~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

સ્ટિફન હોકિંગ ! હા, હા એ જ વૈજ્ઞાનિક જે કેટલાય વર્ષોથી વ્હીલચેર પર જ બેસીને એક અસાધ્ય બીમારીના માઠા પરિણામો ભોગવી રહ્યા હતા. હા, એ જ બ્રિટિશ વૈજ્ઞાનિક કે જેના બહુ ઉમદા ટી.વી. શો જેમ કે ‘બિગ-બેંગ થિયરી’ ને આપણે બહુ રસપૂર્વક નિહાળી ચૂક્યા છીએ.હવે જાણીએ તેમના વિશે થોડા તથ્યો અને તેમણે કરેલી કેટલીક ભવિષ્યવાણીઓ વિશે.આમ તો એમનું આખું જીવન બહુ જ રોમાંચક રહ્યું છે, પણ તેમ છતાંય કેટલીક વાતો એમના વિશે જાણ્યા વગર ન રહી શકાય.એમના જન્મની તારીખ ૮ જાન્યુઆરી, ૧૯૪૨ વિશે એક રસપ્રદ સંયોગ એ છે કે મહાન વૈજ્ઞાનિક ગેલીલિયો ગેલીલી ના મૃત્યુના લગભગ ૩૦૦ વર્ષ પછી સ્ટીફનનો જન્મ થયો હતો. એવું જ કંઈક એમના મૃત્યુ વિશે પણ છેઃ એમના મૃત્યુના દિવસે - ૧૪ માર્ચના જ મહાન વૈજ્ઞાનિક આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈનની ૧૩૯મી જન્મ જયંતી હતી ! આમ દુનિયાના કોસ્મોલોજી ક્ષેત્રના ૩ મહાન વૈજ્ઞાનિકો વચ્ચેનો આવો સંયોગ થયો જે અદ્દભૂત છે !તેઓ શરૂઆતના અરસામાં ભણવામાં એટલા હોશિયાર ન હતા ! હા, મોટાભાગની મહાન વ્યકતિઓના જીવનમાં જોવા મળ્યું છે તેમ, પોતાની કલ્પનાઓથી દુનિયાને અચરજ પમાડનાર સ્ટીફન ૮ વર્ષની ઉંમર સુધી તો બરોબર લખી કે વાંચી શકતા નહિ.

સ્ટીફને પહેલા લગ્ન ૨૧ વર્ષની ઉંમરે કર્યા હતા. આ ઉપરાંત પહેલા લગ્ન નિષ્ફળ જતાં તેમણે બીજા લગ્ન પણ કર્યા હતા. તેમણે અને તેમની પુત્રી લ્યૂસી હોકિંગે સાથે મળીને નાના બાળકો વાંચી શકે એ માટે એક મનોરંજક વાર્તાની શ્રેણી - ‘જયોર્જ એન્ડ બિગબેંગ’ બહાર પાડેલી છે.સ્ટીફન કેટલાક બહુ લોકપ્રિય નિવડેલા ટેલેવિઝિન શોમાં કામ કરી ચૂક્યા છે. જાણીને થોડી-ઘણી નવાઈ લાગશે, પણ તેઓ ‘સ્ટાર ટ્રેક : ધ નેકસ્ટ જનરેશન’ નામના શોમાં પોતાના જ હોલોગ્રામ તરીકે કામ કરી ચૂક્યા છે. આ ઉપરાંત બિંગબેંગ થિયરી નામના શોમાં પણ સવાલ-જવાબ કરતા નજરે પડે છે. તેમને લગતા કાર્ટૂન પણ બનાવવામાં આવ્યા છે.ઉપર કહ્યું એમ સ્ટીફને નાની ઉંમરે જ વાચા ગુમાવી દીધી હતી. આમ છતાં જેઓએ સ્ટીફનનો અવાજ સાંભળ્યો હશે એમને આ વાત જાણીને જરૂર નવાઈ લાગશે કે તો પછી તેઓ કેવી રીતે બોલી શકતા હતા !

આની પાછળનું કારણ પણ રસપ્રદ છેઃ પોતાનો અવાજ ગયા પછી પણ લોકોને એમની વાણી સાંભળવા મળે એ માટે ખાસ, કેમ્બ્રિજમાં એક સ્પીચ જનરેટિંગ મશીન બનાવાયું કે જેમાં સોફ્ટવેરના સહારે ઇલેક્ટ્રોનિક અવાજ બનાવી શકાતો. એટલે આ અવાજ સ્ટીફનનો ખુદનો તો ન જ હતો.પણ એક ટીમે સાથે મળીને ઘણા-શબ્દો સાથે ભેગા કરીને એક ડિક્શનરી જેવી વસ્તુ બનાવી ! સ્ટીફનને આના માટે ગાલના અમુક સ્નાયુઓ જ હલાવા પડતા. આ સ્નાયુઓની હલનચલન સાથે સુમેળ બેસાડીને મશીન આપખુદ એક-એક શબ્દ અને છેવટે પૂરું વાક્ય બનાવી આપતા. આમ, સ્ટીફનને ટેકનોલોજીના સહારે ફરી વાચા મળી.

