, રીમાન, જેકોબી, લાગ્રાન્જ, લાપ્લાસ, બેસલ, ફુટીઅર લીજાન્ડર, આર્યસર, હેમીલ્ટન, ડેવીડ હિલ્બર્ટ, લોબોચોસ્કી, જેમને ગણિતશાસ્ત્રને નવી જ ઊંચાઈ આપી. યુક્લિડીઅન ભૂમિતિ શોધાઈ.ધૂમકેતુઓ તો પુરાતનકાળથી માનવજાતને જાણીતા હતા. ગેલિલિયોએ ગુરુના ઉપગ્રહો શોધી ઈતિહાસ બનાવ્યો, ઓગણીસમી સદીના પ્રથમ દિવસે જ પ્રથમ લઘુગ્રહ શોધાયો અને એક નવા પ્રકારનાં આકાશીપિંડો અસ્તિત્વમાં આવ્યાં. ઓગણીસમી સદીના મધ્યમાં નેપ્ચ્યૂન શોધાયો. બીજી તરફ ભૌતિકશાસ્ત્રે હરણફાળ ભરી. રેડિયો-તરંગોની શોધ થઈ. એક્ષ-કિરણો, રોન્જન્ટ કિરણો, ઈલેક્ટ્રોન્સ શોધાયા, નેથી પ્લાન્કે દર્શાવ્યું કે પ્રકાશ નાના નાના પેકેટમાં (ક્વોન્ટામાં) આવે છે. આઈન્સ્ટાઈને ફોટો-ઈલેક્ટ્રીક ઈફેક્ટને સમજાવતા કહ્યું કે પ્રકાશ કણોનો પણ બનેલો છે અને તરંગોનો પણ બનેલો છે. તેમાંથી ક્વોન્ટોમ ભૌતિકશાસ્ત્ર ઉત્પન્ન થયું. બીજી તરફ આઈન્સ્ટાઈને સમયને બ્રહ્માંડના ચોથા પરિમાણ તરીકે લઈ વિશિષ્ટ સાપેક્ષવાદની સ્થાપના કરી અને પછી વિસ્તૃત સાપેક્ષવાદની સ્થાપના કરી ભૌતિકશાસ્ત્રમાં જબ્બર ક્રાંતિ આણી. સાપેક્ષવાદ અને કવોન્ટમ ભૌતિકશાસ્ત્રે અર્વાચીન વિજ્ઞાનને નવું પરિમાણ આપ્યું. ર૦૧૫માં આઈન્સ્ટાઈનના વિસ્તૃત સાપેક્ષવાદને ૧૦૦ વર્ષ પૂરા થાય છે.વીસમી સદીમાં વિજ્ઞાને ઘણી સફળતા પ્રાપ્ત કરી. આ સદીમાં કેટલાય મહાન વિજ્ઞાનીઓ પેદા થયાં જેને આધુનિક દુનિયાને આકાર આપ્યો. તેમાં અણુંવિજ્ઞાન, સૂક્ષ્મકણોની દુનિયા, અંતરીક્ષયુગે મોટું યોગદાન આપ્યું. ઍરોપ્લેનો આકાશમાં ઊડવા લાગ્યાં. બ્રહ્માંડ વિસ્તૃત થાય છે તેની ખબર પડી, મંદાકિનીઓ શોધાઈ, રોકેટો બન્યાં, એટમ બૉમ્બ, હાઈડ્રોજન બૉમ્બ, ન્યુટ્રોન બૉમ્બ અસ્તિત્વમાં આવ્યાં. સ્પૂતનિક આકાશમાં ગયો, યુરી ગાગારીન વેલેન્ટિના તેરેસ્કોવા અને અમેરિકી અંતરીક્ષયાત્રીઓ આકાશમાં ગયાં, પરંતુ ચંદ્ર પર માનવીએ ડગ માંડ્યા, ૧૯૭૭માં યુરેનસ ફરતે વલવ્યો શોધાયાં. ગ્રહો ફરતે અંતરીક્ષયાનોએ ટ્રીપો લગાવી, હબલ અંતરીક્ષ દૂરબીને બ્રહ્માંડના અભ્યાસમાં ઈતિહાસ રચ્યો અને એકવીસમી સદીનો પ્રારંભ થયો. વીસમી સદીમાં ચંદ્રશેખરનાં શ્વેેતવામન તારા અને ઑપનહેમરનાં ન્યુટ્રોન તારા અને બ્લેકહોલ્સના અસ્તિત્વની જાણ થઈ, હવે એકવીસમી સદી આગળ ધપે છે, જેમાં નેનો ટેક્નૉલૉજી કમ્પ્યૂટર, મોબાઈલ ઈન્ફોર્મેશન ટેક્નૉલૉજી, સ્ટેમસેલ, જીનોમ, જીનિટિક એન્જિનિયરિંગ, ફોયોન્સિક સાયન્સ, જીવવિજ્ઞાનશાસ્ત્ર કૂદકે ને ભૂસકે આગળ વધે છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

જ્યારે સાહિત્યની વાત થાય ત્યારે આપણને ગુજરાતના આદ્યકવિ નરસિંહ મહેતા અને તેમના ભજનો યાદ આવે. આપણને થાય કે શું આ માત્ર ગાવાનાં ભજનો છે, પ્રભાતિયા છે કે તેમાં બ્રહ્માંડને સમજવાનું જ્ઞાન છે? નરસિંહ મહેતા તો શાળાએ પણ ગયા નહોતા, અભણ હતા, તો તેમના ભજનોમાં બ્રહ્માંડના જ્ઞાનની કેવી રીતે આશા રાખી શકાય અને તેય પણ લગભગ ૬૦૦ વર્ષ પહેલાં? હકીકત એ છે કે નરસિંહ મહેતાના અમુક ભજનોમાં બ્રહ્માંડનું જ્ઞાન ખીચોખીચ ભરેલું છે અને તેય સુંદર અને સરળ ભાષામાં. આ એક નવાઈ પડે તેવી વાત છે. આપણી સંસ્કૃતિમાં ઋષિ-મુનિએ વેદો અને ઉપનિષદોમાં તેમનું મહાન ચિંતન અને તત્ત્વજ્ઞાન લખ્યું છે. ઋગ્વેદ દુનિયાનો પ્રથમ ગ્રંથ છે અને પછી ઉપનિષદો થયાં. મા સરસ્વતીએ ઋગ્વેદના રૂપમાં ભારતમાં પ્રથમ અવતાર લીધો. હકીકતમાં શ્રીકૃષ્ણએ ગીતામાં અર્જુનને ‘વેદો’ અને ઉપનિષદોનું જ જ્ઞાન કહ્યું છે. આ સાહિત્યે ભારતીય સંસ્કૃતિને ઉજાળી છે. આ સાહિત્ય ભારતીય સંસ્કૃતિને જ્ઞાન આપતું રહ્યું છે. સાહિત્ય જ ન હોત તો બ્રહ્માંડનું શું થાત? બ્રહ્માંડને કોણ સમજી શક્યું હોત? આદ્ય શંકરાચાર્યે પણ વેદો અને ઉપનિષદોનાં જ્ઞાનનો જ પ્રચાર કર્યો છે અને કહ્યું છે કે આ બધું એક જ છે. અદ્વૈતવાદ - વેદો- ઉપનિષદોમાં અને શંકરાચાર્ય આ એકત્વને પરબ્રહ્મ શબ્દથી ઓળખાવે છે. નરસિંહ મહેતા તેમના ભજનમાં આ એકત્વની વાત કરે છે, અને તે એવા સરસ ઉદાહરણો આપે છે કે ...ને આ પરમ એકત્વ તત્ત્વ જોકે કયાંય દેખાતું નથી પણ તરત જ સમજાઈ જાય. નરસિંહ મહેતા કહે છેઃ નીરખ રે ગગનમાં કોણ ઘૂમી રહ્યો. એનો અર્થ થાય કે બ્રહ્માંડમાં એક એવું ચેતન તત્ત્વ છે જે પૂરા બ્રહ્માંડમાં પથરાયેલું છે અને તે જ બ્રહ્માંડનું કર્તા-ધર્તા છે. નરસિંહ મહેતા બીજા ભજનમાં વેદો અને ઉપનિષદોનો નિચોડ મૂકી દે છે. નરસિંહ મહેતા ગાય છે કે અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું શ્રી હરિ જૂજવે રૂપે અનંત ભાસે- એટલે કે બ્રહ્માંડમાં એક જ શ્રી હરિ છે, એક જ તત્ત્વ છે જેણે બ્રહ્માંડના આ બધાં રૂપો ધારણ કર્યાં છે, ધારણ કરીને બેઠું છે. આદ્ય કવિ આગળ કહે છે, ઘાટ ઘડિયા પછી નામરૂપ જૂજવા અંતે તો હેમનું હેમ હોયે. સોનાના એરિંગ, પાટલા, હાર ગમે તે ઘાટ હોય, દાગીના હોય પણ છેવટે તો તે હેમનું હેમ હોયે. કવિએ આમાં માસ્ટર સ્ટ્રોક માર્યો છે જે મહાન વિજ્ઞાનીઓને પણ સુખદ આશ્ચર્ય પમાડે છે.ન્યુટનના ગણિતશાસ્ત્ર અને યંત્રશાસ્ત્રીય વિજ્ઞાનીઓને બે-ત્રણ મોટી ઊણપો જણાઈ. ખાસ કરીને જ્યારે પ્રકાશ અને ઈલેકટ્રોન જેવા પદાર્થોની ગતિ અતિપ્રચંડ તેમ છતાં સીમિત સાબિત થઈ. ન્યુટનના ગતિશાસ્ત્રની ત્યારે લિમિટ દેખાઈ. ન્યુટનની ગતિશાસ્ત્રની એ ઊણપોને દૂર કરવા અને તેને વિસ્તૃત કરવા આઈન્સ્ટાઈને સમયને જ બ્રહ્માંડનું એક પરિમાણ લીધું. સમય તો સેકન્ડમાં મપાય છે અને પરિમાણ એટલે લંબાઈ, પહોળાઈ અથવા ઊંચાઈ (સાઈઝ) તે સે.મી. ઈંચ, ફૂટ, મીટર કે કિલોમીટરમાં મપાય છે. તો સમયને લંબાઈમાં કેવી રીતે દર્શાવવું? એક પ્રકાશસેકન્ડ એટલે એટલું અંતર જે પ્રકાશ એક સેકન્ડમાં કાપે. આમ આઈન્સ્ટાઈને સમયને લંબાઈમાં દર્શાવ્યો. એક પ્રકાશ મિનિટ એટલે એટલું અંતર (લંબાઈ) જે પ્રકાશ એક મિનિટમાં કાપે એટલે કે ૬૦ સેક્ધડમાં કાપે. એક પ્રકાશકલાક એટલે એટલું અંતર (લંબાઈ) જે પ્રકાશ એક કલાકમાં કાપે એટલે કે ૩૬૦૦ સેક્ધડમાં કાપે. અને એક પ્રકાશદિવસ એટલે એટલું અંતર (લંબાઈ) જે પ્રકાશ એક દિવસમાં કાપે.એક પ્રકાશવર્ષ એટલે એટલું અંતર જે પ્રકાશ એક વર્ષમાં કાપે.આમ આઈન્સ્ટાઈને સમયને બ્રહ્માંડનું ચોથું પરિમાણ લીધું અને આ ચાર- પરિમાણીય બ્રહ્માંડમાં ન્યુટનના ગતિ અને યંત્રશાસ્ત્રને ઢાળ્યું. તો આઈન્સ્ટાઈનને શું મળ્યું? આથી આઈન્સ્ટાઈને સાબિત કર્યું કે અંતરીક્ષ છે ત્યાં સમય છે અને સમય છે ત્યાં અંતરીક્ષ છે. બંને એકબીજાથી જુદા નથી. એકની હાજરી, બીજાની હાજરી સાબિત કરે છે. આપણને લોહચુંબક અને ચુંબકત્વ, ચુંબકીય ક્ષેત્રની ખબર છે તે લોહચુંબકીય ટુકડા દૃશ્યમાન કરે છે. જમીન અને ખડકોમાં પણ ચુંબકત્વ હોય છે. આપણને વિદ્યુતભારની ખબર છે. વિદ્યુતની ખબર છે. ચુંબકત્વમાં બે ધ્રુવો હોય છે, વિદ્યુતમાં બે વિદ્યુતભાર હોય છે, ધન અને ઋણ. આઈન્સ્ટાઈનની થીઅરી દર્શાવે છે કે ચુંબકીયક્ષેત્ર અને વિદ્યુતક્ષેત્ર લાગે છે તદ્દન અલગ અલગ, એક લોહચુંબકીય ટુકડા ઉત્પન્ન કરે છે, બીજાને વિદ્યુતભાર ઉત્પન્ન કરે છે. પણ છેવટે બંને એકના એક છે. ચુંબકને ચલાવવામાં આવે છે ત્યારે તે વિદ્યુત ઉત્પન્ન વિદ્યુતક્ષેત્ર ઉત્પન્ન કરે છે અને વિદ્યુત પ્રવાહ ચુંબકત્વને, ચુંબકીયક્ષેત્રને ઉત્પન્ન કરે છે. ક્યાં ચુંબકીયક્ષેત્ર અને ક્યાં વિદ્યુતક્ષેત્ર? તેમ છતાં બંને એકના એક છે. આશ્ચર્યની વાત છેને? મેક્સવેલ જેવા વિજ્ઞાનીઓએ એ સ્પષ્ટ કર્યું કે આપણે પ્રકાશ પ્રકાશ કહીએ છીએ, તેને જોઈએ છીએ. તેના ઝળહળાટને જોઈએ છીએ જે આપણા જીવનનો આધાર છે તે બીજું કાંઈ જ નથી પણ વિદ્યુત-ચુંબકીય તરંગો છે અને પૂરા બ્રહ્માંડમાં વ્યાપ્ત છે. બ્રહ્માંડમાં તસુભાર પણ જગ્યા એવી નથી જ્યાં પ્રકાશના (વિદ્યુત-ચુંબકીય તરંગો)ની હાજરી ન હોય. તે એમની પ્રેઝન્ટ છે. ઈશ્વરને આપણે એમની પ્રેઝન્ટ કહીએ છીએ તે જ આ ઈશ્વર છે. આ ઊર્જા છે, આ ચેતના છે, આ ગરમી છે. ઊર્જાના ઘણાં સ્વરૂપો છે. તેમ છતાં તે એકની એક છે. જેમ ઘાટ ઘડિયા પછી નામરૂપ જૂજવા અંતે તો હેમનું હેમ હોયે.આઈન્સ્ટાઈને પછી એક જબ્બર વાત કરી. ઘણું આશ્ચર્ય થાય તેવી વાત કરી અને બ્રહ્માંડના પાયાની વાત કરી. તેણે સાબિત કર્યું કે જે આ પદાર્થ દેખાય છે ને રેતી, માટી, સોનું, પેન, પ્લાસ્ટિક, કપડા, કાગળ અને ખરેખર ઊર્જા છે. ઊર્જાનું પદાર્થના રૂપમાં ગઠન છે. એક કિલોગ્રામ પદાર્થ ૯ કરોડ અબજ જૂલ ઊર્જા ઉત્પન્ન કરે. ક્યાં નિષ્ક્રિય દેખાતો પદાર્થ અને ક્યાં જીવંત ઊર્જા. આ વાતને સહિત કરતું આઈન્સ્ટાઈનનું સૂત્ર જગ-વિખ્યાત છે. એટલું વિખ્યાત છે કે વિજ્ઞાનમાં પણ અવાર-નવાર દેખાય છે. યુદ્ધ-જહાજ પર કોતરાયેલું હોય છે. આ સૂત્ર પોતાનામાં જ એક સાહિત્ય છે. એક એવી કવિતા જે શાંતિ માટે ગવાય તો દુનિયામાં સ્વર્ગ ખડું કરે અને યુદ્ધ માટે વપરાય તો દુનિયામાં નરક ખડું કરી છે. આપણો જીવનદાતા સૂર્ય આ સૂત્ર પ્રમાણે જ આપણને અહીં જિવાડે છે, પ્રકાશ અને શક્તિ આપે છે. પદાર્થ અને ઊર્જા એકરૂપ છે માટે પૂરું બ્રહ્માંડ એક જ તત્ત્વનું બનેલું છે. આ વાત આપણા વેદો- ઉપનિષદો અને શંકરાચાર્યે કહી છે જેને આપણે અદ્વૈતવાદ કહીએ છીએ. આમ જ્ઞાન- સાહિત્ય આપણને બ્રહ્માંડની એકતાને સમજાવે છે. સામાન્ય માનવી આઈન્સ્ટાઈનની થીઅરી જો કદાચ સમજી ન શકે પણ નરસિંહ મહેતાનું કહેવાનું કે ઘાટ ઘડિયા પછી નામરૂપ જૂજવા અંતે તો હેમનું હેમ હોયે તેવું બ્રહ્માંડના પાયાનું સત્ય તરત જ સમજી જાય. એટલે કે આ સકળ બ્રહ્માંડમાં એક જ તત્ત્વ છે, તે છે ઊર્જા- ચેતના પરબ્રહ્મ. આ બધી જ તેની જ વિવિધતા છે, ઈલેકટ્રોન્સ- પ્રોટોન્સ, ન્યુટ્રોન્સ, સોનું, રૂપું, કોયલો, લોખંડ, આપણે, અને બધું જ. એક જ નાના વાક્યમાં બ્રહ્માંડનું રહસ્ય આપણને સમજાઈ જાય છે.આપણા પેટમાં અંતરીક્ષ છે. આપણી બહાર રૂમમાં અંતરીક્ષ છે, રૂમની બહાર બિલ્ડિંગમાં અંતરીક્ષ છે, બિલ્ડિંગની બહાર અંતરીક્ષ છે, પૃથ્વીની બહાર પણ સૂર્યમાળામાં અંતરીક્ષ છે. સૂર્યમાળાની બહાર, મંદાકિનીમાં, મંદાકિનીની બહાર બ્રહ્માંડમાં અંતરીક્ષ છે. આ બધું અંતરીક્ષ એક જ છે. અંતરીક્ષને કેદ કરી શકાય નહીં. રૂમ અંતરીક્ષને કેદ કરે પણ તેની બહાર પણ અંતરીક્ષ છે.અંતરીક્ષ જેવી બ્રહ્માંડમાં બીજી એક ચીજ છે તે છે ગુરુત્વાકર્ષણ. ગુરુત્વાકર્ષણને કેદ કરી શકાય નહીં. કોઈ વસ્તુ- ઢાંકણ, એન્કલોઝર ગુરુત્વાકર્ષને કેદ કરવા જાય પણ તેને પોતાને જ ગુરુત્વાકર્ષણ હોય છે માટે ગુરુત્વાકર્ષણને કેદ કરી શકાય નહીં અને ગુરુત્વાકર્ષણને કેદ કરી શકાય નહીં તો બંને એકના એક હોવા જોઈએ. ગુરુત્વાકર્ષણને જો અંતરીક્ષના રૂપમાં વર્ણવી શકાય તો આપણે તે બંનેને એકના એક સાબિત કરી શકીએ. માટે આઈન્સ્ટાઈનને ગુરુત્વાકર્ષણને અંતરીક્ષના રૂપમાં સાબિત કરવાના પ્રયત્નો આદર્યા. પણ ગુરુત્વાકર્ષણની હાજરીમાં ભૂમિતિ સપાટ ન રહી શકે. માટે ગુરુત્વાકર્ષણનું વર્ણન કરવા યુક્લિડની સમતલની ભૂમિતિ કામ ન આવે તે માટે અંતરીક્ષની વક્રભૂમિની જરૂર પડે. આઈન્સ્ટાઈનના સદ્ભાગ્યે ગૉસ, રીમાન, બોલ્યાઈ બોલોચોવ્સ્કી વગેરે મહાન ગણિતશાસ્ત્રીઓએ તેમની જિજ્ઞાસા સંતોષવા, જ્ઞાનને ખાતર જ્ઞાન, ગણિતને ખાતર ગણિત, માટે વક્રભૂમિતનો આવિષ્કાર કરેલો. ત્યારે તેમને પણ ખબર ન હતી કે આ વક્રભૂમિતિ જ ગુરુત્વાકર્ષણ છે. આઈન્સ્ટાઈને વક્રભૂમિતિના બેકગ્રાઉન્ડમાં ન્યુટનના ગણિતશાસ્ત્રને વિકસાવ્યું અને સાબિત કર્યું કે અંતરીક્ષ એ જ ગુરુત્વાકર્ષણ છે. જ્યારે પદાર્થ કે ઊર્જા અસ્તિત્વમાં આવે છે ત્યારે તે અંતરીક્ષની ભૂમિતિને વક્ર કરે છે. આ વક્ર જ ગુરુત્વાકર્ષણને પ્રદર્શિત કરે છે. માટે ગુરુત્વાકર્ષણ એ બીજું કાંઈ જ નથી પણ અંતરીક્ષનો વક્ર છે. અંતરીક્ષમાં જે ઝોલો પડે છે, ખાડો પડે છે તે અંતરીક્ષમાં ઢાળ ઉત્પન્ન કરે છે અને આ ઢાળ પર કોઈ પણ નાનો પદાર્થ આવે, અસ્તિત્વમાં આવે તો તે ઢાળ વાટે ખાડામાં જે મોટો પદાર્થ પડ્યો હોય છે તેમાં જઈને પડે જેને આપણે ગુરુત્વાકર્ષણનું આકર્ષણ કહીએ છીએ. જો પદાર્થ એ મોટા પદાર્થની પરિક્રમા કરે તો જ તે તેમાં પડતો બચે છે. આમ પૂરતા બળની પરિક્રમા નાના પદાર્થને મોટા પદાર્થમાં પડતાં બચાવે છે, કારણ કે પરિક્રમા કરતા પદાર્થ પર બહારની બાજુએ કેન્દ્રગામી બળ લાગે છે જે તેને પદાર્થમાં પડતાં બચાવે છે. આમ અંતરીક્ષ જ સર્વસ્વ છે.આપણા પૂર્વજોએ, ભારતીય મનીષીઓએ બ્રહ્માંડ પૃથ્વી, જળ, વાયુ, અગ્નિ અને અંતરીક્ષ એમ પાંચ તત્ત્વનું બનેલું છે એેમ જાહેર કરેલું અને તેમાં અંતરીક્ષ જે દેખાતું નથી તેને બ્રહ્માંડના પાંચમા તત્ત્વ તરીકે લીધું તે બહુ મહાન વાત ગણાય. તેમનું મહાન તત્ત્વજ્ઞાન કહેવાય. વધારામાં છાંદોગ્ય ઉપનિષદમાં ભારતીય મનીષીઓએ તે પણ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે બધું જ અંતરીક્ષમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે અને અંતરીક્ષમાં સમાય છે. અંતરીક્ષ જ બધાનું ઉદ્ભવ સ્થાન છે અને અંતિમ સ્થાન પણ. આ બહુ મોટી વાત છે. જગતમાં તેમના તત્ત્વજ્ઞાનનો જોેટો મળવો મુશ્કેલ છે અને આઈન્સ્ટાઈનના વિજ્ઞાને તે સાબિત કરી આપ્યું છે, તેમને સાચા સાબિત કર્યાં છે. પૃથ્વી, જળ, વાયુ અને અગ્નિ અંતરીક્ષનાં જ ભાગો છે. માટે મૂલતઃ પાંચ મહાભૂતો નથી પણ એક જ મહાભૂત છે અને તે અંતરીક્ષ છે. તે મહાભૂતોનું પણ મહાભૂત છે. આમ છેવટે એક જ તત્ત્વ છે જે ઊર્જા કે અંતરીક્ષ છે.બ્રહ્માંડમાં ચાર બળો છે. ગુરુત્વાકર્ષણ, વિદ્યુત- ચુંબકીય, નાભિકીય (આણ્વિક) અને રેડિયો - એક્ટિવિટીનું નબળું વિદ્યુતચુંબકીય બળ. વિજ્ઞાનીઓ માનતા હતા કે આ ચારેય બળો હકીકતમાં એકના એક જ છે. તેમાં તેઓએ બીજા ત્રણ બળોની એકતા સ્થાપિત કરી છે અને ગુરુત્વાકર્ષણ તેમાં ભળી જશે જે ભળવાની તૈયારી છે ત્યારે ચાર બળોની પણ એકતા સ્થપાશે. અદ્વૈતવાદપણું સ્થપાશે. આપણા મનીષીઓ શોધતાં હતાં કે બ્રહ્માંડમાં ખરેખર અંતિમ પદાર્થ શું છે? તેમાં ચેતના- પરંબ્રહ્મ સુધી પહોંચી ગયા હતા. હવે વિજ્ઞાન તેમને સાચા પાડવા જઈ રહ્યું છે. લાર્જ હેડ્રોન કોલાઈડરના જીનીવાના પ્રયોગનું ધ્યેય (હેતુ) શું છે? તો કહે બ્રહ્માંડનો અંતિમ પદાર્થ શોધવાનું. બ્રહ્માંડનો ખરેખર અંતિમ પદાર્થ શું છે? તે ચેતના છે જે પૂરા બ્રહ્માંડને ચલાવી રહી છે. આપણા મનીષીઓએ તેને પરંબ્રહ્મની ચેતના (પરંબ્રહ્મ પોતે) કહી છે.ગેલિલિયોએ દૂરબીનમાંથી ચંદ્ર જોઈને કહ્યું તે પૃથ્વી જેવો જ છે. આ પ્રથમ અદ્વૈતતા, ન્યુટને વૈશ્વિક નિયમો બનાવી બીજી અદ્વૈતતા સ્થાપી. આઈન્સ્ટાઈને પૂરા બ્રહ્માંડની અદ્વૈતતા સ્થાપી. પણ આપણા મનીષીઓએ વેદ- ઉપનિષદના પ્રાચીન સમયથી જ પરંબ્રહ્મરૂપી અદ્વૈતતાની સ્થાપના કરી હતી. આદ્ય શંકરાચાર્યે તેનો પ્રચાર કર્યો.જો આપણે પુનર્જન્મમાં માનીએ તો કદાચ શંકરાચાર્યે જ આઈન્સ્ટાઈન તરીકે બીજો જન્મ લીધો હોય.બ્રહ્માંડમાં વિવિધતામાં એકરૂપતા છે. બ્રહ્માંડમાં વિજ્ઞાનીઓ કહે છે તેમ યુનિફિકેશન છે. બ્રહ્માંડ યુનિફાઈડ છે. બ્રહ્માંડ ચાદર જેવું લચીલું છે. બ્રહ્માંડ જેવું ફ્લેક્સિબલ કાંઈ જ નથી. આઈન્સ્ટાઈનની થીયરી પ્રમાણે તેમાં તાણા-વાણા છે જેને વિજ્ઞાનીઓ વર્લ્ડલાઈન કહે છે. એટલે કે બ્રહ્માંડ સંત- કબીરની ચાદર જેવું છે. માનવી પણ માનવદેહ પછી બ્રહ્માંડનો ભાગ છે માટે સંત કબીરની ચાદર છે. તેને મેલી કરવી નહીં જોઈએ.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

ટેલિસ્કોપને કારણે આપણે આપણી સુર્યમાળા અને અવકાશ અંગે ઘણી માહિતી ધરાવીએ છીએ પણ જેમ જેમ તેનો અભ્યાસ થતો જાય છે તેમ તેમ કેટલાંક કોયડાઓ ઉત્પન્ન થયા છે અને જેમ જેમ તેના વિશે વિચારીએ છીએ વધારે પ્રશ્નો જન્મે છે.૧૯૫૮માં લોવા યુનિવર્સિટીનાં જેમ્સ વેન એલને રેડિયેશન બેલ્ટની જોડી શોધી હતી જેનો આકાર ડોનટ જેવો હતો આ રિંગ પૃથ્વીથી ૪૦૦૦૦ કિમી છેટે હતી આમ તો આ રિંગ પૃથ્વીનાં ગુરૂત્વાકર્ષણને કારણે કેદ થઇ ગઇ હતી.૨૦૧૩માં કોલારાડો યુનિવર્સિટીનાં ડેનિયલ બેકરે વેન એલને શોધેલી રેડિયેશન બેલ્ટનો આંતરિક અભ્યાસ કરતા તેમાં ત્રીજુ પરિમાણ શોધ્યું હતું.જેને બેકરે સ્ટોરેજ રિંગ નામ આપ્યું હતું.તેમની શોધ અનુસાર આ રિંગ જ્યારે પૃથ્વી પર ઘાતક ઇલેકટ્રોન વરસતા ત્યારે એક ઢાલનું કામ કરતી હતી અને તેનો વ્યાપ તેના કાર્ય અનુસાર વધતો ઘટતો હતો.આ એ ઇલેકટ્રોન્સ હતા જે અવકાશયાત્રિઓ અને સેટેલાઇટ બંને માટે ઘાતક સિદ્ધ થાય તેમ છે.આ ઇલેકટ્રોન્સ પૃથ્વી પર પ્રતિ સેકન્ડ ૧૬૦૦૦ કિ.મીની ઝડપે આવતા હતા અને તેના કારણે પૃથ્વી પર સોલાર સ્ટ્રોર્મનો અનુભવ થતો હતો.

જો કે આ ઇલેક્ટ્રોન્સ સામે પેલી રેડિયેશન બેલ્ટ એક ઢાલ તરીકે કામ કરતી હતી.જો કે વૈજ્ઞાનિકો માટે આ બાબત એક કોયડા સમાન છે જેમણે તેને સમજાવવા માટે અનેક પ્રકારની થિયરીઓ વિકસાવી છે પણ કોઇ તેને હજીયે યોગ્ય રીતે સમજી શક્યું નથી.

જ્યારથી માનવીએ અવકાશનું ખેડાણ શરૂ કર્યુ છે ત્યારથી અવકાશમાં આપણા સ્પેસક્રાફટ યાત્રાઓ કરી રહ્યાં છે અને તેમને ધરતી અને ચંદ્રની ગુરૂત્વાકર્ષણ શક્તિ એક શક્તિ આપનાર સ્રોત બની રહી છે.જ્યારે પણ આપણી સુર્યમાળામાં સેટેલાઇટ ઉંડાણમાં જાય છે ત્યારે તેનો ઉપયોગ તે કરતા રહે છે પણ વૈજ્ઞાનિકો તેની ઝડપને યોગ્ય રીતે માપી શકયા નથી.જો કે તેમને ઝડપમાં ક્યારેક થોડો ફેરફાર વર્તાય છે જેને તેમણે ફલાયબાય એનોમેલી નામ આપ્યું છે.

આપણે માત્ર ધરતીની ફલાયબાયની ઝડપ અને તેના વૈવિધ્યને જોઇ શકીએ છીએ.આ એનોમેલીની ઝડપને જ્યારે આંકવાનો પ્રયાસ કરાયો ત્યારે નાસાનાં કેસિનીમાં ૧૯૯૯માં ઝડપમાં પ્રતિસેકન્ડ બે મિલિમિટર્સનો ઘટાડો જોયો હતો.જ્યારે ૧૯૯૮માં નાસાનાં નિયર એસ્ટેરોઇડ સ્પેસક્રાફટની ઝડપમાં પ્રતિ સેકન્ડ ૧૩ મિલિમીટર્સનો ઘટાડો જોવા મળ્યો હતો.જો કે આ ઘટાડાને કારણે સ્પેસક્રાફટની કાર્યવાહીમાં કોઇ અસર જોવા મળી ન હતી પણ આ સામાન્ય તફાવતનું કારણ શું છે તે જાણવું ઘણું મહત્વપુર્ણ હોવાનું વૈજ્ઞાનિકો માને છે.જો કે તેમનાં દ્વારા જે થિયરીઓ રજુ કરાઇ છે તે આ કોયડાનો ઉકેલ આપી શકે તેટલી અસરકારક નથી.

જયુપિટર એટલે કે ગુરૂ ગ્રહ પર મળી આવેલા વિશાળ આકારનાં લાલ ચકામાએ બે પ્રશ્નોને જન્મ આપ્યો છે.એક તો આ ગ્રહ તોફાનો કેમ સતતને સતત ફુંકાતા રહે છે અને આ વાવાઝોડાનો વ્યાપ બે પૃથ્વી જેટલો વિશાળ રહે છે.હાલમાં કેટલાક વૈજ્ઞાનિકોએ જણાવ્યું હતું કે ગુરૂ પરનાં આ લાલ ચકામા થોડા દાયકામાં ગુમ થઇ જશે.હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીનાં પેડ્રેમ હસનજેડાહે આ અંગે કેટલીક થિયરીઓ રજુ કરી હતી જો કે તેમની થિયરીએ આ કોયડાનો ઉકેલ આપ્યો નથી.આ લાલ ચકામાનો બીજો કોયડો તેનો રંગ છે.કેટલાકનાં મતે તેના લાલ રંગનું કારણ ગુરૂની સપાટી રહેલા કેમિકલ છે.આ અંગે ઘણી થિયરીઓ રજુ કરાઇ છે પણ ગુરૂનાં આ વિશાળ તોફાનો વૈજ્ઞાનિકો માટે પણ રહસ્યમય બાબત બની રહ્યાં છે.

ટાઇટન ગ્રહ પણ ધરતીની જેમ ઋતુઓ ધરાવે છે તેનું કારણ તેનું વાતાવરણ છે અને આપણી સુર્યમાળામાં માત્ર આ ગ્રહ જ એ પ્રકારનો દાવો કરી શકે છે.જો કે ટાઇટનની એક ઋતુ આપણાં સાત વર્ષ જેટલી લાંબી હોય છે અને શનિ સુર્યની એક પરિક્રમા કરવામાં ૨૯ વર્ષનો સમય લે છે.ટાઇટન પર છેલ્લે ૨૦૦૯માં ઋતુ બદલાઇ હતી.તેના ઉત્તર ધ્રુવમાં શિયાળો વસંતમાં ફેરવાયો હતો જ્યારે દક્ષિણ ધ્રુવમાં ઉનાળો ચોમાસામાં ફેરવાયો હતો.પરંતુ ૨૦૧૨નાં મેમાં ચોમાસા દરમિયાન દક્ષિણ ધ્રુવમાં નાસાનાં કેસિનીએ જે તસ્વીરો મોકલી હતી તેમાં ટાઇટનનાં દક્ષિણ ધ્રુવમાં સૌર ચક્રાવાત જોવા મળ્યો હતો અને આ ચક્રાવાતનો વ્યાપ લગભગ ૩૦૦ કિ.મીનો હતો.ટાઇટનની જે ધરતી પર આ ચક્રાવાત હતો ત્યાં વાતાવરણ ગરમ હતું.ટાઇટન પર સુર્યપ્રકાશનાં રંગોનું વિશ્લેષણ કરાયું ત્યારે ત્યાં હાઇડ્રોજન સાઇનાઇડની હાજરી જોવા મળી હતી જે દર્શાવે છે કે અત્યાર સુધી ટાઇટન અંગે જે કહેવાતું હતું તે મોડેલ ખોટુ છે.જો કે વૈજ્ઞાનિકોને હવે આગામી સમયમાં ટાઇટનનાં ઉનાળાનો ઇંતેજાર છે જ્યારે તે આ ગ્રહ અંગે વધારે જાણકારી હાંસલ કરી શકશે.

કોસ્મિક રેમાં ઉચ્ચ સ્તરનું રેડિયેશન હોય છે જેને આપણે હજી પુરી રીતે સમજી શક્યા નથી.સૌથી મોટો સવાલ એ છે કે આ કોસ્મિક રેનું ઉત્પત્તિ સ્થાન ક્યાં છે અને તેમાં આટલી ઉર્જા કયા કારણે હોય છે.આપણાં સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં તે સૌથી વધારે ઉર્જાકણો ધરાવે છે.વૈજ્ઞાનિકો જોે કે આ કોસ્મિક રેનાં ત્રાટકવાનાં સમયે તેમાં રહેલી ઉર્જાકણોને ટ્રેક કરી શકે છે જો કે આ રેડિયો વેવ્સ માત્ર કેટલાક નેનો સેકન્ડ જ અસ્તિત્વમાં રહે છે.જો કે ધરતી પર આ કોસ્મિક રે ક્યાંથી આવે છે તે અંગે કોઇ જાણકારી નથી.આપણી પાસે આ કોસ્મિક રેની ઉર્જાને માપવા માટે યોગ્ય ડિટેકટર નથી.જ્યારે આ પ્રકારનાં ડિટેકટર તૈયાર થઇ જશે ત્યારે કોસ્મિક રે કયાંથી આવે છે તે પ્રશ્નનો ઉત્તર મળી શકશે.

શુક્ર પર ગરમ, વાદળછાયુ અને સઘન વાતાવરણ છે જેના કારણે તેની સપાટી જોઇ શકાતી નથી.આજે પણ તેની ધરતી અંગે રડાર દ્વારા જ જાણકારી મળી શકે છે.તેની સપાટી પરથી નિકળનારા રેડિયો ઉત્સર્જનનો અભ્યાસ વૈજ્ઞાનિકોએ કર્યો છે.બે દાયકા પહેલા છેલ્લે નાસાનું મેગેલન સ્પેસક્રાફટ શુક્રની મુલાકાતે ગયું હતું.આ ગ્રહનાં બે કોયડા એવા છે જે હજી ઉકેલાયા નથી.તેની સપાટી પર ઉત્પન્ન થતા રેડિયો વેવ્સને ઉંચાઇએ પહોંચાડતી પ્રક્રિયા વૈજ્ઞાનિકોને સમજાતી નથી.આ અંગે તેમણે કેટલીક થિયરીઓ વિકસાવી છે.આ ગ્રહનો બીજો કોયડો તેના પરનાં રેડિયો ડાર્ક સ્પોટ છે.આ ઘેરા ચકામા પણ વૈજ્ઞાનિકો માટે એક રહસ્ય જ બની ગયા છે.

શનિનાં વલયો તેની શાન છે અને તે વૈજ્ઞાનિકો માટે એક કોયડા સમાન પણ છે.નાસાનાં વોયેજરે ત્રણ દાયકા પહેલા કેટલાક તથ્યો રજુ કર્યા હતા અને હાલમાં નાસાનાં જ કેસિનીએ પણ કેટલીક માહિતી મોકલી છે જેમાં ઘણો તફાવત છે હાલમાં શનિનાં વલયોમાં કેટલાક તેજસ્વી પ્રકાશપુંજ નજરે પડ્યા છે.જો કે આ તેજસ્વી વલયો જ્યાં નજરે પડ્યા છે તે એફ રિંગ વારંવાર બદલાઇ જાય છે અને તેનું આ પરિવર્તન વૈજ્ઞાનિકોને મુંઝવી રહ્યું છે.શનિનાં કેટલાક વલયોમાં બરફ છે પણ એફ રિંગમાં બરફનાં કણો જોવા મળે છે જેને વૈજ્ઞાનિક ધુળિયા વલય તરીકે ઓળખાવે છે.તે દેખાવમાં તેજસ્વી ધુમ્મસ જેવા છે.આ રિંગની પાસે તે પ્રકાશપુંજ સ્નોબોલ જેવા દેખાય છે.જો કે તેની ઉત્પન્ન થવાની અને નાશ પામવાની પ્રક્રિયાને વૈજ્ઞાનિકો હજી સમજી રહ્યાં છે.જો કે આ રહસ્યને ત્યારે જ ઉકેલી શકાશે જ્યારે તેના અંગે વધારે માહિતી પ્રાપ્ત થશે.

વૈજ્ઞાનિકોએ ૨૦૧૩માં જાહેર કર્યુ હતું કે નાસાનું હબલ સ્પેસ ટેલિસ્કોપે યુરોપાનાં દક્ષિણ ધ્રુવમાં બસ્સો કિ.મી ઉંચો ફુંવારો જોયો હતો.યુરોપા એ ગુરૂનો બરફાળ ચંદ્રમા છે.અહી વૈજ્ઞાનિકોને જીવનનાં અંશ હોવાની માહિતી પ્રાપ્ત થઇ છે.જો કે હાલમાં ત્યાં પાણી હોવાની કોઇ માહિતી નથી.તેવામાં જે જુના ડેટા છે તે સવાલ ઉભો કરે છે કે આ ફુંવારા સૌપ્રથમ ક્યાં નજરે પડ્યા હતા.

હબલે ત્યાં તપાસ કરી ત્યારે ઓકટોબર ૧૯૯૯ અને નવેમ્બર ૨૦૧૨માં કોઇ ફુંવારા જોવા મળ્યા ન હતા.તેવામાં આ ફુંવારા વૈજ્ઞાનિકો માટે પણ એક કોયડા સમાન બની ગયા છે.નાસાએ યુરોપા પર રોબોટિક પ્રોબ મોકલીને આ ફુંવારા અંગે વધારે માહિતી મેળવવાનો નિર્ણય કર્યો છે.

નાસાનાં ક્યુરોસિટી રોવરને મંગળ પર મિથેન વધારે માત્રામાં મળ્યો નથી.આપણી ધરતી પર મિથેન સજીવ પ્રાણીઓ દ્વારા ઉત્પન્ન થતો હોય છે ત્યારે વૈજ્ઞાનિકોને એ જાણવામાં રસ છે કે મંગળનાં વાતાવરણમાં મિથેન ક્યાંથી આવે છે.આ અંગે કેટલીક થિયરી છે જે અનુસાર મેથેનોજેન્સ નામનાં માઇક્રોબ્સ મિથેન ઉત્પન્ન કરે છે.એક અન્ય શક્યતા એ પણ છે કે જ્યારે મંગળની ધરતી પર કાર્બન ધરાવતી ઉલ્કાઓ ત્રાટકે છે ત્યારે તે મિથેન છોડે છે.જો કે આ અંગે અન્ય પણ કેટલીક થિયરીઓ છે.