આગળ જણાવ્યું એ મશીન વિશે એક રસપ્રદ બાબત બીજી પણ છેઃ સ્ટીફન પોતે બ્રિટિશ હતા એટલે સ્વાભાવિક છે કે તેઓ બ્રિટિશ અંગ્રેજી જ બોલતા હોય. પણ જેઓ એમને સાંભળતા એમને તેમના અવાજમાં અમેરિકન અંગ્રેજીનો રણકાર સંભળાતો. કેમ કે એમના મશીનમાંથી જે અવાજ આવતો એ અમેરિકન અંગ્રેજીનો હતો. એટલે કેટલીક વાર લોકો એમને અમેરિકન સમજવાની ભૂલ કરી બેસતા.જો કે આ અવાજને તેઓ પોતાની આગવી ઓળખ ગણતા એટલે આ અવાજ એમણે કોપી-રાઇટ કરાવેલો છે.સ્ટીફનના જીવન પર કેટલીક ડોક્યુમેન્ટરી તેમજ ફિલ્મો પણ બનેલી છે જેમાંની એક સર્વશ્રેષ્ઠ નિવડેલી ફિલ્મ, જે યુનિવર્સલ પિક્ચર્સ એ બનાવેલી હતી જેનું નામ હતું - ‘ધ થિયરી ઓફ એવરીથિંગ.’સ્ટીફન શરતો લગાડવાના બહુ શોખીન હતા ! પણ જેવી-તેવી શરતો નહિ. ફક્ત વિજ્ઞાનને લગતી શરતોઃ જેમ કે એમણે એમના એક સાથી કીપ થોર્નની સાથે મળીને તેમના જ બીજા સાથી જહોન પ્રિસ્કીલ જોડે શરત લગાવી.

શરતનો વિષય એ હતો કે સ્ટીફન અને તેમના એક સાથીનું એમ કહેવું હતું કે બ્લેકહોલ્સમાં જે માહિતી જાય છે એનો નાશ થઈ જાય છે, જયારે વિરોધી મિત્રનું એમ કહેવું હતું કે એવું થતું નથી.આ શરતની જાણ છેક ઇ.સ. ૧૯૯૭માં દુનિયાને થઈ, પણ ઇ.સ. ૨૦૦૪માં સ્ટીફને પોતાની હાર સ્વીકારી. આથી, છેવટે જીતેલા મિત્ર પ્રિસ્કીને બેઝબોલ ભેટમાં મળ્યું. આ સિવાય પણ સ્ટીફન વખતોવખત શરત લગાવતા રહેતા.

સ્ટીફનને સંપૂર્ણપણે વિશ્વાસ હતો કે આપણી આજુબાજુ પરગ્રહવાસીનું અસ્તિત્વ છે.

તેમણે કરેલા લગભગ બધા કથનોમાં આ વાત તેમણે બેફામપણે કહી પણ છે. આટલા વિશાળ-બ્રહ્માંડમાં ફક્ત એક જ એવો ગ્રહ હોય કે જેમાં જીવસૃષ્ટિ હોય એવું માનવા તેઓ તૈયાર ન હતા. જો કે મોટા ભાગના કોસ્મોલોજિસ્ટ એવું જ માને છે કે આવું શક્ય હોઈ શકે. આ ઉપરાંત સ્ટીફને તો એવી પણ આગાહી કરી હતી કે પરગ્રહના વાસી જો આપણને મારી ન નાખે તો પણ વિવિધ ઉર્જાના સ્ત્રોત માટે આપણા પણ હુમલો જરૂર કરી શકે, ને જો આવું થાય તો બહુ મોટું સંકટ આવી પડે. આપણી હાલત એ અમેરિકન પ્રજા જેવી થાય કે જે પ્રજાનો વિનાશ કોલંબસના અમેરિકા ખંડ શોધાયા બાદ થયું હતું.તેમના વિશે આટલું બધું જાણ્યા પછી, તેઓ જેમના કારણે ઓળખાય છે એ તેમની ભવિષ્યની આગાહીઓ વિશે તો જાણવું જ પડે.

એમની બહુ વિવાદાસ્પદ નિવડેલી ભવિષ્યવાણીઓ વગર, એમના પર લખાયેલું ઓછું જ રહેવાનું.સ્ટિફન તેઓ જેમના કારણે ઓળખાય છે એ તેમની ભવિષ્યની આગાહીઓ વિશે તો જાણવું જ પડે. એમની બહુ વિવાદાસ્પદ નિવડેલી ભવિષ્યવાણીઓ વગર એમના પર લખાયેલું ઓછું જ રહેવાનું. તો આ રહી તે ભવિષ્યવાણીઓ.