એક અન્ય કોયડો એ છે કે મંગળ પરનો મિથેન ગાયબ કેમ થઇ જાય છે કારણકે હાલમાં ત્યાં કોઇ મિથેન જણાયો નથી.વૈજ્ઞાનિક વિચારસરણી અનુસાર મિથેન ત્યાં કેટલાક વર્ષમાં ગાયબ થઇ ગયો નથી કારણકે તેને વાતાવરણમાં સ્થિર થવામાં ત્રણસો વર્ષ લાગે છે.તો સવાલ એ છે કે આપણે જે ગેસ શોધ્યો તે કયો હતો.આ કોયડો હજી પણ વૈજ્ઞાનિકોને સતાવી રહ્યો છે.

નાસાએ માર્ચ ૨૦૧૫માં આપણી સુર્યમાળામાં ટેકસાસ શહેર જેટલો વ્યાપ ધરાવતો એક ગ્રહ શોધ્યો હતો જેને સિરસ નામ આપવામાં આવ્યું હતું.જો કે આ સિરસ એક કોયડો જ છે.તે ખડકો અને બરફનો બનેલો છે.આ ગ્રહની સપાટીમાં સમુદ્ર છુપાયેલો હોવાની શક્યતા છે.મનાય છે કે આપણી સુર્યમાળાનાં તમામ ગ્રહોમાં સિરસ સૌથી વધારે પાણીની માત્રા ધરાવે છે.જો કે તેનું પ્રમાણ કેટલું હશે તે અંગે વૈજ્ઞાનિકો ચોક્કસ નથી.સિરસની સાથે વેસ્ટા પણ વૈજ્ઞાનિકોનાં અભ્યાસનો વિષય બનેલું છે જ્યાં જીવનનો તાગ મેળવવામાં આવી રહ્યો છે.જીવન માટે આમ તો ત્રણ બાબતો અનિવાર્ય છે એક તો ઉર્જાનો સ્રોત, પાણી અને કાર્બન જેવા રસાયણ.જો કે સિરસ એ સુર્યની સૌથી નજીક છે એટલે તેને સુર્યનો તાપ સૌથી વધારે અસર કરે છે.તેવામાં સિરસ પર જીવનને ઉત્પન્ન કરનાર રસાયણો હશે કે નહી તે અંગે કોઇ માહિતી નથી.એક થિયરી તો એવી પણ છે કે ધરતી પર જીવન એ સિરસને આભારી છે.પૃથ્વી પર અન્ય વસ્તુઓ જ્યારે અથડાઇ ત્યારે સિરસના જીવનનાં બીજ ધરતી પર સિંચાયા હતા.આપણી પૃથ્વી પર જીવન એ સિરસનાં એક ટુકડાની અથડામણનું પરિણામ હોવાનું વૈજ્ઞાનિકો માને છે.

મંગળ છેલ્લા ઘણાં સમયથી ચર્ચાનો વિષય બની રહ્યું છે અને હાલમાં જ મંગળ અંગે જે માહિતી મળી છે તે ઘણી રસપ્રદ છે.મંગળ પર જે માઇક્રોબ્સ મળ્યા છે તે પૃથ્વી પર મળી આવેલા માઇક્રોબ્સ જેવા જ છે.આપણી સુર્યમાળા એક રહસ્યમય કોયડો જ છે અહી કેટલીક એવી વસ્તુઓ મળી આવી છે જે કલ્પનાની પર છે.ખગોળશાસ્ત્રીઓ અનુસાર નેપ્ય્યુન અને યુરેનસ એ દ્વવ્ય કાર્બનનો સમુદ્ર ધરાવે છે.આ કાર્બન જ્યારે નક્કર બને છે ત્યારે તે હીરામાં રૂપાંતરિત થાય છે.નેપ્ચ્યુન અને યુરેનસ પર આ પ્રકારનાં નાના હીરાનો રીતસરનો વરસાદ થાય છે.

આધુનિક કોસ્મોલોજીમાં સૌથી મોટો કોયડો ડાર્ક એનર્જી છે.જે સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં વ્યાપેલી છે.આ ડાર્ક એનર્જીને કારણે જ બ્રહ્માંડ એક સુત્રમાં પરોવાયેલું રહે છે.તેનું પ્રમાણ ફ્લાયબાય એનોમેલી રૂપે જોવા મળ્યું છે જ્યારે આપણાં સેટેલાઇટ અને સ્પેસક્રાફટ ધરતીથી દુર અવકાશમાં પહોંચે છે ત્યારે તેમની સ્પીડમાં ઘટાડો વધારો થતો રહે છે.કહેવાય છે કે જો તેનાં વેવલેન્થ દેખાતા હોત તો તેની સાઇઝ ગુરૂ જેટલી હોત.

શનિનાં ચંદ્ર ટાઇટનપર ગેસોલિનનો વરસાદ થાય છે જો કે તેની સપાટી પરનાં હળવા ગુરૂત્વાકર્ષણને કારણે જો માનવી ત્યાં નકલી પાંખો લઇને જાય તો તેને ઉડવાનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ થઇ શકે છે.નાસાએ હાલમાં જાહેર કર્યુ હતું કે તેમનુ આપણી સોલાર સિસ્ટમની પુંછડી માપવાનું કાર્ય સફળ રહ્યું છે.આ પુંછડીને હેલોટેઇલ નામ અપાયું છે જેનો વ્યાપ આશરે તેર બિલિયન કિ.મી.નો છે.આ પુંછડીની ગતિ ૧.૬ મિલિયન કિ.મી. પ્રતિકલાકની છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

છેલ્લી બે સદીનો ઇતિહાસ જોઇએ તો જણાય છે કે માનવજાતે પોતે જ પૃથ્વી પરથી પોતાનું નિકંદન કાઢી નાંખવા માટે અનેક પ્રકારની શોધો કરી છે જેમાં ગનપાવડર એક છે જે સામુહિક કત્લમાં ઉપયોગમાં લેવાય છે.જો કે હાલમાં લોકોને કોરોના વાયરસનો ભય સતાવી રહ્યો છે જેણે સમગ્ર વિશ્વ પર ભયનો ઓથાર જમાવ્યો છે.આ કોરોના વાયરસે ચીની ડ્રેગનને શાંત કરી દીધો જ્યાં મોટાભાગની સેવાઓ હાલમાં ઠપ્પ પડી ગઇ છે એટલું જ નહી તેની આસપાસનાં દેશોમાં પણ તેનો ભય પ્રસરી ગયો છે.આ વાયરસે જે રીતે લોકોને ભયભીત કરી દીધા છે ખાસ કરીને ચીનનાં લોકોને તેણે જે રીતે બિચારા બનાવી દીધા છે તે એક આશ્ચર્યજનક બાબત છે કારણકે ટેકનોલોજીની દૃષ્ટિએ ચીનને એક વિકસિત રાષ્ટ્ર માનવામાં આવે છે.

હાલમાં મોટાભાગનાં દેશો એકબીજા સાથે જોડાયેલા છે અને લોકોની અવરજવર રોજિંદી બાબત બની રહી છે તેવામાં ચેપી રોગચાળો પણ જ્યારે ફેલાય છે ત્યારે તે વિશ્વવ્યાપી બની રહેવાનો ખતરો પણ ઝળુંબેલો જ રહે છે.જો કે હાલમાં જે ખતરા જોવા મળે છે તે એવા વાયરસનાં હોય છે જેની જાણ કોઇને હોતી નથી કારણકે તે પહેલા ક્યારેય દેખાયા હોતા નથી.પરિણામે આ પ્રકારનાં વાયરસની ઝપટમાં કોઇ આવી જાય તો તે ખરેખર મુશ્કેલીમાં મુકી દેનાર બાબત બની રહે છે.એવિયન ફ્લુ તેનું ઉદાહરણ છે આ વાયરસ પહેલા માત્ર પક્ષીઓમાં જોવા મળતો હતો અને તે પ્રાચીન સમયમાં લોકોને લાગ્યો હતો પણ હાલમાં તેનો કોઇ ચાન્સ ન હતો તેમ છતાં તેણે લોકોમાં ભય પ્રસરાવી દીધો હતો.

આજે ટેકનોલોજી અને મેડિસિનનાં મામલે મોટાભાગનાં દેશો ઘણી એડવાન્સ ટેકનોલોજી ધરાવે છે તેવામાં કોઇ રોગને રોકવો મુશ્કેલ નથી પણ જ્યારે વૈશ્વિક રોગચાળાની વાત આવે ત્યારે તે અંગે વિચાર કરવો રહ્યો.એઇડસના વાયરસે ચાલીસ મિલિયન લોકો કરતા વધારે લોકોને મોતને ઘાટ ઉતાર્યા છે.અમેરિકામાં જ દર વર્ષે એક લાખ લોકો ઇન્ફલુએન્જાને કારણે મોતને ઘાટ ઉતરે છે.આ રોગને કારણે દરવર્ષે વિશ્વમાં ૬૫૦૦૦૦ લોકો મોતને ઘાટ ઉતરે છે.જસ્ટીનિયન પ્લેગે સદીઓનાં ગાળા દરમિયાન લાખો લોકોને મોતને ઘાટ ઉતારી દીધા છે.આ રોગે સૌપ્રથમ કોન્સ્ટનટિનોપોલમાં દેખા દીધા હતા અને ત્યારે તેણે ૧૦૦૦૦ લોકોનો ભોગ લીધો હતો.સ્પેનિશ ફલુએ માત્ર મહિનાઓનાં ગાળામાં ૧૦૦ મિલિયન લોકોને મોતને ઘાટ ઉતાર્યા હતા.જો કે આ રોગોએ આટલા લોકોને ત્યારે મોતને ઘાટ ઉતાર્યા હતા જ્યારે લોકો આજ જેટલા કનેકટેડ ન હતા.જો આજની સ્થિતિમાં એ રોગો ફેલાયા હોત તો મોતનો આંકડો કયાંય વધારે હોત.

હાલમાં કોરોના વાયરસને કારણે મોટાભાગનાં દેશોએ સાવચેતી માટે ઘણાં પગલાઓ લીધા છે જેમાં એરપોર્ટ પર જ તે ચેપનો ભોગ બનેલાને અલગ પાડવામાં આવે છે અને તેમને ખાસ સારવાર માટે લઇ જવાય છે.મોટાભાગનાં દેશોએ પોતાની રીતે એલર્ટ જાહેર કર્યા છે.ચીનમાં આ વાયરસે અનેક લોકોને મોતને ઘાટ ઉતાર્યા છે અને અનેક લોકો તેની ઝપટમાં આવી ગયા છે.આ ત્યારે બન્યું છે જ્યારે મેડિકલક્ષેત્રમાં મોટાભાગનાં દેશો પોતાની જાતને નિષ્ણાંત માને છે તેમ છતાં દર વર્ષે કોઇને કોઇ નવો રોગ જન્મ લેતો જ હોય છે તેનો અર્થ તો એ જ છે કે આજે પણ આપણે એટલા એડવાન્સ નથી બન્યા કે નવા રોગને નાથી શકીએ.નવા રોગચાળા સામે જૂની તમામ રીતો અસરહીન બની રહે છે.

કોરોના પહેલા ઇબોલા વાયરસે કહેર મચાવ્યો હતો.આ વાયરસે તો લોકોનો જીવ બચાવનાર તબીબોને પણ મોતને ઘાટ ઉતાર્યા હતા.આ વાયરસ અંગે એવી જાણકારી મળી છે કે તે પહેલા કરતા વધારે મજબૂત બન્યો છે.કોરોના વાયરસ પણ તબીબી જગત માટે એક પડકાર બની ગયો છે.આ પ્રકારનાં વાયરસ માનવજાત માટે કાળ સમાન બની રહે છે અને આગામી સમયમાં પણ તેનો ખતરો યથાવત જ છે.

આમ તો રસી આ પ્રકારનાં વાયરસ માટે રામબાણ ઇલાજ છે પણ આ પ્રકારનાં વાયરસોએ સદીઓથી માનવજાતને સામુહિક રીતે મોતને ઘાટ ઉતારવાનું કામ કર્યુ જ છે.જો કે એવું માનવામાં આવે છે રામબાણ મનાતી રસી પણ તેની આડઅસર સાથે લઇને આવે છે.તે જે વાયરસ માટે બનાવાઇ હોય છે તે વાયરસને વધારે ઘાતક બનાવવામાં ફાળો આપનાર બની રહે છે.આ રસીઓનો ઉપયોગ મોટાભાગે પક્ષીઓ અને પ્રાણીઓ પર કરાય છે જે પેલા વાયરસને વધારે મજબૂત કરે છે અને તે માનવજાત માટે ખતરનાક સાબિત થાય છે.

વાયરસો માટે હાલનું વાતાવરણ બહુ અનુકુળ બની રહ્યું છે જેમાં તે ઝડપથી ફેલાઇ શકે છે.આનો એક જ ઇલાજ છે કે ક્લાયમેટ ચેન્જ મામલે વિશ્વનાં તમામ દેશો એક સાથે હાથ મિલાવીને કામ કરે.સાઇબેરિયામાં અનેક પ્રકારનાં રોગચાળાનાં વાયરસો જોવા મળે છે.ઇબોલા પણ ત્યાંથી જ આવ્યો હતો.આ પહેલા આ વાયરસ અંગે કોઇને જાણકારી ન હતી અને હાલમાં જે વાયરસે કહેર મચાવ્યો છે તે કોરોનાં અંગે પણ કોઇને આ પહેલા કશી જાણકારી ન હતી.

માઇક્રોબ્સની દુનિયા નિરાળી છે અને તે તમામ સ્થળે વિકાસ પામે છે.તે દરિયાનાં ઉંડા તળિયાથી માંડીને ઉંચે અવકાશમાં પોતાનો ડેરો જમાવી શકે છે.તેઓ એટલા વિસ્તૃત પ્રમાણમાં છે કે તેમનો અભ્યાસ શક્ય નથી.આપણને એ ખ્યાલ નથી કે કેટલા પ્રકારનાં માઇક્રોબ્સ પૃથ્વી પર અસ્તિત્વ ધરાવે છે.પૃથ્વીની વાત છોડો માનવ શરીરમાં પણ હાલમાં કેટલાક એવા માઇક્રોબ્સની જાણકારી મળી છે જે પહેલા ક્યારેય જોવા મળ્યા ન હતા.પરિણામે તેમનાં કારણે ફાટી નિકળનાર રોગચાળા અંગે પણ આપણે કોઇ કલ્પના કરી શકતા નથી.

કોરોના વાયરસે હાલમાં કહેર મચાવ્યો છે જે દર્શાવે છે કે પ્રકૃત્તિ માનવજાતને ગમે ત્યારે નેસ્તોનાબૂદ કરી શકવાની ક્ષમતા ધરાવે છે અને આપણું જીવન તેની દયા પર નિર્ભર કરે છે.આપણું તંત્ર વાયરસોની સામે લડવા માટે હજી પણ વામન સ્થિતિમાં છે.એક અભ્યાસ પ્રમાણે જો કોઇ વૈશ્વિક રોગચાળો ફાટી નિકળે તો આપણી દયાજનક આરોગ્ય તંત્રને કારણે ૮૦ મિલિયન લોકો મોતને ઘાટ ઉતરી શકે છે.

બાયોલોજીસ્ટોને અનેક પ્રકારનાં નવા વાયરસ મળી આવ્યા છે જે આ પહેલા ક્યારેય જોવા મળ્યા ન હતા.ખાસ કરીને પ્રાણીઓમાં આ પ્રકારનાં વાયરસ વધારે પ્રમાણમાં જોવા મળે છે.અભ્યાસ અનુસાર નવા પ્રકારનો રોગચાળો ફાટી નિકળવામાં વાર નથી.જો કે તે ક્યારે થશે તે કહી શકાય તેમ નથી.

ભૂતકાળમાં પણ રોગચાળાઓએ માનવજાત પર કહેર વરસાવ્યો હતો અને લાખ્ખો લોકો મોતને ઘાટ ઉતર્યા હતા અને ત્યારે પણ કોઇ કશું જ કરી શક્યું ન હતું.આજે પણ વાયરસો વધારે મજબૂત બન્યા છે કારણકે માનવજાતનાં આરોગ્યને સુધારવા માટે અનેક પ્રકારની એન્ટીબાયોટિકસ તૈયાર કરવામાં આવી છે જેની આડઅસર પણ એટલી જ ભયાનક છે.આજે પણ જો કોઇ નવો વાયરસ ત્રાટકે તો આપણે કશું જ કરી શકીએ તેમ નથી.આપણી આરોગ્ય સેવાઓ હજી પણ નબળી જ છે.દરેક દેશ પોતાની સેનાને સબળ બનાવવા માટે અનેક પ્રકારનાં પ્રયોગો કરતાં જ રહે છે અને આ પ્રકારનાં પ્રયોગોને કારણે આગામી સમયમાં આ પ્રકારનાં રોગચાળા ફેલાવવાનો ભય પણ એટલો જ પ્રબળ બની રહ્યો છે.ઘણીવાર માનવીય ભૂલોને કારણે પણ રોગચાળાઓ ફાટી નિકળે છે જેનું તાજુ ઉદાહરણ એચવનએનવન વાયરસ છે જે આમ તો ૧૯૫૦ની આસપાસ જોવા મળ્યો હતો ત્યારબાદ તેનો કોઇ અણસારો મળ્યો ન હતો પણ લેબમાં કામ કરતા કર્મચારીની ભૂલને કારણે તે ફેલાવા પામ્યો હતો અને તેણે લોકોમાં ભય ફેલાવી દીધો હતો.

સ્પેનિશ ફલુ અને બ્લેક ડેથ તેણે લોકોનાં જીવન નષ્ટ કર્યા તેના કારણે વધારે જાણીતા છે.તેણે લાખ્ખો લોકોને મોતને ઘાટ ઉતાર્યા હતા અને સમાજ પર ઉંડી અસર પાડી હતી.તેની સરખામણી અન્ય રોગચાળા સાથે કરી શકાય નહી પણ તે રોગચાળાઓએ પણ અસર તો પાડી જ હતી તેમાં અલબત્ત મોતનું પ્રમાણ એટલું વ્યાપક ન હતું.પંદરમી સદીમાં ઇંગ્લિશ સ્વીટીંગ સિકનેસે લોકોને ખતરનાક રીતે મોતને ઘાટ ઉતાર્યા હતા પણ તેમાં મોતનું પ્રમાણ વધારે નહી હોવાને કારણે તેની ગણતરી કરવામાં આવતી નથી.જો કે તે હાલનાં સમયમાં ત્રાટકે તો ત્યારે તેણે જે કહેર વરસાવ્યો હતો તેના કરતા વધારે કહેર વરસાવી શકે છે.આ રોગચાળાનું કારણ રહસ્યમય વાયરસ હતા અને તેના વિશે લોકોને જાણકારી જ ન હતી.સ્પેનિશ ફલુ પણ આમ તો ઇન્ફલુએન્જાનું જ સ્વરૂપ હતું.વાયરસ એટલા વ્યાપક પ્રમાણમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે કે તેના વિશે હાલમાં પણ લોકોને કોઇ જાણકારી નથી.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

વોશિંગ્ટન, તા.૧૦

સૂર્યના અભ્યાસ માટે સોમવારે નેશનલ એરોનોટીક્સ એન્ડ સ્પેસ એડમિનિસ્ટ્રેશન (ગઅજઅ) અને યુરોપિયન સ્પેસ એજન્સી (ઊજઅ)એ સોલર ઓર્બિટર મિશન લોંચ કર્યું છે. આ ઓર્બિટર સૂર્યના ઉતર અને ધ્રુવોના પહેલા ફોટો લેશે. ભારતીય સમય પ્રમાણે તેને સોમવારે સવારે ૯ઃ૩૩ વાગે ફ્લોરિડા સ્પેસ સેન્ટરથી લોંચ કરવામાં આવ્યુ છે. તે સૂર્યની નજીક પહોંચવા માટે ૭ વર્ષમાં આશરે ૪ કરોડ ૧૮ લાખ કિલોમીટર (૨૬૦ લાખ મિલિયન માઈલ) અંતર કાપશે.

ઓર્બિટર સૂર્ય અંગે એવા તમામ પ્રશ્‌નોના જવાબ શોધવાનો પ્રયત્ન કરશે કે જે આપણા સૌર મંડળ પર અસર કરે છે. ઓર્બિટર માટે નિર્ધારિત પ્રોગ્રામમાં સૂર્યની સપાટી પર સતત ઉડી રહેલા આવેશિત કણો, હવાના પ્રવાહ, સૂર્યની અંદર ચુંબકીય ક્ષેત્ર તેમ જ તેનાથી તૈયાર થતા હેલિઓસ્ફિયરને લગતી તપાસનો સમાવેશ થાય છે.

આ સોલર ઓર્બિટરને ૨ ટન ભારે અંતરિક્ષ યાનમાં રાખવામાં આવેલ છે. તેને સૂર્યની કક્ષા સુધી લઈ જવા માટે યુનાઈટેડ લોંચ એલાયન્સ એટલાસ ટ રોકેટનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. સૂર્યની નજીક પહોંચવા માટે આગામી ૭ વર્ષમાં તે ૪ કરોડ ૧૮ લાખ કિલોમીટર (૨૬૦ લાખ મિલિયન માઈલ)નું અંતર કાપશે. સૂર્યના ઉતર તથા દશ્રિણ ધ્રુવના ફોટા મેળવવા માટે ઓર્બિટર એક્લિપ્ટિક પ્લેનથી બહાર નિકળશે. પૃથ્વી અને શુક્રની કક્ષાની ઉપરથી તે અંતરિક્ષમાં એવી રીતે સ્થાપિત થશે કે સૂર્યના બન્ને ધ્રુવો દેખાઈ શકે. આ માટે તેણે ૨૪ ડિગ્રી સુધી ઘુમાવવામાં આવશે.

નાસાના ગોડાર્ડ સ્પેસ ફ્લાઈટ સેન્ટ્રેઅન ગ્રીનબેલ્‌ટ મેરીલેન્‌ડમાં ડેપ્યુટી પ્રોજેક્‌ટ વૈજ્ઞાનિક ટેરેસા નિક્સ-ચિંચિલાએ કહ્યું હતું કે અમે જાણતા નથી કે અમે શું જોવા જઈ રહ્યા છે, પરંતુ આગામી વર્ષોમાં સૂર્ય અંગે આપણો દ્રષ્ટિકોણ વ્યાપક પ્રમાણમાં બદલાશે.

સૂર્યની પિગાળી દે તેવી ગરમી વચ્ચે ઓર્બિટરના પ્રવાસ માટે એક ખાસ પ્રકારનું હીટ શેલ્ડ (ગરમી સહન કરી શકે તેવું કવચ) તૈયાર કરવામાં આવ્યું છે. તેમા કેલ્સિયમ ફોસ્ફેટનું કાળુ કોટિંગ કરવામાં આવ્યું છે. આ કોટિંગ કોલસાના ભૂક્કાની માફક હોય છે, જે હજારો વર્ષ અગાઉ ગુફાઓમાં ચિત્ર તૈયાર કરવા માટે ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. નાસાનું કહેવું છે કે આંતરિક્ષ યાનના ટેલિસ્કોપ શીલ્ડની આરપાર જોઈ શકાય તે માટે ખાસ વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે.

મેડ્રિડમાં યુરોપિયન અંતરિક્ષ ખગોળ વૈજ્ઞાનિક કેન્દ્રમાં ઊજઅ ની ઉપપરિયોજના વૈજ્ઞાનિક યાનિસ જૂગનેલિસે કહ્યું હતું કે આ પ્રશ્‌ન નવો નથી, પણ અમે સૌ અમારા સ્ટાર (જફિિં)ની પાયાગત માહિતી જાણતા નથી. તેની તપાસ કરીને વૈજ્ઞાનિક એ જાણવા ઈચ્છે છે કે સૂર્ય અંતરિક્ષના હવામાનને કેવી રીતે પ્રભાવિત કરે છે. સાથે આ મિશન મારફતે અંતરિક્ષમાં નિર્માણ પામનારી એવી પરિસિ્‌થતિઓનો અભ્યાસ કરવામાં આવશે કે જે અંતરિક્ષ યાત્રીઓ, ઉપગ્રહો, રેડિયો અને ૠઙજ જેવી દરરોજ ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી ટેકનોલોજીને અસર કરી શકે છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

એ બાબત તો હવે સ્પષ્ટ છે કે વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી વિના જીવન અશક્ય છે. તમે બધી મોહમાયા મૂકીને સાવ પ્રાકૃત્રિક અવસ્થામાં જીવવાનું શરુ કરો અને આદિમાનવની માફક જંગલો-ગુફાઓમાં રહેવા જતા રહો તો ત્યાં પણ તમને જીવવિજ્ઞાન અને પર્યાવરણ જેવી વિજ્ઞાનની શાખાઓનો ખપ પડે જ. એટલે ડાહ્યા માણસો વિજ્ઞાનના ઉત્તરોત્તર થતા વિકાસ સાથે પોતાની જાતને અપડેટ કરતા રહે છે. તો ચાલો આપણે ય વીતેલા વર્ષ દરમિયાન વિજ્ઞાન ક્ષેત્રે બનેલી કેટલીક મહત્વની અને દૂરગામી અસરો ધરાવતી ઘટનાઓ પર નજર ફેરવી લઈએ.સેંકડો વિજ્ઞાનીઓ છેલ્લા એક દાયકાથી જે સખત પરિશ્રમ કરી રહ્યા હતા, એનું ફળ વીતેલા વર્ષ દરમિયાન મળ્યું. આ પ્રોજેક્ટ માટે પૃથ્વી ઉપર જુદા જુદા સ્થળોએ ગોઠવાયેલા અનેક હાઈ-એન્ડ ટેલિસ્કોપના નેટવર્ક - ‘ઇવેન્ટ હોરાઈઝન ટેલિસ્કોપ’નો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો. આ નેટવર્કને કારણે પૃથ્વી જાણે એક વિશાળ કદની ‘આંખ’ હોય એ રીતનું ફોટોકેપ્ચરિંગ શક્ય બન્યું. સૌપ્રથમવાર ૧૦ એપ્રિલના રોજ બ્લેકહોલની સર્વપ્રથમ ઈમેજ પબ્લિશ કરવામાં આવી. આ ઈમેજ નિશંપણે ‘સાયન્ટિફિક ઈમેજ ઓફ ધી યર’ ગણી શકાય. (ક્યારેક આના વિષે આખો આર્ટીકલ કરીશું.) ટેલિસ્કોપ નેટવર્ક વડે મેળવાયેલો વિશાળ ડેટા પ્રોસેસ કરીને ૩૪૭ જેટલા સંશોધકોએ સુપર મેસિવ બ્લેકહોલનો લો-રીઝોલ્યુશન ફોટો મેળવ્યો. આ વર્ષનો બ્રેક થ્રુ એવોર્ડ જીતેલી ઇવેન્ટ હોરાઈઝન ટેલિસ્કોપની ટીમ હવે બ્લેકહોલની વધુ સારી ઈમેજ મેળવવા માટે કમ્મર કસી રહી છે.

કાળા માથાના માનવીએ ચંદ્ર ઉપર પ્રથમ ડગલું માંડ્યું એ ઘટનાને આ વર્ષે પચાસ વર્ષ પૂરા થયા. આ નિમિત્તે નાસા પોતાનું નવુંનક્કોર મૂન મિશન ‘આર્ટેમિસ’ લઈને આવ્યું છે.ચંદ્ર ઉપર માનવ જીવન ટકે-વિકસે એના લાંબા ગાળાનાં આયોજન સ્વરૂપે નાસાએ આર્ટેમિસ પ્રોગ્રામ અમલમાં મૂક્યો છે. ઇસ ૨૦૨૪માં જેના સાકાર થવાની અપેક્ષા છે એવા આ મૂન મિશનની બે ખાસિયતોની નોંધ લેવાઈ છે. એક તો અ મિશનમાં સૌપ્રથમ વખત એક સ્ત્રી અવકાશયાત્રી ચંદ્ર ઉપર પગ મૂકશે. અને બીજી ખાસિયત છે “ઝેમુ” નામનો સ્પેસ સ્યુટ. નાસાએ પોતાનો સ્યુટ એ રીતે ડિઝાઈન કર્યો છે કે એ શૂન્યથી નીચે -૨૫૦ ફેરનહીટ જેટલા નીચા તાપમાનથી માંડીને ઉકળતા લાવારસ જેવા +૨૫૦ ફેરનહીટ તાપમાન સામે એ ‘વાતાનુકુલ’ રહી શકે. અવકાશયાત્રીને જરૂરી પાવર પણ આ સ્પેસ્યુટ સાથે જોડાયેલી સ્કૂલબેગ જેવી બેકપેકમાંથી મળતો રહેશે. ભવિષ્યમાં જો માણસને ચંદ્ર ઉપર લાંબો સમય જીવન ટકાવી રાખવામાં સફળતા મળશે તો એની ક્રેડિટ ઝેમુ સ્યુટને ફાળે જશે.

તદ્દન સરળ રીતે અને ટૂંકમાં સમજણ મેળવવી હોય તો કહી શકાય કે ચાર્લ્સ ડાર્વિન દ્વારા પ્રસ્થાપિત ઉત્ક્રાંતિવાદ મુજબ વાનરમાંથી માનવ બનવાના પ્રોસેસ દરમિયાન જુદા જુદા તબક્કાઓએ માણસના સ્વરૂપમાં નાના-મોટા ફેરફારો આવતા રહ્યા. આ દરેક તબક્કાને જુદા જુદા નામ અપાયા છે. છેલ્લા કેટલાક હજારો વર્ષ દરમિયાન માનવની જે આધુનિક પ્રજાતિ આપણે જોઈ રહ્યા છીએ, એ ‘હોમો સેપિયન્સ’ તરીકે પ્રચલિત છે. પરંતુ હવે નૃવંશશાસ્ત્રીઓને ‘હોમો લ્યુઝોનેન્સીસ’ નામની એક ભૂલાયેલી પ્રજાતિ વિષે ભાળ મળી છે. આ પ્રજાતિના સજીવો ફિલિપાઈન્સના લ્યુઝોન ટાપુ ઉપર આશરે ૫૦,૦૦૦ વર્ષો પહેલા અસ્તિત્વ ધરાવતા હોવાના પુરાવાઓ મળ્યા છે. સંશોધકોના મતે આ સજીવો આધુનિક માનવી અને એના પ્રારંભિક સ્વરૂપના મિશ્ર લક્ષણો ધરાવતા હતા. જો કે કેટલાક નૃવંશશાસ્ત્રીઓ માને છે કે લ્યુઝોન ટાપુ ઉપરથી મળી આવેલા અવશેષો કોઈ નવી પ્રજાતિ નહિ, પણ કોઈક જાણીતી પ્રજાતિના જ હોઈ શકે છે. સત્ય જે હોય એ, પણ એટલું નક્કી કે ઉત્ક્રાંતિવાદની ઘણી કડીઓને હજી સરખી રીતે જોડી શકાઈ નથી.સુપર કોમ્પ્યુટર એટલે એવા કોમ્પ્યુટર્સ જે અકલ્પનીય ઝડપે જટિલ ગણતરીઓ કરી બતાડે. અને હવે સુપર કોમ્પ્યુટર્સની દુનિયામાં તહેલકો મચી જવાની તૈયારી છે, કારણકે વૈજ્ઞાનિકોએ ખાસ પ્રકારનું ‘ક્વોન્ટમ કોમ્પ્યુટર’ વિકસાવી લીધું છે. સામાન્ય કોમ્પ્યુટર્સ માટે જે ગણતરી અશક્ય લાગતી હોય, એને ક્વોન્ટમ કોમ્પ્યુટર બહુ ઓછા સમયમાં સોલ્વ કરી શકે છે. આઈબીએમ કંપની દ્વારા વિકસાવાયેલા વિશ્વના અત્યાર સુધીના શ્રેષ્ઠ સુપર કોમ્પ્યુટરને જે જટિલ ગણતરી કરવામાં ૧૦,૦૦૦ વર્ષનો અંદાજીત સમય લાગતો હતો, એ જ ગણતરી ક્વોન્ટમ કોમ્પ્યુટર દ્વારા માત્ર ૨૦૦ સેકન્ડ્‌સમાં પૂરી કરી લેવામાં આવી!! વૈજ્ઞાનિકો આ ઘટનાને ‘ક્વોન્ટમ સુપ્રીમસી’ તરીકે ઓળખાવી રહ્યા છે. જો કે આખી બાજુની ડાર્ક સાઈડ તરીકે ભવિષ્યમાં ‘ટેકનોલોજીકલ સિંગ્યુલારિટી’ના પ્રશ્નો ઉભા થશે, એવું ઘણા વિશેષજ્ઞોનું માનવું છે. (ટેકનોલોજીકલ સિંગ્યુલારિટી એટલે આર્ટીફિશીયલ ઇન્ટેલીજન્સ જ્યારે હ્યુમનને ઓવરટેક કરી જશે એ સમય.)

આગના ધગધગતા ગોળા જેવો સૂર્ય અનેક રહસ્યો છુપાવીને બેઠો છે. પરંતુ અતિશય ગરમી અને સોલાર વિન્ડઝને કારણે આપણે દૂર રહીને જ સૂર્યનમસ્કાર કરી લેવા પડે છે, સૂરજની બહુ નજીક જઈ શકાતું નથી. પણ વીતેલા વર્ષ દરમિયાન નાસાએ પોતાના મહત્વાકાંક્ષી સોલાર મિશનના ભાગરૂપે ‘પાર્કર પ્રોબ’ને સૂર્યની નજીક તરતું મુક્યું છે. પાર્કર પ્રોબ દ્વારા થયેલ સંશોધનો દ્વારા વિજ્ઞાનીઓને સ્પેસ ડસ્ટ ઉપર સૂર્યની અસર વિષે જાણવા મળ્યું. વળી અત્યાર સુધી એમ મનાતું હતું કે સૂર્યની ચુંબકીય રેખાઓ હંમેશા બહારની તરફ ગતિ કરે છે. પરંતુ પાર્કર પ્રોબ દ્વારા જણાયું કે ક્યારેક આ ચુંબકીય રેખાઓ સૂર્યના કેન્દ્ર તરફ જ પાછી ફેંકાય છે. આ શોધને વિજ્ઞાનીઓ બહુ મહત્વની ગણાવી રહ્યા છે.વાહનની સપાટી પર પેદા થતી ગરમી વાહનની અંદરનાં તાપમાનને વધારી મૂકે છે. ઉપરના બંને કિસ્સાઓમાં વાહનની સપાટી ઉપર એક્સ્ટ્રા લેયર ચડાવવાની તરકીબને આંશિક સફળતા મળી છે. પરંતુ આ કાયમી સોલ્યુશન નથી. ઉપરના બંને કિસ્સાઓમાં જણાશે કે માત્ર વાતાવરણની ગરમીને કારણે જ આપણા વાહનોની હાલત ભઠ્ઠી જેવી થઇ જાય છે, અને મુસાફરી દુષ્કર બની જાય છે. આવા સમયે ગરમીનું પ્રમાણ બહુ બહુ તો ૫૦ ડીગ્રી હોવાનું. હવે વિચાર કરો, કે જે વાહનો એટલી તેજ ગતિએ મુસાફરી કરતા હોય, કે માત્ર ઘર્ષણબળને કારણે જ સેંકડો ડીગ્રી તાપમાન પેદા થઇ જતું હોય, એ વાહનોમાં મુસાફરી કરનારની હાલત કેવી થાય?! સ્વાભાવિક છે કે આવા વાહનોની બાહ્ય સપાટી ખાસ પ્રકારના મટિરિયલની બનાવેલી હોય, જે ઘર્ષણથી પેદા થતી ગરમી સામે ઝીંક ઝીલી શકે. પરંતુ આવા કોઈ પણ મટિરિયલની તાપમાન સહન કરવા માટેની એક ચોક્કસ મર્યાદા હોવાની, એનાથી વધુ તાપમાન પેદા થાય તો વાહન જરૂર સળગી ઉઠે. આ કારણોસર, એક હદ કરતા વધુ ઝડપી સ્પેસ વિહિકલ બનાવવાનું વિચારી શકાતું નથી! આથી ઘણા નિષ્ણાંતો એવું મટિરિયલ વિકસાવવા પાછળ પડ્યા છે, જે ગમે એવા ઊંચા તાપમાનમાં પણ ટકી રહે.આમ તો આવું મટિરિયલ ઇસ ૨૦૧૬માં જ શોધાઈ ગયું છે, પરંતુ હજી એનો વ્યાપક વપરાશ શરુ નથી થયો. સંશોધકોએ શોધેલ આ મટિરિયલ આશરે ચારેક હજાર ડીગ્રી સેલ્સિયસ જેટલા ઊંચા તાપમાન સામે પણ ટકી શકે છે. આ પ્રકારના મટિરિયલનો સૌથી મોટો ફાયદો સુપરસોનિક ગતિએ ઉડી શકે એવા રોકેટ્‌સ-સ્પેસ વિહીકલ્સને મળશે.હેફનિયમ એક ખાસ પ્રકારનું રાસાયણિક તત્વ છે, જેનો એટમિક નંબર છે ૭૨. (અર્થાત એના પ્રત્યેક અણુકેન્દ્રમાં ૭૨ પ્રોટોન્સ રહેલા છે.) કાર્બન સાથે મળીને હેફનિયમ એક વિશિષ્ટ સંયોજન બનાવે છે, જે ‘હેફનિયમ કાર્બાઈડ તરીકે ઓળખાય છે. હેફનિયમ કાર્બાઈડનું ગલનબિંદુ છે ૩૯૦૦ ડીગ્રી સેલ્સિયસ! એક્સ્ટ્રીમ હીટ, પ્રેશર અથવા કેમિકલ એટેકને કારણે આ મટિરિયલ ડી-કમ્પોઝ થતું નથી, જે તેનો સૌથી મહત્વનો ગુણધર્મ છે. વળી મિથેન ગેસ, હાઈડ્રોજન ગેસ અને વરાળ સ્વરૂપે રહેલા હેફનિયમ ક્લોરાઈડ વડે કોઈ પણ સપાટી ઉપર હેફનિયમ કાર્બાઈડનું આવરણ ચડાવી શકાય છે. હેફનિયમ કાર્બાઈડનાં આવરણને કારણે આ સપાટી અતિશય ઉંચા તાપમાન સામે રક્ષણ મેળવી શકે છે. જો કે આ પ્રકારનું આવરણ તૈયાર કરવા માટેનો પ્રોસેસિંગ ટાઈમ અતિશય લાંબો અને અતિશય ખર્ચાળ છે. આથી સામાન્ય વપરાશ માટે અથવા ઇન્ડસ્ટ્રીયલ ઉપયોગ માટે સુદ્ધાં તે ફીઝીબલ સાબિત થતું નથી. પરંતુ ખાસ પ્રકારના સ્પેસક્રાફ્ટ બનાવવા માટે તેનો ઉપયોગ થશે એ નક્કી. હેફનિયમ કાર્બાઈડ જેવું જ એક બીજું મટીરીઅલ છે ટેન્ટેલમ કાર્બાઈડ. ટેન્ટેલમ કાર્બાઈડનાં ગુણધર્મો પણ હેફનિયમ કાર્બાઈડ જેવા જ છે. વધુમાં, લંડનની ઈમ્પીરીયલ કોલેજના સંશોધકોએ શોધી કાઢ્યું છે, કે જો હેફનિયમ કાર્બાઈડ અને ટેન્ટેલમ કાર્બાઈડને એક સંયોજન તરીકે ટેસ્ટ કરવામાં આવે, તો આ સંયોજનના ગલનબિંદુમાં ૧૦૦ ડીગ્રી જેટલો વધારો કરી શકાય છે! એટલે કે માત્ર હેફનિયમ કાર્બાઈડને બદલે ટેન્ટેલમ કાર્બાઈડ સાથેનું સંયોજન યુઝ કરવામાં આવે તો એનું ગલન બિંદુ ૪,૦૦૦ ડીગ્રી સેલ્સિયસે પહોંચે છે! હાઈપર સોનિક સ્પીડથી ઉડતા સ્પેસક્રાફ્ટ જ્યારે પૃથ્વીના વાતાવરણમાંથી અવકાશમાં પ્રવેશ કરશે, અથવા અવકાશમાંથી પાછા ફરતી વખતે પૃથ્વીના વાતાવરણમાં પ્રવેશ કરશે ત્યારે ઘર્ષણને કારણે જે પ્રચંડ ગરમી પેદા થશે, એનો સામનો કરવા માટે હેફનિયમ કાર્બાઈડ અને ટેન્ટેલમ કાર્બાઈડનાં સંયોજનનું રક્ષણાત્મક આવરણ સક્ષમ હશે. પરિણામે અવકાશયાત્રા પૂર્ણ કરીને પાછુ ફરેલું સ્પેસ શટલ બળી મરવાને બદલે સાંગોપાંગ સમુદ્રમાં ઉતારી શકાય એમ બને. અને જો આવું થાય તો એ જ સ્પેસ શટલના ઘણા બધા હિસ્સા રી-યુઝ કરી શકાય એમ બને !