આવનારા સમયમાં પૃથ્વી પર થનારી દુર્ઘટનાઓને નિવારવું બહુ મુશ્કેલ થઈ પડશે, કમસે કમ આવનારા ૧૦૦વર્ષોમાં તો નહીં જ. હા, એનાથી બચવાનો એક ઉપાય એ હોઈ શકે કે આપણે પૃથ્વી પર જ ઉપાયો ન શોધતાં અવકાશમાં બીજી જગ્યાએ પણ પ્રયત્નો ચાલુ કરી દઈએ.આજે ભલે, ‘ટાઈમ ટ્રાવેલ’ ( ભૂતકાળ કે ભવિષ્યમાં જવું) એ અસંભવ લાગે, પણ ‘આઈન્સ્ટાઈન’ની જનરલ રિલેટિવિટીની થિયરી આપણને છૂટ આપે છે કે આપણે અવકાશ તથા સમયને એવી રીતે સાંકડી શકીએ કે જેનાથી રોકેટ જેવા સાધનોથી આવું કરવું શક્ય બને. મેં સૌથી પહેલા આમ કરવાની જરૂરી શરતો બતાવી હતી જેમાં મેં એમ પણ સૂચવ્યું હતું કે એ માટે એવા પદાર્થની ચોક્કસ જરૂર પડશે કે જે ઋણ ઉર્જાભાર ઘનતા ધરાવે જે કદાચ સરળતાથી મેળવવું શક્ય ન બને.જે વિષય વિશે જાણવાની સૌને ઈચ્છા હોય એવા હમણાંના બહુ પ્રચલિત આર્ટીફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ વિશે એમણે કરેલ આગાહી બહુ ગંભીર હતી. એમણે કહ્યું હતું, મોટી ફેક્ટરીઓમાં આવતું ઓટોમેશન સૌ કોઈ નિહાળી રહ્યા છે. હવે જેમ જેમ એમાં વધારો થશે એમ એમ મધ્યમ વર્ગના લોકો માટેની સ્થાયી નોકરીઓનો વિનાશ થશે.બીજા એક સ્થળે કહેલું, જેટલી વધુ અદ્યતન આર્ટીફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સને વિકસિત કરવામાં આવશે એટલી જ સંભાવના વધતી જશે કે પૃથ્વી પરથી આખો માનવ-સમુદાય નાશ પામે.આ સવાલ વિશે આજે પણ લગભગ બધા વૈજ્ઞાનિકોના મનમાં પ્રશ્નો ઉદભવે છે ને એનો ચોક્કસ જવાબ હકાર કે નકારમાં કોઈ યોગ્ય પુરાવા સહિત આપી શક્યું નથી.હા, એ જ સવાલ કે શું ભગવાનનું અસ્તિત્વ છે ? શું તેમણે આ પૃથ્વીની ખરેખર રચના કરી છે કે એના માટે કોઈ બીજું પરિબળ/પરિબળો જવાબદાર છે ?આ સવાલના જવાબ માટે સૌથી ભીષણ સંગ્રામ ધર્મ અને વિજ્ઞાનમાં જોવા મળે છે.વિજ્ઞાને મોટા ભાગે ‘ના’ માં જવાબ આપ્યો છે ને ધર્મે હંમેશા ‘હકાર’માં માથું ધુણાવ્યું છે. તો આ વિષયે સ્ટીફનના શું ખ્યાલ હતા એ પણ જાણી લઈએઃઆપણે જ્યારે વિજ્ઞાનને સમજ્યા ન હતા ત્યારે આપણે ભગવાનમાં માનીએ એ સ્વાભાવિક છે. પણ હવે વિજ્ઞાનની મદદથી આપણે બધી વાતો પહેલાથી બહેતર રીતે સમજી શક્યા છીએ.