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

આપણાં બ્રહ્માંડમાં હજી સુધી સૃષ્ટિ પાંગરી હોય તેવો માત્ર એક જ ગ્રહ હોવાનું જણાયું છે અને તે છે પૃથ્વી.આપણે આપણી આસપાસ જેટલા પણ ગ્રહોની શોધ કરી છે તેમાનાં મોટાભાગનાં ગ્રહો જીવન માટે ખતરનાક છે ક્યાંક પાણી નથી તો કેટલાકનું તાપમાન વિષમ છે.આ એવા ગ્રહો છે જ્યાં જીવન કોઇપણ રીતે પાંગરી શકે તેમ નથી અને આપણે જે ગ્રહોની ચર્ચા કરવાના છે તેમાનાં મોટાભાગનાં પણ એવા જ છે જ્યાં જીવનની કલ્પના થઇ શકે તેમ નથી.

૨૦૦૫માં ખગોળ વિજ્ઞાનીઓએ જ્યુપિટરની સાઇઝનો એક ગ્રહ શોધ્યો હતો જેને એચડી ૧૮૯૭૩૩બી નામ આપવામાં આવ્યું હતું.આ આપણી પૃથ્વીથી ૬૩ પ્રકાશવર્ષ દુર છે.જો કે આ ગ્રહ પર સમુદ્રો હોવાનું જણાયું છે.તેના પર સિલિકેટનાં વાદળો છે આ ગ્રહ પર હર સમયે ૮૭૦૦ કિ.મી. પ્રતિકલાકની ઝડપે વાવાઝોડા ફુંકાતા રહે છે.આ વાદળોમાંથી મોલ્ટેન ગ્લાસ વરસાદરૂપે સપાટી પર વરસતા રહે છે.આ ગ્રહ તેના તારાની અંત્યંત નજીક હોવાને કારણે તેનું તાપમાન ઘણું ઉચ્ચ રહે છે.તેનો દિવસ આપણી પૃથ્વીની તુલનાએ ૨.૨ દિવસ જેટલો રહે છે.તે જેટલો પોતાની ધરી પર ફરે છે તેટલી જ ઝડપે તે તેના તારાની પણ પ્રદક્ષિણા કરતો હોય છે.પરિણામે આ ગ્રહની એક તરફ હંમેશા પ્રકાશ રહે છે અને બીજી તરફ હંમેશા અંધારૂ પથરાયેલું રહે છે.

૨૦૦૯ની ફેબ્રુઆરીમાં ખગોળશાસ્ત્રીઓ જ્યારે સેટેલાઇટનું સંચાલન કરતા હતા ત્યારે તેમને એક નવો ગ્રહ મળી આવ્યો હતો જે પૃથ્વીથી ૪૮૦ પ્રકાશવર્ષ દુર હતો આ ગ્રહને કોરોટ ૭બી નામ આપવામાં આવ્યું હતું.તે શનિ જેટલો વ્યાસ ધરાવતો હતો અને તેનું તાપમાન જ્યુપિટર જેટલું ગરમ હતું.અહી વાદળોમાંથી સતત નીચે સપાટી પર પત્થરોનો જ વરસાદ થતો રહે છે.તેની સપાટી પરનું તાપમાન પણ ઘણું ઉચ્ચ છે.અહી વર્ષ માત્ર ૨૦.૪ કલાકનું છે એટલે કે તે તેના તારાથી ઘણું નજીક છે અને એટલે જ તેનું તાપમાન ૧૯૮૦ ડિગ્રી સેલ્સિયસ જેટલું છે.આ તાપમાને તો ખડક પણ ઓગળી જાય.આ કારણે જ આ ગ્રહ પર જ્યાં તાપ પડતો હોય છે ત્યાંનાં ખડકો ઓગળેલી સ્થિતિમાં જ રહે છે.

અત્યારસુધી જેટલા ગ્રહો શોધાયા છે તેમાં કેલ્ટ ૯બી સૌથી વધારે ગરમ ગ્રહ છે.આ ગ્રહનું તાપમાન ૯૭૦૦ ડિગ્રી સેલ્સિયસ રહે છે.આ તાપમાન આપણાં સુર્ય કરતા પણ બમણું છે.આ ગ્રહ આપણાં સુર્યની તુલનાએ ત્રણ ઘણો વિશાળ છે.તે જ્યુપિટર કરતા ત્રણ ઘણો ભારેે અને બે ગણો વિશાળ છે.આ તેના અન્ય એક સહોદર કેલ્ટ ૯ની અત્યંત નજીક હોવાને કારણે તેમની પ્રદક્ષિણા ઘણી ઝડપી રહે છે તે માત્ર ૧.૫ દિવસમાં જ પોતાની પ્રદક્ષિણા પુરી કરી લે છે.

વાસ્પ ૧૨૧ બી ઘણો વિચિત્ર ગ્રહ છે જે એક ફુટબોલ જેવો દેખાય છે.જો કે તેનો આકાર તેને ઘાતક બનાવતો નથી પણ તેનું તાપમાન તેને ઘાતક બનાવે છે તેની સપાટી પરનું તાપમાન ૨૫૪૦ ડિગ્રી સેલ્સિયસ રહે છે.અહી તમામ વસ્તુઓ માત્ર ગેસનાં રૂપે જ અસ્તિત્વ ધરાવે છે.આ ગ્રહ પર આયર્ન અને મેગ્નેશિયમનાં વાદળો છે.આ ગ્રહ પણ તેના તારાની અત્યંત નજીક હોવાને કારણે તે પણ મોડો વહેલો નાશ પામશે તે નક્કી છે.તેમાંય તેનું પોતાનું ગુરૂત્વાકર્ષણ ઘણું નબળું છે એટલે તે તારાની ચપેટમાં આવતા વાર લાગે તેમ નથી.અપસિલોન એન્ડ્રોમેડા બી તેના તારા અપસિલોન એન્ડ્રોમેડા એની નજીક પ્રદક્ષિણા કરે છે.આ ગ્રહ પૃથ્વીથી ૪૪ પ્રકાશવર્ષ દુર છે.તે તેના તારાની પ્રદક્ષિણા માત્ર ૪.૬ દિવસમાં પુરી કરી લે છે.આ ગ્રહની એક સાઇડ હંમેશા તેના તારાની સામે જ રહેતી હોવાને કારણે તેનું તાપમાન ઘણું ઉચ્ચ રહે છે.જો કે ખગોળવેત્તાઓ એક બાબતે ઘણું અચરજ ધરાવે છે કે જે સાઇડ તેના સુર્યની તરફ નથી ત્યાંનું તાપમાન પણ ગરમ રહે છે.તેઓ માને છે કે ત્યાંના ગરમ પવનો એ દિશામાં ગરમીને પહોંચાડતા હશે.ઓગલ ૨૦૦૫ બીએલજી ૩૯૦ એલબી પણ ઘણો વિચિત્ર અને ઘાતક ગ્રહ છે.જો કે આ ગ્રહ પર તેના અત્યંત ઠંડા તાપમાનને કારણે જીવન શક્ય નથી.આ ગ્રહ પરનું તાપમાન માઇનસ ૨૨૦ ડિગ્રી રહે છે.આપણી પૃથ્વી પર અત્યંત નીચુ તાપમાન નોંધાયું છે તે છે માઇનસ ૯૭.૮ ડિગ્રી સેલ્સિયસ.આ તાપમાન એન્ટાર્કટિકાનાં એ વિસ્તારનું તાપમાન છે જ્યાં સુર્ય પ્રકાશ કદી પહોંચતો નથી.આટલા નીચા તાપમાને શ્વાસ લેવું જ શક્ય નથી તે આપણાં ગળાનો નાશ કરી નાંખે અને તત્કાળ મોત આવી જાય.ટીઆરઇએસ ટુ બી એ સૌથી અંધારિયો ગ્રહ છે.એ એટલો અંધારિયો અને કાળો ગ્રહ છે કે જો કોલસાને તેની બાજુમાં મુકવામાં આવે તો કોલસો વધારે ઉજળો લાગે.આ ગ્રહ જ્યુપિટર જેટલું કદ ધરાવે છે અને તે પૃથ્વીથી ૭૫૦ પ્રકાશવર્ષ દુર છે.તેનો તારો જીએસસી ૦૩૫૪૯ - ૦૨૮૧૧ એ આપણાં સુર્ય જેવો જ છે.જો કે તેનું વાતાવરણ તેના પર પડતા સુર્યપ્રકાશનું શોષણ કરી જતું હોવાને કારણે તે ગ્રહ અંધારિયો રહી જવા પામે છે.જો કે તે અંધારિયો ભલે છે પણ તેનું તાપમાન ૯૮૦ ડિગ્રી સેલ્સિયસ કરતા ઉપર રહે છે.ઓગલ ટીઆર ૫૬ બી એ આપણી પૃથ્વીથી ૫૦૦૦ પ્રકાશવર્ષ દુર છે જેને હોટ જ્યુપિટર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.આ ગ્રહ તેના તારાની નજીકને નજીક સરતો જાય છે અને તે કારણે જ તેનું વર્ષ માત્ર ૨૯ કલાકનું રહે છે.આ ગ્રહનું તાપમાન ૨૦૦૦ કેલ્વિન સુધી પહોંચી જાય છે.આ ગ્રહ પર આયર્ન પ્રવાહી સ્વરૂપે વરસે છે.

ઘાતક ગ્રહો માત્ર આપણી સુર્ય માળાની બહાર અસ્તિત્વ ધરાવે છે તેવું નથી આપણી સુર્યમાળામાં શુક્ર એ અત્યંત ઘાતક ગ્રહ છે.આ ગ્રહ પર સલ્ફર ડાયોકસાઇડનાં વાદળો ઝળુંબતા રહે છે જે સુર્યનાં પ્રકાશને તેની સપાટી સુધી પહોંચવા દેતા નથી.આ ગ્રહની સપાટી ખતરનાક જવાળામુખીઓ ધરાવે છે જેમાંથી ભયંકર ગરમી ઉપરાંત કાર્બન ડાયોકસાઇડ બહાર ફેંકાતા રહે છે.આ કાર્બન ડાયોકસાઇડને કારણે જ તે માનવી માટે અત્યંત ઝેરી ગ્રહ મનાય છે.આ ગ્રહ પરનું તાપમાન ૪૬૭ ડિગ્રી સેલ્સિયસ રહે છે.અહી હંમેશા સલ્ફયુરિક એસિડનો વરસાદ વરસતો રહે છે જો કે તેના ઉચ્ચ તાપમાનને કારણે તે ક્યારેય તેની સપાટી સુધી પહોંચતો જ નથી પણ તે બાષ્પ બનીને અન્ય વાદળો સાથે મળી જાય છે.પ્રોકસિમા બીની જ્યારે શોધ થઇ ત્યારે વૈજ્ઞાનિકોને લાગ્યું હતું કે આ ગ્રહ પર માનવજીવન શક્ય છે આ ગ્રહ પૃથ્વીથી ૪.૨૪ પ્રકાશવર્ષ દુર છે.ત્યારે તેમને લાગ્યું હતું કે તેની સપાટી પર પાણી પણ છે અને પૃથ્વી જેવી જ તે લાક્ષણિકતાઓ ધરાવે છે.જો કે થોડા સમયમાંજ તેમનાં આ વિચારો ખોટા સાબિત થયા હતા.આ ગ્રહ પ્રોકસિમા સેન્ટુરીથી અત્યંત નજીક છે જે તેની પ્રદક્ષિણા માત્ર ૧૧.૨ દિવસમાં પુરી કરી લે છે.આ ગ્રહની એક બાજુ ઘણુું ઉંચુ તાપમાન ધરાવે છે તો તેની બીજી બાજુનું તાપમાન ઘણું નીચુ છે.પ્રોકસિમા સેન્ટુરી એ રેડ ડ્‌વાર્ફ છે અને તે દર બેથી ત્રણ મહિને સુર્ય જવાળાઓ બહાર ફેંકે છે જે પ્રોકસિમા બીનાં ઓઝોનનાં સ્તરને તોડીફોડી નાંખે છે આ પ્રકારની ઘટના હાલમાં ૨૪ માર્ચ ૨૦૧૭માં નોંધાઇ હતી જેના કારણે પ્રોકસિમા બીની સપાટી માત્ર દસ જ સેકન્ડમાં ૧૦૦૦ ગણી વધારે ચમકદાર બની ગઇ હતી.તેના કારણે જ અહી રેડિયેશનનું પ્રમાણ ઘણુું ઉંચુ રહે છે જે કોઇપણ જીવન માટે ઘાતક જ સાબિત થાય તેમ છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

આપણું બ્રહ્માંડ ઘણું વિશાળ છે અને તે કારણે તેના વિશેનું આપણું જ્ઞાન પણ ઘણું સિમીત છે.બ્રહ્માંડ અંગે વૈજ્ઞાનિકો, ખગોળવેત્તાઓ અને તેમાં રસ ધરાવતા વિદ્યાર્થીઓ ઉંડાણપુર્વક વિચાર કરે છે અને નવી નવી શોધો કરતા રહે છે.આ શોધોમાં જે કેટલીક વાતો બહાર આવી છે તે બ્રહ્માંડનાં અંધારમય વિશ્વને ઉજાગર કરે છે જે કોઇના માટે પણ ડરામણી સાબિત થાય તેવી છે.

આપણી પૃથ્વી કરોડો વર્ષથી જીવનને આગળ ચલાવતી રહી છે અને એક કરતા વધારે વખત અહી વિનાશનાં ઓળા પથરાયા છે જેમાં તમામ સૃષ્ટિ વિનાશ પામી છે અને ફરીથી તેમાં જીવનનો સંચાર થયો છે ત્યારે આજે પણ કયામતનાં દિવસ અંગે વિચાર થતો જ રહે છે અને તેનો વિચાર કરનારા કહે છે કે આપણી પૃથ્વી પર ફરીથી કયામત આવવાની છે.સ્ટીફન હોકિંગ જેવા જિનિયસોએ કહી દીધું છે કે આ કયામતનો આરંભ થઇ ચુક્યો છે.

માનવભક્ષણ વિશે તો આપણે જાણ્યું છે પણ આકાશગંગાઓ પણ એકબીજાનો આહાર કરે છે તે વાત ઘણી ડરામણી લાગે તેવી છે પણ તે બ્રહ્માંડની એક હકીકત છે.મોટી આકાશગંગાઓ તેના કરતા કદમાં નાની આકાશગંગાઓનો આહાર કરતી રહે છે અને આપણી આકાશગંગા પણ તેના કરતા મોટી આકાશગંગાનો કોળિયો બની શકે તેમ છે જો કે ચિંતા કરવાની જરૂર એ બાબતે નથી કે તે નજીકનાં ભવિષ્યમાં થાય તેમ નથી.આપણી નજીકની આકાશગંગા એન્ડ્રોમેડા તેના કરતા નાની આકાશગંગાઓને ઓહિયા કરીને જ વિશાળ બની છે.આ કાર્ય જો કે એક કે બે વર્ષમાં નથી થયું તેના માટે તેને લગભગ બે બિલિયન વર્ષનો સમય લાગ્યો હતો અને આપણી આકાશગંગા તેનો કોળિયો બને તેનો સમય સાડા ચાર બિલિયન વર્ષનો છે આટલા સમયમાં તો કદાચ માનવી એક આકાશગંગાથી બીજી આકાશગંગામાં ટ્રાવેલિંગ કરવાની ટેકનોલોજી વિકસાવી ચુક્યો હશે.

બ્રહ્માંડમાં ઘણી વિચિત્ર અને રહસ્યમય પ્રવૃત્તિઓ ચાલતી જ રહે છે તેમાંની એક છે બ્લેકહોલ દ્વારા બ્રહ્માંડમાં ફેંકાતી ઉર્જા.જો કે આપણી નજીકમાં અત્યાર સુધી કોઇ બ્લેકહોલ હોવાનું જણાયું નથી તેમ છતાં તેમની ઉર્જા જે પ્રમાણમાં બહાર ફેંકાતી રહે છે તેના પરથી તેમની વિશાળતાનો અંદાજ આવે છે અને આવો એક વિશાળકાય બ્લેકહોલ આપણી મંદાકિનીની વચ્ચોવચ હોવાનું જણાયું છે.આ બ્લેકહોલ એટલા પાવરફુલ હોય છે કે પ્રકાશ પણ તેમાંથી છટકી શકતો નથી.તે તેમની ગુરૂત્વાકર્ષણ મર્યાદામાં આવનાર દરેક વસ્તુઓને ઓહિયા કરી જાય છે.તેમની ઝડપની આપણે કલ્પના પણ કરી શકતા નથી.

બ્રહ્માંડનું એક સત્ય એ છે કે જે વસ્તુ સજીવ છે તેનો અંત નક્કી છે.તે રીતે બ્રહ્માંડમાં રહેલા તારાઓનું પણ જીવન પુર્ણ થયા બાદ તેઓ મોતને ભેટતા હોય છે.આપણે જે તારાઓ આજે આકાશમાં જોઇએ છે તેમાંથી ઘણાં મોતને ભેટી ચુક્યા છે પણ તેઓ આપણાંથી ઘણાં દુર હોવાને કારણે તેમનાં અંતનો આપણને ખ્યાલ આવતો નથી.એ જ રીતે આપણો સુર્ય પણ એક તારો છે અને તેનો અંત પણ નક્કી છે.જો કે કેટલાક તારાઓ એવા પણ છે જેઓ મોતને ભેટ્યા બાદ ફરીથી જીવન પામ્યા છે જેણે વૈજ્ઞાનિકોને પણ આશ્ચર્યમાં નાંખી દીધા હતા.હાલમાં જ કેટલાક એવા ઝોમ્બી સ્ટાર મળી આવ્યા છે જેઓ મૃત્યુ પામ્યા બાદ પણ ફરીથી જીવંત બન્યા છે.જો કે આ કેવી રીતે બન્યું તેનો જવાબ તો હાલ વિજ્ઞાન પાસે પણ નથી.

જે લોકો વિજ્ઞાન અંગે થોડી ઘણી જાણકારી ધરાવતા હોય છે તેમને ડાર્ક મેટર અંગે તો જાણકારી હોય છે જ.જો કે આ ડાર્ક મેટર પણ વૈજ્ઞાનિકો માટે તો એક રહસ્ય જ છે અને તે કારણે જે તેને વ્યાખ્યામાં બાંધી શકાતું નથી.આ ડાર્ક મેટર જ એક એવી વસ્તુ છે જેના કારણે બ્રહ્માંડ એક બીજા સાથે જોડાયેલું છે.

બ્રહ્માંડમાં ઘણી ગતિવિધિઓ ચાલતી જ રહે છે જેમાં મોતને ભેટી રહેલા તારાઓમાંથી નિકળતો પ્રકાશપુંજ વિસ્મિત કરી દેનાર બાબત છે તો મંદાકિનીઓની એક બીજા સાથેની ટક્કર પણ એટલી જ અચરજકારક બાબત છે જેના સાક્ષી આપણે ૨૦૦૭માં બન્યા હતા.આ સમયે બે ગેલેકસી એકબીજા સાથે ટકરાઇ હોવાની ઘટના લોકોએ જોઇ હતી.જો કે ત્યારબાદ ત્રણ ગેલેકસીની ટકકર પણ વૈજ્ઞાનિકોએ જોઇ હતી અને જોયું હતું કે કેવી રીતે તેઓ એકબીજામાં વિલિન થાય છે અને એક નવા તારાને જન્મ આપેે છે.

બ્રહ્માંડની ઘણી વસ્તુઓ આપણને સમજાતી નથી અને તેનું જ્ઞાન આપણાં માટે તમામથી પર બની રહ્યું છે.કારણકે જ્યારે પણ બ્રહ્માંડ અંગે કોઇ સિદ્ધાંતની રચના કરવામાં આવે છે ત્યારબાદ થોડા સમયમાં જણાય છે કે વાત તેના કરતા કંઇક અલગ હતી.હાલમાં જ વૈજ્ઞાનિકોએ એસડીએસએસ જે ૦૧૦૦ પ્લસ ૨૮૦૨ નામનો વિશાળ બ્લેક હોલ શોધ્યો હતો.આ બ્લેકહોલ આપણાં સુર્ય કરતા ૪૨૦ ટ્રીલિયન પ્રકાશમાન હતો.તેની રચના કેવી રીતે થઇ હશે તેની હાલ તો આપણી પાસે કોઇ જાણકારી નથી તે આપણાં માટે એક રહસ્ય જ છે.

બ્રહ્માંડ આમ તો સૌથી ઠંડી જગા છે તારાઓની ઉર્જા માત્ર થોડા વિસ્તારને જ ગરમી પ્રદાન કરે છે.જો કે બ્રહ્માંડ કેટલું ઠંડુ છે તેનું ચોક્કસ માપ આપણી પાસે નથી.જો કે વૈજ્ઞાનિકો બૂમરેંગ નેબ્યુલાને બ્રહ્માંડનું સૌથી ઠંડુ સ્થળ ગણાવે છે.તેમનાં મતાનુંસાર તે માઇનસ ૪૫૭.૮૭ ફેરનહીટ તાપમાન ધરાવે છે.જો કે તેની રચના અંગે વૈજ્ઞાનિકો જણાવે છે કે તે કોઇ વિશાળ તારામાંથી બહાર ફેંકાઇ હશે અને ત્યારે તે અન્ય એક તારાની સાથે મળી ગઇ હશે જેનો અંતિમ તબક્કો ચાલતો હતો અને તે તારો ત્યારે ખુબ જ ઠંડો પડી ગયો હોવાને કારણે તેનું તાપમાન પણ અત્યંત ઠંડુ થઇ જવા પામ્યું હશે.જો કે તે આપણાંથી ઘણે દુર છે આથી તેની સુધી જવાનો તો કોઇ સવાલ જ પેદા થતો નથી અને તેનાં તાપમાન વિશે જાણ્યા બાદ ત્યાં જવાની કોઇ કલ્પના પણ ન કરે.

આપણે ડાર્ક મેટર અંગે તો જાણીએ છીએ પણ ક્યારેય સ્ટ્રેન્ઝ મેટર અંગે વિચાર કર્યો છે.જો કે તેના અંગે આપણે વધારે જાણતા પણ નથી.આજના થિયોરેટિકલ ફિઝીકસ માટે પણ તે રહસ્યમય બાબત છે.આ સ્ટ્રેન્ઝ મેટર ઘણાં પ્રકારનાં પાર્ટિકલ ધરાવે છે જેને આપણે આ પહેલા ક્યારેય જોયા નથી.આપણે અણુ પરમાણુ અંગે જાણીએ છીએ જેનાથી આખી સૃષ્ટિ બની છે.જો કે સ્ટ્રેન્ઝ મેટરમાં કવાર્ક તદ્દન સ્વતંત્ર રહે છે અને તેના પર કોઇ નિયમ લાગુ પડતા નથી.આ મેટર તેની સંપર્કમાં આવનાર દરેક બાબતને પોતાના રંગે રંગી દે છે.જો કે આ સ્ટ્રેન્ઝ મેટર આપણાં બ્રહ્માંડમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે કે નહી તે અંગે હજી વિજ્ઞાન અસમંજસમાં છે પણ આપણાં વૈજ્ઞાનિકોએ હાલમાં કેટલીક એવી બાબતોની શોધ કરી છે જે આ સ્ટ્રેન્ઝ મેટરની સાથે ઘણું સામ્ય ધરાવે છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

વિજ્ઞાનીઓ કહે છે કે ગ્લૉબલ વૉર્મિંગને કારણે પૃથ્વી પર વિનાશક અસરો થઈ શકે છે.માનવીય પ્રવૃત્તિઓને કારણે કાર્બન ડાયોક્સાઇડનું ઉત્સર્જન વધ્યું છે અને તેના કારણે તાપમાન વધ્યું છે.ઊંચું તાપમાન અને ધ્રુવ પ્રદેશોમાં ઓગળતો બરફ તેની સંભવિત અસરો છે.પૃથ્વીના આવા બદલાતા વાતાવરણ વિશે આપણે કેટલું જાણીએ છીએ?પૃથ્વીનું સરેરાશ તાપમાન ૧૫ સેલ્સિયલ ડિગ્રી છે, જે ભૂતકાળમાં ઘણું જુદું હતું.આબોહવામાં કુદરતી રીતે પરિવર્તન આવતું રહે છે, પણ વિજ્ઞાનીઓ કહે છે કે અગાઉ કરતાં હવે પૃથ્વીનું તાપમાન ઝડપથી વધી રહ્યું છે.ગ્રીનહાઉસની અસરને કારણે આવું થઈ રહ્યું છે. ગ્રીનહાઉસ વધે ત્યારે પૃથ્વી સૂર્યની વધારે ગરમી શોષી લે છે.પૃથ્વી પરથી પરાવર્તિત થતાં સૂર્યકિરણો પૃથ્વીના વાતાવરણમાં જ ગ્રીનહાઉસ ગૅસ શોષી લે છે અને તેને ચારે દિશામાં ફેલાવે છે.

તેના કારણે નીચેના સ્તરનું હવામાન તથા પૃથ્વીની સપાટી બંને ગરમ થાય છે. આવી ઉષ્મા ના હોય તો પૃથ્વી ૩૦’સેલ્સિયસ જેટલી વધારે ઠંડી થઈ ગઈ હોત અને જીવન માટે તે આકરી બની હોત.વિજ્ઞાનીઓ માને છે કે આપણે હવામાં વધારે ને વધારે વાયુઓ છોડી રહ્યા છીએ. ઉદ્યોગોમાંથી નીકળતો ધુમાડો અને કૃષિમાં વપરાતી વધારે ઊર્જાને કારણે તાપમાન વધી રહ્યું છે.આ સ્થિતિને આબોહવા પરિવર્તન અથવા વૈશ્વિક તાપમાન વૃદ્ધિ કહે છે.ગ્રીનહાઉસ ગૅસમાં સૌથી મોટું પ્રમાણ પાણીનું બાષ્પીભવન છે. જોકે વરાળ સ્વરૂપે રહેલું આવું જળ વાતાવરણમાં થોડા દિવસો માટે જ રહે છે.તેનાથી વિપરીત કાર્બન ડાયોક્સાઇડ લાંબો સમય સુધી વાતાવરણમાં રહે છે.ઔદ્યોગિક યુગની શરૂઆત થઈ તે પહેલાં કાર્બન ડાયોક્સાઇડનું જેટલું પ્રમાણ હતું, ત્યાં સુધી પહોંચવામાં સેંકડો વર્ષો લાગી જશે. દરિયા જેવાં કુદરતી પરિબળો દ્વારા જ તેને શોષી શકાય તેમ છે.મનુષ્ય ઊર્જા માટે કોલસો, ક્રૂડ વગેરે બાળે છે તેના કારણે કાર્બન ડાયોક્સાઇડ ઉત્પન્ન થાય છે.

જંગલોમાં કાર્બન ડાયોક્સાઇડ સચવાયેલો રહે છે, પણ જંગલો નાશ પામે, તેને કાપી નાખવામાં આવે ત્યારે તેમાં રહેલો કાર્બન ડાયોક્સાઇડ છુટ્ટો થઈને તાપમાન વધારે છે.૧૭૫૦ની આસપાસ ઔદ્યોગિક ક્રાંતિની શરૂઆત થઈ ત્યારથી અત્યાર સુધીમાં કાર્બન ડાયોક્સાઇડનું પ્રમાણ ૩૦% કરતાંય વધી ગયું છે.છેલ્લાં આઠ લાખ વર્ષોમાં વાતાવરણમાં સૌથી વધુ કાર્બન ડાયોક્સાઇડ જમા થઈ ગયો છે.મિથેન અને નાઇટ્રોસ ઑક્સાઇડ જેવા બીજા ગ્રીનહાઉસ ગ્રીન પણ માનવીય પ્રવૃત્તિને કારણે છૂટે છે, પણ તેનું પ્રમાણ કાર્બન ડાયોક્સાઇડ કરતાં ઓછું છે.ઔદ્યોગિકીકરણ વધ્યું તે પહેલાં સરેરાશ તાપમાન હતું, તેના કરતાં અત્યારે સરેરાશ એક ડિગ્રી તાપમાન વધી ગયું છે, એમ વર્લ્ડ મિટિયોરોલૉજિકલ ઓર્ગેનાઇઝેશન કહે છે.નોંધ કરવાની શરૂઆત થઈ ત્યાર પછી સૌથી વધુ ગરમ ૨૨ વર્ષમાં છેલ્લાં ૨૦ વર્ષનો સમાવેશ થાય છે અને તેમાં સૌથી વધુ ગરમ ચાર વર્ષ હતાં, ૨૦૧૫થી ૨૦૧૮નાં વર્ષ.૨૦૦૫થી ૨૦૧૫ સુધીમાં દુનિયામાં દરિયાની સપાટીમાં દર વર્ષે વધારો થતો રહ્યો છે.તાપમાન વધે તેના કારણે પાણીનો જથ્થો વધે છે તેથી આમ થઈ રહ્યું છે.જોકે મુખ્ય કારણ એવું મનાય છે કે પીગળતા બરફને કારણે દરિયાની સપાટી વધી રહી છે. તાપમાન વધ્યું છે ત્યાં મોટા ભાગના ગ્લેશિયર ઘટવા લાગ્યા છે.૧૯૭૯ પછી ધ્રુવપ્રદેશમાં પણ બરફના જથ્થામાં નાટકીય ઘટાડો થયો છે તેવું સેટેલાઇટની તસવીરો પરથી જણાય છે.હાલનાં વર્ષોમાં ગ્રીનલૅન્ડના બરફના સ્તરોમાં પણ વિક્રમજનક ઘટાડો થયો છે.સેટેલાઇટ ડેટા દર્શાવે છે કે પશ્ચિમ ઍન્ટાર્કટિકના બરફના સ્તરમાં મોટો ઘટાડો થઈ રહ્યો છે.હાલના અભ્યાસ પરથી ખ્યાલ આવ્યો છે કે પૂર્વ ઍન્ટાર્કટિકમાંથી પણ બરફ ઓગળતો હોય તેમ લાગે છે.બદલાતી આબોહવાની અસર વનસ્પતિ અને પ્રાણીજગત પર પણ દેખાય છે. ફૂલો બેસવાં અને ફળો આવવાના સમયમાં ફેરફાર થવા લાગ્યો છે અને પ્રાણીઓની હદમાં ફેરફારો દેખાયો છે.૧૮૫૦ પછી અને ૨૧મી સદીના અંત સુધીમાં વૈશ્વિક તાપમાનમાં સરેરાશ ૧.૫સેલ્સિયસ જેટલો વધારો થશે, તેમ મોટાં ભાગનાં અનુમાનો જણાવી રહ્યાં છે.તાપમાન વધવાનો વર્તમાન દર જળવાઈ રહેશે તો સદીના અંત સુધીમાં તાપમાનમાં ૩થી ૫સેલ્સિયસ સુધીનો વધારો થઈ શકે છે.

તાપમાનમાં ૨ ડિગ્રી સેલ્સિયસનો વધારો જોખમી ગણાય છે.હાલના સમયમાં વિજ્ઞાનીઓ અને નીતિનિર્ણાયકોનું કહેવું છે કે તાપમાનમાં વધારો ૧.૫સેલ્સિયસ જેટલો મર્યાદિત રાખવામાં આવે તે સલામત સ્થિતિ છે.ઇન્ટરગર્વનમેન્ટલ પેનલ ઑન ક્લાયમેટ ચેન્જના ૨૦૧૮ના અહેવાલ અનુસાર તાપમાનમાં વૃદ્ધિને દોઢ ડિગ્રી સુધી મર્યાદિત રાખવા માટે પણ ઝડપી, વ્યાપક અને અભૂતપૂર્વ પરિવર્તનો સમાજમાં લાવવાં પડશે.ગ્રીનહાઉસ ગૅસને કાબૂમાં રાખવા માટેના રાજકીય પ્રયાસોની આગેવાની સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘે લીધી છે.સૌથી વધુ કાર્બન ડાયોક્સાઇડ ચીન દ્વારા છોડવામાં આવે છે. ત્યાર બાદ અમેરિકા અને યુરોપિય સંઘના દેશો સૌથી વધુ કાર્બન ડાયોક્સાઇડ છોડી રહ્યા છે.આ દેશોમાંથી માથાદીઠ સૌથી વધુ ગૅસ છોડવામાં આવી રહ્યા છે.જો આપણે નાટકીય રીતે ગ્રીનહાઉસ ગૅસને કાબૂમાં લઈએ તો પણ તાપમાનમાં વધારો થતો રહેશે એમ વિજ્ઞાનીઓ કહે છે.પાણીનાં વિશાળ જળાશયો અને બરફ તાપમાનમાં ફેરફારનો પ્રતિસાદ આપવામાં સેંકડો વર્ષ લગાડી શકે છે અને કાર્બન ડાયોક્સાઇડ વાતાવરણમાંથી દૂર કરવામાં પણ દાયકા લાગી શકે છે.આબોહવા પરિવર્તનની આપણને શું અસર થશે તે વિશે અનિશ્ચિતતા છે.તેના કારણે સ્વચ્છ જળનો જથ્થો ઘટી શકે છે, અન્નના ઉત્પાદનમાં નાટકીય ઘટાડો થઈ શકે છે તથા પૂર, વાવાઝાડાં અને ગરમીના પ્રકોપથી અનેકનાં મૃત્યુ થઈ શકે છે. ગ્લોબલ વોર્મિંગને પરિણામે હિમશિલાઓ ઓગળી રહી છે, જેના પરિણામે સમુદ્રની સપાટી ઊંચી આવી છે જેથી સમુદ્રકિનારાના પ્રદેશો પાણીમાં ડૂબી જશે. દરિયાની સપાટી પર આવેલાં અગત્યનાં શહેરો અને વિસ્તારો જેવાં કે વેનીસ, લંડન, મુંબઈ, માલદીવ જેવા ટાપુઓ ડૂબી જશે, પરિણામે લોકો બેઘર બનશે.

આબોહવામાં પરિવર્તનના કારણે હવામાન વારંવાર આકરું બની શકે છે. જોકે કોઈ એક જ ઘટનાને વૈશ્વિક તાપમાન સાથે જોડવી મુશ્કેલ છે.પૃથ્વી ગરમ થાય તે સાથે વધારે પ્રમાણમાં જળનું બાષ્પીભવન થાય છે અને હવામાં ભેજ વધે છે.તેના કારણે ઘણા વિસ્તારોમાં ભારે વરસાદ પડી શકે છે અને કેટલાક વિસ્તારોમાં બરફવર્ષા થઈ શકે છે.

ગ્લોબલ વોર્મિંગથી બચવા આપણા પ્રયત્નો

શક્ય તેટલાં કામ પગે ચાલીને કરીએ. ટૂંકા અંતરે જવા સાયકલનો વપરાશ કરીએ. લાંબા અંતરની મુસાફરી માટે સામૂહિક પરિવહનનો ઉપયોગ કરીએ.

કાગળનો ઉપયોગ ઘટાડીએ. વપરાયેલા કાગળને રિસાયક્લીંગ કરી ફરી ઉપયોગ કરીએ.

એક બાજુ કોરો કે અર્ધા લખેલા કાગળને કાળજીપૂર્વક જુદા કરી રફકામમાં ઉપયોગમાં લઈએ. પત્રવ્યવહારમાં આવેલા કવરને જ?રી રીપેરીંગ કરી નવું કવર બનાવી પુનઃવપરાશમાં લઈએ.

ઘરમાં વીજળીનો બચાવ કરીએ.

ભોજન ગરમ કરવા, પાણી ગરમ કરવા સૂર્યશક્તિનો ઉપયોગ કરીએ.

તહેવારો, ધાર્મિક દિવસો કે શુભપ્રસંગોએ વીજળીનો બેફામ ઉપયોગ થતો રોકીએ.

ફટાકડા ફોડવા ઉપર સંયમ રાખીએ. મોબાઈલ, કમ્પ્યુટર, ઇલેક્ટ્રોનિક ગેમ્સનો વિવેકપૂર્વક ઉપયોગ કરીએ.

વૃક્ષોનું વાવેતર કરી તેનું જતન કરીએ. - પ્રતિમાઓનું જળાશયોમાં વિસર્જન ન કરીએ. પ્લાસ્ટિકનો વપરાશ અટકાવીએ.

વરસાદી પાણીને વહી જતું અટકાવવું, ખેતતલાવડી, ગામતલાવડી, ભૂગર્ભ ટાંકા દ્વારા વરસાદી પાણીનો સંગ્રહ કરીએ.

ગ્લોબલ વોર્મિંગની સમસ્યા આપણે અતઃથી ઇતિઃ સુધી જોઈ. ગ્લોબલ વોર્મિંગ શા માટે ઊભું થયું છે તેની વૈશ્રિ્‌વક અસરો, ભારત પર અસરો, સમગ્ર માનવજાત માટે ખતરો અને તેને નાથવાના વ્યક્તિગત, સામૂહિક કયા પ્રયત્નો કરી શકાય તે પણ આપણે જોયું. આ બધાના આધાર પર એક નિષ્કર્ષ એ નીકળે છે કે સમસ્યા બહુ વિકરાળ છે પણ તેને ડામવી અશક્ય નથી. એકેએક માનવી જો થોડી ચીવટ રાખી, ગંભીરતાથી આ સમસ્યાના નિરાકરણ માટે પ્રયત્નશીલ થાય તો આમાંથી ચોક્કસ બહાર નીકળી શકાય છે. આપણે સૌ બીજા કરે તેની રાહ જોવાના બદલે આપણો જીવન-વ્યવહાર, જીવનશૈલી એવાં કરીએ કે આ સમસ્યા પણ ઉકેલાય અને અન્યને પણ પ્રેરણા મળે તો એક ઉદાહરણ?પ કામ થશે. પહેલાં માનવી પ્રકૃતિને આધીન હતો, એને મન પ્રકૃતિનું માન હતું. પ્રકૃતિને માનવી પોતાનું પાલન-પોષણ અને જીવનચાલક દેવી તરીકે પૂજતો તે ભાવના ફરી આપણે આપણા હૃદયમાં સ્થાપીએ. પ્રકૃતિની જાળવણી સાથે ફરીવાર ઋગ્વેદની એ ઋચાઓ ગાઈએ કે ‘આકાશ અને પૃથ્વી અમને આશીર્વાદ આપો, વાતાવરણ અમારા માટે બક્ષિસ?પ હો, સ્વર્ગમાં રહેતા વિજયી એવા ઈશ્ર્‌વરની અમારા પર કૃપા હો.’ આ પ્રાર્થના સાથે પ્રકૃતિને જાળવવાનો સંકલ્પ કરીએ એ જ આ સમસ્યાનું ખરું નિરાકરણ બની રહેશે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

મકરસંક્રાંતિ એ ભારતનો કૃષક તહેવાર છે. ભારત અને એશિયાનાં અન્ય દેશોમાં પણ આ દિવસને પાકની લણણી સાથે જોડવામાં આવ્યો છે.સૂર્ય એક રાશીમાંથી બીજી રાશીમાં સ્થાનાંતર કરે તેને સંક્રાંતિ કહે છે. આ પ્રમાણે વર્ષમાં કુલ બાર સંક્રાંતિઓ થાય છે. પરંતુ સૂર્ય ધનુ રાશી માંથી મકર રાશીમાં સ્થાનાંતર કરે છે. ત્યારે મકરસંક્રાંતિ શરૂ થાય છે જે ૧૪ જાન્યુઆરીની આસપાસ નો સમય હોય છે. ઇ.સ.૨૦૧૬નાં જાન્યુવારી મહિનામાં ખગોળીય દૃષ્ટીએ મકરસંક્રાંતિ ૧૪ જાન્યુવારીના બદલે ૧૫ જાન્યવારીના દિવસે હતી.આ ના સમયે સૂર્ય પૃથ્વી આજુબાજુની પોતાની પરિભ્રમણ ની દિશામાં પણ પરિવર્તન કરી થોડોક ઉત્તર દિશા તરફ ખસે છે. આમ, સૂર્ય ઉત્તર તરફ ખસતો હોવાથી આ દિવસને ઉત્તરાયણ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ઉત્તરાયણ નો પ્રારંભ ૨૧ થી ૨૨ ડીસેમ્બર થી થાય છે.મોટા ભાગના લોકો મકરસંક્રાંતિ અને ઉત્તરાયણ એકજ દિવસે હોય તેમ માને છે. લગભગ ૧૮૦૦ વર્ષ પહેલા મકરસંક્રાંતિ અને ઉત્તરાયણ એકજ સાથે થતી હતી, તેથી હાલ પણ લોકોમાં મકરસંક્રાંતિ અને ઉત્તરાયણ માટે ગેરસમજ હોય શકે છે.પતંગનો ઈતિહાસ એટલો જ પૌરાણિક છે જેટલો આપણા કેલેન્ડરનો ઈતિહાસ છે. પતંગ હજારો વર્ષની સફર કરીને આજે અહીં પહોંચ્યો છે. પતંગનો ઈતિહાસ ઈસુ પૂર્વેનો છે. કેટલાક ધર્મશાસ્ત્રીઓના મતે પતંગનું અસ્તિત્વ મહાભારત તથા રામાયણ કાળમાં પણ હતું. ‘અમરકોશ’ જેવા પ્રાચીન ગ્રંથમાં પતંગનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે તો બીજી તરફ પશ્ચિમના ઈતિહાસકારો પતંગની શોધને મોહેં-જો-દરો અને હડપ્પાની સિંધુ સંસ્કૃતિના મળી આવેલા અવશેષો સાથે સરખાવે છે. સિંધુ સંસ્કૃતિના મળી આવેલા અવશેષોમાં અમુક ચિત્રલિપિમાં પતંગની આકૃતિ જોવા મળી હતી.આકાશમાં ઊડતી કોઈ પણ વસ્તુ પછી એ પેરાગ્લાઈડિંગ, પેરાશૂટ, વિમાન કે રોકેટ હોય દરેક શોધ-સંશોધન પતંગ પર આધારિત હોય છે. એક ઉલ્લેખ એવો પણ છે કે રામાયણમાં ભગવાન રામ પુષ્પક વિમાનમાં અયોધ્યા આવ્યા હતા. આ પુષ્પક વિમાનને પણ પતંગ સાથે સીધો સંબંધ છે.ઉત્સવોના દેશ ભારતમાં અનેક તહેવારો ઉત્સાહથી ઊજવાય છે. વર્ષની શરૂઆતમાં જ ઉત્તરાયણમાં હજારો પતંગો ઉડાડીને લોકો નવા વર્ષનો આ પહેલો તહેવાર ધામધૂમથી રંગેચંગે ઊજવે છે. પતંગ સાથે કંઈકેટલાંય રસપ્રદ તથ્યો જોડાયેલા છે, તો કેટલાંક રેકોડ્ર્‌સ પણ પતંગના નામે બોલે છે. પતંગ આમ તો મનોરંજનનું સાધન ગણાય છે, પણ હવે પતંગે વ્યાવસાયિક રૂપ લઈ લીધું છે. આગ્રા, બરેલી, ભોપાલ, અલાહાબાદ, બીકાનેર, ગુજરાત સિવાય ઘણી જગ્યાએ પતંગની ક્લબ બની છે કે જ્યાં પતંગની ટૂનૉમેન્ટ યોજાય છે. પતંગઘેલાં ગુજરાતી -દર વર્ષે ઉત્તરાયણ વખતે ગુજરાતમાં અમદાવાદમાં શહેરમાં આંતરરાષ્ટ્રીય પતંગોત્સવનું આયોજન થાય છે. -એક અંદાજ મુજબ દર વર્ષે ઉત્તરાયણના દિવસે ફકત ગુજરાતમાં જ અંદાજે સાતથી આઠ કરોડના પતંગો ઉડે છે. -ગુજરાતનો પતંગ મહોત્સવ વિશ્વભરમાં ખ્યાતિ પામ્યો છે. પતંગના નામે બોલાતા રસપ્રદ રેકોર્ડસ -જાપાનના એક પતંગપ્રેમીએ એક જ દોરી ઉપર પાંચ હજાર કરતાં પણ વધારે પતંગ ચગાવ્યા હતા. -એક જ દોરી ઉપર ૧૧,૨૮૪ પતંગો ઉડ્યા હોય એવું પણ બન્યું છે. આ રેકોર્ડ જાપાનીઝ સ્કૂલના બાળકોના નામે છે. -વિશ્વમાં સૌથી લાંબો પતંગ ૧૦૩૪ મીટરનો છે. પતંગની સૌથી વધુ સ્પીડ કલાકના ૧૯૩ કિ.મી.ની નોંધાયેલી છે. -ફ્રાંસના માઈકલ ગ્રેસીયર નામના માણસે કાચ, ફાઈબર અને લિનનનો પતંગ બનાવ્યો હતો. આ પતંગ ૯ મીટરની પહોળાઈવાળો મોટો પતંગ હતો. -નેધરલેન્ડમાં ૨૩૦ કિલોનો વજનદાર પતંગ પણ બનાવવામાં આવ્યો હતો. આ પતંગ ૩૭ મિનિટ સુધી ઉડાડવામાં આવ્યો હતો. મકર સંક્રાંતિના વિજ્ઞાન વિશે જાણીએ તો મકર એક રાશિ છે અને સંક્રાંતિનો અર્થ થાય ગતિ. જ્યારે સૂર્ય મકર રાશિમાં પ્રવેશે ત્યારે એ સંક્રાંતિને જ મકર સંક્રાંતિ કહે છે. આ દિવસે રાત અને દિવસ સરખા બને છે. ૧૨ કલાકની રાત અને ૧૨ કલાકનો દિવસ. એનો અર્થ કે શિયાળાની મોસમમાં રાત લાંબી હોય તે ટૂંકી થાય અને ધીમે-ધીમે દિવસ ઉત્તર તરફ જાય છે. તેથી જ તો તેને ઉત્તરાયણ કહે છે. મતલબ કે ઉત્તર તરફ પ્રયાણ કરવું. વિશ્વના સૌથી પ્રાચીન ગ્રંથ ઋગ્વેદમાં સૂર્ય માટે ‘પતંગ’ શબ્દ વપરાયો છે. આપણા માટે તહેવાર મનોરંજનનું માધ્યમ હશે પણ ખરેખર તો તહેવાર પાછળ પણ ચોક્કસ વિજ્ઞાન સંકળાયેલું છે. વિજ્ઞાનના સંશોધન માટેય અનેકવાર પતંગોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. પવનની ઝડપ માટે, વીજળીના પ્રયોગો કરવા, સંદેશાવ્યવહારમાં, હવાનું દબાણ માપવા તેમજ વિજ્ઞાનના ઘણા ક્ષેત્રે પતંગનો ઉપયોગ થતો. હવાના નિયમોને ધ્યાનમાં રાખીને પતંગ તૈયાર કરવામાં આવે તો તે સહેલાઈથી ઊડી શકે છે. પછી ભલે તે પતંગ કદમાં ગમે એવો મોટો કે વજનનો હોય.

-સૌથી મોટું પતંગનું મ્યુઝિયમ ચીનમાં આવેલું છે. ૧૩,૦૦૦ સ્કેવરફીટમાં વિસ્તરેલા આ મ્યુઝિયમમાં જુદા-જુદા દેશમાં ઉડાડેલા ૨૦૦૦ કરતાં પણ વધારે પતંગોનો ખજાનો છે. -૧૯૪૭માં ભારત આઝાદ થયું એ વખતેય લોકોએ પતંગ ઉડાડીને આઝાદીનો જલસો માણ્યો હતો. -બીજા વિશ્વયુદ્ધ વખતે વિસ્ફોટક સામગ્રી પહોંચાડવાના સંકેત તરીકે પતંગનો ઉપયોગ થયો હતો. -નવાઈની વાત છે કે થાઈલેન્ડમાં તો પતંગ યુદ્ધના ૭૮ નિયમ પણ બનાવ્યા છે. -એક સમયે ચીનમાં સાંસ્કૃતિક ક્રાંતિ દરમિયાન પતંગ ઉડાડવા પર પ્રતિબંધ પણ હતો. જો કોઈ પતંગ ઉડાડતાં ઝડપાઈ જાય તો તેને ત્રણ વર્ષની જેલ થતી અને તેના પતંગો નષ્ટ કરી દેવામાં આવતા. -જાપાનમાં ૧૭૬૦માં પતંગ ઉડાડવા પર પ્રતિબંધ હતો કારણ કે ત્યાંના લોકો કામ કરતાં પણ પતંગ ઉડાડવામાં મશગૂલ રહેતા. -વાયરલેસના શોધક માર્કોનીએ એટલાન્ટિકની સામે પારથી અવાજનાં મોજાં પકડવા માટે પતંગનો ઉપયોગ કર્યો હતો. -જુદા-જુદા દેશનાં લશ્કરમાં તાલીમ, જાસૂસી માટે હાલમાંય વિવિધ રીતે પતંગોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ઉત્તરાયણના દિવસે પતંગ ચગાવતા અનેક અકસ્માતો પણ થાય છે. આવા અકસ્માતો ન થાય એ માટે સાવચેતી રાખવી જરૂરી છે. બની શકે તો ખુલ્લા મેદાનમાં પતંગ ઉડાડવા, પતંગ પકડવા માટે રસ્તા ઉપર આડેધડ દોડવું નહીં, ધાબા ઉપર પતંગ ચગાવો તો પડી ન જવાય તેનું ધ્યાન રાખવું. ઘણા બાળકો કપાયેલો પતંગ પકડવા માટે એક ધાબાથી બીજા ધાબા ઉપર દોડાદોડ કરે છે, આવું બિલકુલ ન કરવું. જાહેર રસ્તા ઉપર પતંગ ચગાવતી વખતે વાહનોથી સંભાળવું. પોતાનો પતંગ-દોરી અન્ય રાહદારી માટે અડચણરૂપ ન બને તેની સાવચેતી રાખવી. સાવધાનીપૂર્વક પતંગ ઉડાવશો તો ભરપૂર આનંદ માણી શકશો.પ્રાચીનકાળથી સૂર્ય ઉપાસનાનું મહત્વ રહેલું છે. વિશ્વના સૌથી પ્રાચીન ગ્રંથ ગણાતા ઋગ્વેદમાં સૂર્ય માટે ’પતંગ’ શબ્દ વપરાયો છે. આર્યોસૂર્યતત્ત્વની પ્રાચીન કાળથી ઉપાસના કરતા હતા. વેદકાળમાં સૂર્યને લગતા અનેક મંત્રો પણ પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રાચીન ગ્રંથો મુજબ સૂર્ય પાસે કલ્યાણ તથા અમંગળ, દરિદ્રતા અને રોગ દૂર થાય તેની માગણી કરવામાં આવી છે. સૂર્ય મકર રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે તેને મકરસંક્રાંતિ કહે છે. પદ્મપુરાણ અનુસાર સૂર્યદેવ બાળસ્વરૂપ ધારણ કરીને ૧૨ મહિનામાં ૧૨ રાશીઓમાં સંક્રમણ કરતા રહે છે. આ સંક્રમણને સંક્રાંતિ કહે છે. ધન, મિથુન, મીન, કન્યા રાશીની સંક્રાંતિને ષડશીતિ કહે છે. વૃષભ-વૃશ્વિક-કુંભ અને સિંહ રાશીની સંક્રાંતિને વિષ્ણુપદી સંક્રાંતિ કહે છે. ષડશીતિ નામની સંક્રાંતિમાં કરેલા પુણ્યકર્મનું ફળ ૮૬,૦૦૦ ગણું અને વિષ્ણુપદીમાં કરેલા પુણ્યકર્મ લાખગણું અને ઉત્તરાયણ અથવા દક્ષિણાયન આરંભના સમયે કરેલા પુણ્ય કોટિ-કોટિ ગણું ફળ આપે છે. પુરાણો અનુસાર સંક્રાંતિના દિવસે સૂર્યસ્તોત્રનું પઠન કરવાથી લક્ષ્મી સ્થિર રહે છે. સૂર્યોદય પહેલાં સ્નાનાદિથી પવિત્ર થઈ પૂજા કરવાથી તલમિશ્રિત જળથી સૂર્યાઘ્ર્ય આપવાથી કોઢ અને આંખસંબંધી રોગો, અસાઘ્ય રોગ, દરિદ્રતા દૂર થાય છે અને આરોગ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે. આદિત્ય ગ્રહોના રાજા છે અને પ્રત્યક્ષ દેવ છે. જેની ઉપાસના આરાધનાથી રોગ-દરિદ્રતા દૂર થાય છે અને કોર્ટ-કચેરી-રાજકીય કાર્યોમાં સફળતા મળે છે. વહેલી સવારે ઋષિમુનિઓ સ્નાન કરી માર્તણ્ડ દેવની ઉપાસના કરતા હોય છે, જેથી તેઓનું આયુષ્ય લાંબું હતું. આજે પણ સંતો-ધર્મપ્રેમીઓ સવારે સૂર્યનારાયણ દેવને અઘ્ર્ય આપે છે.પૂષ્ણ્વ્યદેવની આરાધનાથી રોગ ઉપર વિજય થાય છે. જેમને અન્ય ગ્રહોની પીડા હોય તો ‘આદિત્યહૃદય સ્તોત્ર’નો પાઠ, સૂર્યસ્તુતિ, ગાયત્રી ઉપાસના કરી વ્યકિત પોતાના દુઃખનું નિવારણ જાતે જ કરી શકે છે. ભારતીય ઋષિમુનિઓએ વ્રત-તહેવારો સાથે આયુર્વેદને પણ વણી લીધું છે. માટે આયુર્વેદ શાસ્ત્ર મુજબ અત્યારે શિશિર ઋતુ ચાલી રહી છે. તેમાં શેરડી-તલ-ગોળ-મમરાનો લાડુ જેવા મધુર પદાર્થોસ્વાસ્થ્ય માટે સારા હોવાથી મકરસંક્રાંતિના દિવસે તલની ચીકી વગેરે ખાવામાં આવે છે. જૉ કે તેમાં શરદી-કરમિયા કે ડાયાબિટિસના દર્દીઓને આનાથી દૂર રહેવું જૉઈએ. ઉપરાંત તલના તેલની માલિશ કરીને સૂર્યસ્નાન કરવાથી શરીરની સ્વસ્થતા જળવાઈ રહે છે.

વિજ્ઞાન મુજબ સૂર્યપ્રકાશથી વિટામિન-ડી મળે છે અને ચામડી સુંવાળી બને છે, હાડકા-દાંત-વાળ-નખ મજબૂત બને છે અને યોગાનુયોગ આ દિવસે પતંગોત્સવ નિમિત્તે બધા અગાસી ઉપર જ રહેતા હોવાથી સૂર્યસ્નાન આપોઆપ થઈ જાય છે.સૂર્ય ધન રાશિમાંથી વિદાય લઇ મકર રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે ત્યારે મકરસંક્રાંતિ બને છે. દિવસથી સૂર્ય ઉત્તર તરફ અયન (ગતિ) કરે છે. એટલે ઉત્તરાયન પણ કહેવાય છે. મકરસંક્રાંતિથી ૬ માસ સુધી કર્ક સંક્રાંતિ સુધી સ્વર્ગનાં દ્વાર ખુલ્લાં રહે છે. બ્રહ્મસૂત્રમાં બતાવ્યા મુજબ માસ દરમિયાન જે મૃત્યુ પામે છે તે વૈકુંઠમાં સ્થાન મેળવે છે. મુક્તિ મેળવે છે. માસનો સમય દેવતાઓ માટેનો દિવસકાળ ગણાય છે. ત્યાર પછીના માસને દક્ષિણાયન કહેવાય છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

પૃથ્વી જે સમતલમાં રહીને સૂર્યની પરિક્રમા કરે છે તેને સૌર સમતલ કહે છે. જો કે પૃથ્વી સૂર્યની પરિક્રમા અંડાકાર કક્ષામાં કરે છે પણ સામાન્ય રીતે તેને વર્તુળ ગણવામાં આવે છે. પૃથ્વીની ધરી સાડાત્રેવીસ અંશે ઝૂકેલી છે. પૃથ્વીના વિષુવવૃત્તનું આકાશમાં પ્રક્ષેપણ કરીએ તો તે આકાશમાં વર્તુળ રચે છે જેને ખગોળીય વિષુવવૃત્ત કહે છે. પૃથ્વી સાડાત્રેવીસ અંશે ઝૂકેલી હોવાથી પૃથ્વીનો વિષુવવૃત્ત પણ પૃથ્વીની કક્ષા સાથે એટલે કે સૌર સમતલ સાથે ૨૩.પ અંશનો ખૂણો બનાવે છે. પૃથ્વી પરથી જોતાં સૂર્ય પૃથ્વીની પરિક્રમા કરતો લાગે છે. જેમ જેમ પૃથ્વી સૂર્યની પરિક્રમા કરતી જાય તેમ તેમ પૃથ્વી પરથી જોતાં સૂર્યની જગ્યાનું આકાશમાં પ્રક્ષેપણ જે માર્ગ બનાવે છે તેને રવિમાર્ગ કહે છે. રવિમાર્ગ હકીકતમાં પૃથ્વીની જ કક્ષાનું આકાશમાં પ્રક્ષેપણ છે. આકાશમાં આમ બે વર્તુળો રચાય છે, અને તે એકબીજા સાથે સાડાત્રેવીસ અંશનો ખૂણો બનાવે છે. પૃથ્વીનો વિષુવવૃત્ત પૃથ્વીના ગોળાના બે ભાગ કરે છે. ઉત્તર તરફના ભાગને ઉત્તર ગોળાર્ધ કહે છે અને દક્ષિણ તરફના ભાગને દક્ષિણા ગોળાર્ધ કહે છે. તેવી જ રીતે ખગોળીય વિષુવવૃત્ત આકાશના ગોળાના બે ભાગ કરે છે. પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધ પરના આકાશી અર્ધગોળાને ખગોળીય ઉત્તર ગોળાર્ધ કહે છે અને પૃથ્વીના દક્ષિણ ગોળાર્ધ પરના આકાશી અર્ધગોળાને ખગોળીય દક્ષિણ ગોળાર્ધ કહે છે. અર્ધ રવીમાર્ગ ખગોળીય ઉત્તર ગોળાર્ધમાં રહે છે, એટલે કે પૃથ્વીના વિષુવવૃત્તની સમતોલની ઉપર રહે છે, એટલે કે પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધ પરના આકાશમાં રહે છે અને તેનો બીજો અર્ધભાગ ખગોળીય દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં રહે છે, એટલે કે પૃથ્વીના વિષુવવૃત્તની સમતલની નીચે રહે છે. એટલે કે પૃથ્વીના દક્ષિણ ગોળાર્ધ પરના આકાશમાં રહે છે,ખગોળીય વિષુવવૃત્ત અને રવિમાર્ગનાં બે વર્તુળો એકબીજાને સાડાત્રેવીસ અંશે ઝૂકેલાં હોવાથી તે એકબીજાને આકાશમાં બે અને માત્ર બે બિન્દુમાં છેદે છે. આ બિન્દુઓમાંના પૂર્વ તરફના બિન્દુને વસંતસંપાત બિન્દુ કહે છે અને પશ્રિ્‌ચમ તરફના બિન્દુને શરદસંપાત બિન્દુ કહે છે. આ બંને દિવસે સૂર્ય ખગોળીય વિષુવવૃત્ત પર રહેતો હોવાથી પૂરી પૃથ્વી પર દિવસ અને રાત સરખાં થાય છે, દરેક બાર બાર કલાકનાં. દર વર્ષે સૂર્ય ૨૦ કે ૨૧ માર્ચે વસંતસંપાત બિન્દુએ આવે છે અને રર કે ર૩ સપ્ટેમ્બરે શરદસંપાત બિન્દુ પર આવે છે. સૂર્ય પોતાનું ઉત્તર ગોળાર્ધમાં વિચરણ સમાપ્ત કરીને વર્ષે જ્યારે રર કે ર૩ સપ્ટેમ્બરે શરદસંપાત બિન્દુએ આવે છે ત્યારે પૂરી પૃથ્વી પર દિવસ અને રાત સરખાં થાય છે, દરેક બાર બાર કલાકનાં. આ સમયે હકીકતમાં શરદઋતુ શરૂ થાય છે. પછી તે ખગોળીય દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં પ્રવેશ કરે છે. આ સમય દરમિયાન તે દક્ષિણ ગોળાર્ધના આકાશમાં ઉપર ને ઉપર ચઢતો જાય છે અને ઉત્તર ગોળાર્ધના આકાશથી દૂર ને દૂર જતો જાય છે. આથી પૃથ્વીના દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં ઉનાળો શરૂ થાય છે અને દિવસે દિવસે ત્યાં દિવસ લાંબો ને લાંબો થતો જાય છે, બાર કલાકથી વધારે અને રાત ટૂંકી અને ટૂંકી થતી જાય છે, બાર કલાકથી ઓછી ને ઓછી પણ કુલ દિવસ ર૪ કલાક છે. પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધમાં આનાથી ઊલટું થાય છે. પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધ પર શિયાળો શરૂ થાય છે, અને દિવસે દિવસે ત્યાં દિવસ ટૂંકો ને ટૂંકો થતો જાય છે. બાર કલાકથી ઓછો ને ઓછો અને રાત લાંબી ને લાંબી થતી જાય છે, બાર કલાકથી વધારે ને વધારે. જેમ જેમ સૂર્ય ઉત્તર ગોળાર્ધથી દૂર ને દૂર જતો જાય છે, તેમ તેમ પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધ પર ઠંડી વધતી જાય છે. દિવસ ટૂંકો ને ટૂંકો થતો જાય છે અને રાત લાંબી થતી જાય છે. ર૧ કે રર ડિસેમ્બરે સૂર્ય પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધથી દૂરમાં દૂર હોય છે. પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધ પર ઠંડીનું સામ્રાજ્ય છવાઈ જાય છે. પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધમાં બધા ઠંડીથી ઠૂંઠવાય છે.૨૦૦૦ વર્ષ પહેલાં સૂર્ય ર૧ કે રર ડિસેમ્બરે પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધથી દૂરમાં દૂર રહેતો ત્યારે તે મકર રાશિમાં પ્રવેશ કરતો અને એ દિવસે તે પોતાની ઉત્તર તરફ સફર શરૂ કરતો. તેથી ત્યારે ઉત્તરાયણ શરૂ થતી. ઉત્તરાયણને દિવસે જ સૂર્ય મકરમાં પ્રવેશ કરતો. તેથી તે દિવસે મકરસંક્રાંતિ પણ થતી. આ દિવસે પૃથ્વી પરના સંલગ્ન અક્ષાંશને મકરવૃત્ત કહે છે. એટલે કે ર૦૦૦ વર્ષ પહેલાં મકરસંક્રાંતિના દિવસે સૂર્ય મકરરાશિમાં રહેતો. ર૦૦૦ વર્ષ પહેલાં ખગોળ નિરીક્ષક પૃથ્વીના દક્ષિણ ગોળા પર આવેલા ર૩.પ અક્ષાંશ પર ઊભા રહીને ઉપર જોતો તો તેને સૂર્ય મકરરાશિમાં દેખાતો. તેથી પૃથ્વીના ગોળા પરના ર૩.પ દક્ષિણ અક્ષાંશને મકરવૃત્ત એવું નામ આપવામાં આવ્યું હતું. ૨૦૦૦ વર્ષ પહેલાં સૂર્ય મકરરાશિમાં પ્રવેશ કરે તે પહેલાં પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધ પર ખૂબ જ ઠંડી પડતી. તેથી લોકાનેે બહાર નીકળવું અશક્ય થઈ પડતું હતું. હાલમાં જે ઠંડી પડે છે તે તો કાંઈ જ નથી, ર૦૦૦ વર્ષ પહેલાં વૃક્ષો ખૂબ જ હતાં, જંગલો હતાં. વસ્તી થોડી હતી, વાહનો, કારખાનાં વગેરેથી પેદા થયેલું પ્રદૂષણ ન હતું. તેથી ઠંડી ભયંકર પડતી-તેથી ર૦૦૦ વર્ષ પહેલાં લોકોએ સ્વયંભૂ નક્કી કરેલું કે ઉત્તરાયણ પહેલાંના મહિનામાં કોઈએ ઉત્સવો કે સારા પ્રસંગોનું આયોજન ન કરવું, કેમ કે ઠંડીથી ખૂબ અગવડ નડે. તે વખતે ઉત્તરાયણ પહેલાંના મહિનામાં સૂર્ય ધન રાશિમાં રહેતો. તેથી તેને ધનારખનો મહિનો કહેતા. ધનારખનો મહિનો આથી કમૂરતાંનો મહિનો ગણાયો. આ પાછળ કોઈ અંધશ્રદ્ધા નહીં પણ અગવડની વાત હતી. પણ લોકોએ તેને અંધશ્રદ્ધા ગણી લીધી. જેમ હાલમાં આપણે કોઈ પ્રસંગ કરવો હોય તો ગમે તે દિવસે કરી શકીએ, પણ બધાની સગવડ માટે આપણે શનિ કે રવિએ પ્રસંગ કરીએ છીએ, તેની જેમ.પણ હાલમાં પૃથ્વીની ધરીની પરાંચનગતિને લીધે જ્યારે ર૧ કે રર ડિસેમ્બરે ઉત્તરાયણ થાય છે ત્યારે સૂર્ય મકરરાશિમાં નહીં પણ ધનરાશિમાં પ્રવેશ કરે છે. અને ઉત્તરાયણ પહેલાંના મહિનામાં તે વૃશ્ચિકરાશિમાં રહે છે. માટે ઉત્તરાયણ પહેલાંનો કમૂરતાંનો મહિનો જે ધનારખ હતો તે હવે વૃશ્રિ્‌ચકરખ છે. મકરસંક્રાંતિ હકીકતમાં ર૧ કે રર જાન્યુઆરીએ થાય છે, નહીં કે ૧૪ જાન્યુઆરી. ર૦૦૦ વર્ષમાં તે ર૧ જાન્યુઆરી પર ખસી ગઈ છે. કમૂરતાંનો મહિનો ઉત્તરાયણ પહેલાંનો મહિનો છે જે ર૧ નવેમ્બરે શરૂ થઈને ર૧ ડિસેમ્બરે સમાપ્ત થાય છે. ર૦૦૦ વર્ષ પહેલાં ઉત્તરાયણ વખતે મકરસંક્રાંતિ થતી તેથી કમૂરતાનો મહિનો મકરસંક્રાંતિ પહેલાંનો ગણાતો. લોકો ઠંડીને લીધી દુઃખી થતા તેથી ઉત્તરાયણ કે મકરસંક્રાંતિની રાહ જોતા, કારણ કે તે પછી ઠંડી ઓછી થતી જાય છે. માટે તેની ઉજવણી થતી, અને હજુ પણ થાય છે. હકીકતમાં કમૂરતાંનો મહિનો ઉત્તરાયણ પહેલાંનો મહિનો છે, નહીં કે મકરસંક્રાંત પહેલાંનો. તેમ છતાં અજ્ઞાનથી લોકો કમૂરતાંના મહિનાને મકરસંક્રાંતિ પહેલાંનો મહિનો ગણે તો હાલમાં લોકોના મત પ્રમાણે ૧૪ જાન્યુઆરીએ કમૂરતાંનો મહિનો સમાપ્ત થાય અને ખગોળની દૃષ્ટિએ તે ર૧ જાન્યુઆરીએ સમાપ્ત થાય, કારણ કે ખગોળની દૃષ્ટિએ સૂર્ય ર૧ જાન્યુઆરીથી મકરમાં પ્રવેશ કરે છે. લોકો ચીલાચાલુ પ્રમાણે ૧૪ જાન્યુઆરીએ સૂર્યનો મકર પ્રવેશ કરે છે. પૃથ્વીની પરાંચનગતિને લીધે મકરસંક્રાંતિ ઉત્તરાયણથી દૂર ને દૂર ખસતી જાય છે. ર૦૦૦ વર્ષે તે એક રાશિ આગળ વધે છે. મકરવૃત્તને હવે ધનવૃત્ત કહેવું જોઈએ. આ ચક્ર ર૪૬૦૦ વર્ષનું છે. વિખ્યાત અને વિચક્ષણ વિજ્ઞાની કલર્ક મેક્સવેલે સૌપ્રથમ દર્શાવ્યું કે, બ્રહ્માંડમાં દરેકે દરેક જગ્યાએ પ્રકાશ (ઈલેક્ટ્રોમેગ્નેટિક વેવ્ઝ વિદ્યુત-ચુંબકીય તરંગો) હાજર છે. બ્રહ્માંડમાં કોઈ પણ જગ્યા એવી નથી જ્યાં પ્રકાશ હાજર ન હોય. આનો અર્થ એમ થયો કે બ્રહ્માંડ પ્રકાશનો પરપોટો છે. પ્રકાશ ઊર્જા છે. માટે બ્રહ્માંડ ઊર્જાનો પરપોટો છે. પ્રકાશની ઘણી જાતો છે ગામા-રે, એક્સ-રે, અલ્ટ્રાવાયોલેટ-રે, દૃશ્યપ્રકાશ, ઈન્ફ્રારેડ-રે, માઈક્રોવેવ, રેડિઓવેવ. આ બધા જ પ્રકારના પ્રકાશોની શૂન્યાવકાશમાં ગતિ એક જ છે. પ્રતિસેક્ધડ ૩ લાખ કિલોમીટર. માત્ર તેમનામાં ઊર્જાની માત્રા અલગ અલગ હોય છે, એટલે કે તેની તરંગ લંબાઈ અલગ અલગ હોય છે. લેઝર એવો પ્રકાશ છે જે અતિશક્તિશાળી હોય છે.બ્રહ્માંડ ઉત્પન્ન થયું ત્યારે પ્રથમ પ્રકાશ જ ઉત્પન્ન થયો હતો. ઊર્જા ઉત્પન્ન થઈ હતી અને તેમાંથી પદાર્થ ઉત્પન્ન થયો. આઈન્સ્ટાઈને દર્શાવ્યું કે ઊર્જા એ જ પદાર્થ અને પદાર્થ એ જ ઊર્જા. પ્રકાશ એ ઊર્જા. બ્રહ્માંડમાં પછી તારા ઉત્પન્ન થયા જે બ્રહ્માંડમાં પ્રકાશ છોડે છે. અંધકાર પ્રકાશની યાદ અપાવે છે.પ્રકાશ જ્યારે કાચમાંથી પસાર થાય છે ત્યારે તેને કાચના અણુઓમાંથી પસાર થવું પડે છે. માટે તે તેની ઊર્જા ગુમાવે છે અને તેથી તેની ગતિ પણ ઓછી થાય છે અને તે વાંકો વળે છે. પ્રકાશ જેવી દિવ્ય વસ્તુને પણ સંગતિ દોષ લાગે છે. માટે સારી સંગતિ રાખવી. પ્રકાશ અપારદર્શક પદાર્થ પર પડે છે, ત્યારે તે પદાર્થમાં શોષાય છે અને ગરમી ઉત્પન્ન કરે છે. તેની તરંગ લંબાઈ વધે છે અને ફ્રિકવન્સી (આવર્તન) ઓછી થાય છે. પ્રકાશ પણ માનવીની જેમ હાંફે છે. પ્રકાશ બહુ ચાલે ત્યારે પણ હાંફે છે. પ્રકાશ જ્યારે બળની વિરુદ્ધ કાર્ય કરે છે, ત્યારે તે તેની ઊર્જા ગુમાવે છે.પ્રકાશને બે રૂપો છે-એક તરંગરૂપ અને બીજું કણસ્વરૂપ, ઘણા સમય સુધી પ્રકાશે વિજ્ઞાનીઓને તેના આ બે-સ્વરૂપો વચ્ચે મૂર્ખ બનાવ્યાં. આઈન્સ્ટાઈને પ્રકાશનાં બે સ્વરૂપનો ભાંડો ફોડ્યો. પ્રકાશને સમજવા માટે બીજું જો ઉત્તમ કાર્ય થયું હોય તો તે આપણા સત્યેન્દ્રનાથ બોઝ વડે થયું. તેમણે દશાવ્યું કે ક્વોન્ટમની એક સ્ટેટમાં ગમે તેટલા ફોટોન પ્રકાશના કણો રહી શકે છે. ઊર્જા કે પ્રકાશ આ રીતે વર્તે છે. એક ખુરશીમાં ગમે તેટલા માનવીઓ બેસી શકે તેમ. આ બાબતને બોઝ-સ્ટેટિસ્ટિક્સ કહે છે. બોઝ સ્ટેટિસ્ટિક્સ અસ્તિત્વમાં આવ્યા પછી બીજું ફર્મી સ્ટેટિસ્ટિક્સ અસ્તિત્વમાં આવ્યું. ઈલેક્ટ્રોન, પ્રોટોન, ન્યુટ્રોન ફર્મી સ્ટેટિસ્ટિક્સ અનુસરે છે. બ્રહ્માંડમાં બે જ જાતના કણો છે. જે પદાર્થકણો બોઝ સ્ટેટિસ્ટિક્સ અનુસરે છે તેને બોઝોન કહે છે અને જે પદાર્થકણો ફર્મી સ્ટેટિસ્ટિક્સ અનુસરે છે તેને ફર્મીઓન કહે છે. માટે બ્રહ્માંડના કણો કાં તો બોઝોન હોય છે અને નહીં તો ફર્મીઓન. માટે કહેવાય છે કે કાં તો બ્રહ્માંડ બોઝોનિક છે, નહીં તો ફર્મીઓનિક વિજ્ઞાનીઓ મજાકમાં કહે છે કે બ્રહ્માંડ કાં તો ઈન્ડિયન (ભારતીય) છે, નહીં તો ઈટાલિયન.તારો જન્મે તો પણ પ્રકાશ ઉત્પન્ન થાય, મરે તો પણ પ્રકાશ ઉત્પન્ન થાય. પ્રકાશ ન હોય તો બ્રહ્માંડ અંધકારનો ગોળો બની જાય. હકીકતમાં પ્રકાશ દૃશ્યમાન નથી, પણ તે જે વસ્તુ પર પડે છે તેને દૃશ્યમાન કરે છે. પ્રકાશ અગ્નિનું જ રૂપ છે. અંતરીક્ષમાં જઈએ તો આકાશ કાળું લાગે પૃથ્વી પર વાયુમંડળ છે માટે તે સૂર્યના પ્રકાશનું વિકિરણ કરે છે અને આપણને બધે પ્રકાશ પ્રકાશ દેખાય છે. અને તારાને તે અદૃશ્ય કરે છે. હકીકતમાં તારા અદૃશ્ય નથી થતા, નથી સૂર્ય તેને અદૃશ્ય કરતો. દિવસે તારા દેખાતા નથી તેની પાછળ ગુનેગાર પૃથ્વીનું વાયુમંડળ છે.બ્રહ્માંડમાં જેટલા પણ પ્રકારના પ્રકાશ આપણે જોઈએ છીએ તે હકીકતમાં એકરૂપ જ છે. બગીચામાંથી વાયુ આવે તો તે સુગંધિત બને છે અને કતલખાના પરથી આવે તો તે દુર્ગંધ મારે છે. તેમાં બદલાવ આવે છે. પાણી ગંદકી પરથી આવે તો તે દૂષિત બને છે, પણ પ્રકાશ ગમે ત્યાંથી આવે તે દૂષિત બનતો નથી. તે જ પ્રકાશની દિવ્યતા છે.પ્રકાશ આવે છે ત્યારે તે ઠૂમક ઠૂમક તરંગો રૂપે આવે છે. તે વર્તુળો રચે છે. આ વર્તુળનું દરેક બિન્દુ પ્રકાશનો સ્ત્રોત બને છે. અને વર્તુળો રચે છે. આ વર્તુળો જ્યાં એક બીજાને છેદે અને પ્રકાશનું સીધી લીટીમાં કિરણ ઉત્પન્ન કરે છે અને આપણને આભાસ કરે છે કે તે સીધી લીટીમાં ચાલે છે. પ્રકાશ જ્યાં પડે ત્યાં બાણરૂપે પડે છે. આ તેનો મૃદુ અને કઠણ સ્વભાવ છે. પ્રકાશ કુદરતનું મહાન રહસ્ય છે. પ્રકાશની અગાધતા જાણવી અઘરી છે. તેની અગાધતાનો અણસાર મેળવનાર પહેલો મુસ્લિમ વિજ્ઞાની અલહેજામ હતો, બીજો ગેલિલિયો હતો. ત્રીજો ન્યુટન હતો, ચોથો આઈન્સ્ટાઈન હતો, પાંચમો સત્યેન્દ્રનાથ બોઝ હતો અને છઠ્ઠો લેઝરનો શોધક ટાઉની હતો. પ્રકાશ દેખાતો નથી પણ તેની અગાધતા ઘણી છે. પ્રકાશને માધ્યમ સાથે સંબંધ છે. પ્રકાશને આંખ સાથે પણ સંબંધ છે.સવાર પડે અને ચોમેર પ્રકાશ ફેલાઈ જાય. પ્રાચીન માનવીને ખબર નહોતી પડતી કે આ પ્રકાશ શું છે. અગ્નિની શોધ થઈ પછી તે માનવા લાગ્યો કે અગ્નિ પ્રકાશ ફેંંકે છે. લોકો માનતા કે પ્રકાશની ગતિ અસીમ છે. મુસ્લિમ ભૌતિકશાસ્ત્રી અલહેજામ અને ન્યુટન પ્રકાશ સાત રંગનો બનેલો છે અને તે સૂક્ષ્મ પદાર્થકણોનો બનેલો છે તેમ માનતા, પણ પ્રકાશ પદાર્થની કિનારીનો બરાબર પડછાયો પાડતો નથી. તેથી તે તરંગોનો બનેલો હોવો જોઈએ. આમ પ્રકાશના બે વિરોધાભાસી ગુણો દેખાયા. ગેલિલિયોએ પ્રથમ વાર એવી શંકા કરી કે પ્રકાશની ગતિ સીમિત હોવી જોઈએ. ગેલિલિયોના વખતનાં સમય માપવાના સાધનો એવાં હતાં કે તે એક સેક્ધડની ૩ લાખની તેની ગતિ માપી શકે નહીં. તેણે જેટલી વાર પ્રયોગ કર્યો પ્રકાશની ગતિ અલગ અલગ આવી. તેથી ગેલિલિયો માનવા લાગ્યો કે પ્રકાશ તેની ગતિ બદલે છે. પછી ૧૬૭૫માં ઓલ રોમરે સાબિત કર્યું કે પ્રકાશને સીમિત ગતિ છે. પછી તેની ગતિ ચોક્કસ મપાઈ.પછી સાબિત થયું કે પ્રકાશની ગતિમાં કાંઈ પણ ફરક પડતો નથી જો પ્રકાશનો સ્ત્રોત કે નિરીક્ષણ ગતિ કરે. આ ખરેખર પ્રકાશની અદ્ભુતતા છે. પ્રકાશનો આજે તબીબી વિદ્યામાં ખૂબ જ ઉપયોગ થાય છે, લડાઈમાં પણ. આર્કિમિડિઝે પ્રકાશની મદદથી રોમન લશ્કરનાં વહાણોનાં સઢ બાળી તેમને પરેશાન કરી મૂક્યાં હતાં.પ્રકાશ જ્ઞાન સ્વરૂપ છે. કારણ કે પ્રકાશ જ્ઞાન મેળવવામાં ઉપયોગી છે. પ્રકાશથી જ જ્ઞાન મળે છે.પ્રકાશની ગતિ સીમિત છે તે બ્રહ્માંડનું મહાન રહસ્ય છે. તેણે બ્રહ્માંડને પણ સીમિત બનાવી મૂક્યું છે. પ્રકાશની સીમિત ગતિએ આપણી બ્રહ્માંડ જોવાની નજર જ બદલાવી નાખી છે. આપણે પ્રકાશની મદદથી જ બ્રહ્માંડ જોઈએ છીએ અને પ્રકાશની ગતિ સીમિત છે માટે આપણે બ્રહ્માંડની વસ્તુનો ભૂતકાળ જ જોઈએ છીએ, પ્રકાશ બીજું કાંઈ જ નથી પણ વિદ્યુત-ચુંબકીય તરંગો છે.પ્રકાશ મેઘધનુષ બનાવે છે. રંગપટ બનાવે છે. જળબિંદુ પર પડે તો તેને મોતી બનાવે અને ડાયમન્ડની પ્રભા પ્રકાશ જ છે. માનવીના શરીરમાંથી આવતો પ્રકાશ તેની તંદુરસ્તીનો દ્યોતક છે. પ્રભાવ એટલે પ્રકાશ. રાતે તારા ટમટમે છે તે બ્રહ્માંડની ભવ્યતા છે. તે ટમટમે છે તે પણ પ્રકાશની વાયુમંડળમાં થતી ગતિવિધિ છે. પ્રકાશ સરોવરના તળિયાને હોય તેના કરતાં ઊંચંભ દર્શાવી તમને ફસાવી શકે છે. જ્યાં પ્રકાશ ન હોય ત્યાં પરિસ્થિતિ ડરામણી લાગે છે. માટે જ રાત ડરામણી છે. દીવો પ્રકાશનો દ્યોતક છે. ગુરુત્વાકર્ષણ માફક પ્રકાશની તીવ્રતા પણ પ્રકાશસ્ત્રોતથી વસ્તુના અંતરના વર્ગના વ્યસ્ત પ્રમાણમાં છે. તેથી પ્રકાશ અમુક અંતરે અદૃશ્ય થાય છે અને ગોળા તરફ ચાલતા હોઈએ તો ફરીથી તે જ પ્રકાશ દૃશ્યમાન થાય છે. મોબાઈલ વગેરે ચાલે છે, ઘરમાં વીજળીના દીવા બળે છે તે પ્રકાશને જ લીધે. આત્માનો પ્રકાશ માનવીને મહાન બનાવે છે.પ્રકાશ માત્ર પ્રકાશ નથી. તેની હાજરીમાં વૃક્ષો વાયુમંડળનો કાર્બનડાયોક્સાઈડ વાયુ લઈ આપણને ઓક્સિજન આપે છે અને ફળ-ફળાદિ, અનાજ આપે છે. તે છેવટે આપણો જીવનદાતા અને અન્નદાતા પણ બને છે. પ્રકાશથી જ બધું શુદ્ધ થાય છે. પ્રકાશ ન હોય તો દુનિયાભરમાં રોગચાળો ફેલાય, પ્રકાશ જ વરસાદ વરસાવે છે. પ્રકાશ-ગરમીને લીધે મહાસાગરના પાણી વરાળ બની વરસાદરૂપે પાછા ધરતી પર ફરે છે અને ધરતીને નંદનવન બનાવે છે. નદીઓ, મહાસાગરો છેવટે પ્રકાશની દેન છે. સૂર્યના પ્રકાશને લીધે જ અહીં જીવન ઉત્પન્ન થયું છે અને હજુ સુધી ટક્યું છે.