એટલે આપણે હવે એ વાતો પણ જાણી શકીએ કે જ્યારે ભગવાને પૃથ્વી બનાવી હોત ત્યારે ભગવાનના મગજમાં શું હોત ? જો તેમણે બનાવી હોત તો પણ જે એમણે નથી બનાવી ! હા, તમે કહી શકો કે હું નાસ્તિક છું.આ દુનિયામાં ગુરુત્વાકર્ષણ’ જેવા બળ પ્રવર્તે છે, એટલે આખું બ્રહ્માંડ પોતાને શૂન્યમાંથી સર્જન કરી શકે ને કરશે કોઈ ત્વરિત ક્રિયાઓના પરિણામે જ આપણે તથા આ આખું બ્રહ્માંડ વિકસ્યું છે એટલે આ કામમાં ભગવાનને પરેશાન કરવાની જરૂર રહેતી નથી.હું માનવ-મગજને એક કમ્પ્યુટર તરીકે જોઉં છું કે જ્યારે તેના બધા પાટ્‌ર્સ ખરાબ થઈ જશે ત્યારે તે કામ કરવાનું બંધ કરી દેશે ! એટલે કોઈ સ્વર્ગ કે નર્ક કે મૃત્યુ પછીની જિંદગીમાં હું માનતો નથી. આ બધી વાતો ફક્ત લોકોને લાલચ આપવા કે ડરાવવા માટે કરેલી હોઈ શકે.ઉપરની સૂચિમાં સૌથી મહત્વપૂર્ણ એવી એક અજાયબી આલેખવાની રહી ગઈ કે સ્ટીફન હોકિંગને આગળ જણાવ્યા મુજબ ઘણા પુરસ્કાર, ઉપાધિઓ વગેરે મળ્યું છે, પણ હજી સુધી વિજ્ઞાન-જગતનો સર્વશ્રેષ્ઠ પુરસ્કાર એટલે - ‘નોબેલ પુરસ્કાર’ એનાયત થયો નથી કેમ કે નોબેલ પુરસ્કાર એવા લોકોને જ મળી શકે કે જેમણે કરેલી શોધોનું કોઈ પાકું પ્રમાણ મળી આવે એટલે કે એને લગતા પુરાવા મળે જે હજી સુધી થયું નથી. હવે મારી કે તમારા જેવી કોઈ વ્યક્તિ આ વિષયમાં સંશોધન કરે ને કદાચ એમની વાતોને લગતા પુરાવા પણ મળે જેથી એમને એમની ભવિષ્યવાણીઓનો શ્રેય જાય.આમ, ખરી રીતે કહીએ તો એમનું જીવન એ કોઈ ચકડોળની સફર જેવું ઉતાર-ચડાવ ભર્યું રહ્યું. એમણે કહેલી એક વાત એમના ખુદના જીવનને જ લાગુ પાડી શકાય કે આ જીવન બહુ દુઃખદ હોત, જો એ હાસ્યાસ્પદ ન હોત તો !

આ હતી પ્રોફેસર સ્ટીફન હોકિંગની જીવન ઘટમાળ. તેમણે પોતાના ક્ષેત્રમાં બહુ હોંશથી કામ કર્યા કર્યું. છેવટે ૧૪ માર્ચ, ૨૦૧૮ના દિવસે એમનું એમના ઘરમાં જ શાંતિપૂર્ણ રીતે અવસાન થયું.સમગ્ર વિશ્વે એક બેનમૂન વિજ્ઞાની તથા ભવિષ્યવેત્તાને ખોઈ દીધો તેમ છતાંય તેઓ છેવટે ત્યાં પહોંચી ગયા જ્યાં પહોંચવા માટે એમણે આખી જિંદગી ખર્ચી નાખી - અવકાશમાં.ખબર નહિ તેઓ ત્યાં કોઈક સિતારા સ્વરૂપે રહીને પણ આપણી પૃથ્વીને જ અવલોકી રહ્યા હોય.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

આપણે જાણીએ છીએ કે ’’પૃથ્વી પરનાં બધા જ સજીવો એક ખાસ પ્રકારની ઉત્ક્રાન્તિ બાદ આજની સ્થિતિએ પહોંચ્યા છે. ઉત્ક્રાંતિનું વિજ્ઞાન સમજાવવાની શરૃઆત ચાર્લ્સ ડાર્વિને કરી હતી. આજે ચાર્લ્સ ડાર્વિન બાદ વિજ્ઞાન રોકેટ ગતિએ આગળ વધ્યું છે. વૈજ્ઞાનિકો ભવિષ્યને નજર સમક્ષ રાખીને, આવનારાં સમય માટે ટેકનોલોજીનો વિકાસ કરે છે. મજાની વાત એ છે કે ભવિષ્યની ટેકનોલોજી કેવી હોવી જોઈએ? એ બાબતે આપણે સજાગ છીએ. ભવિષ્યનાં માનવી કેવાં હોવા જોઈએ તે વાત આપણે વિચારતા નથી. માની લો કે પૃથ્વી પર મનુષ્યની સંખ્યા એટલી વધી ગઈ કે તેને નજીકનં ગ્રહ ઉપર વસવાટ માટે જવાનું થાય તો મનુષ્ય શરીરમાં કેવાં ફેરફારો થાય? માની લો કે કોઈ વિશાળ ઉલ્કાપીંડ પૃથ્વી સાથે ટકરાય છે અને તેનાં પરીણામે ’હિમયુગ’ આવે છે! તો મનુષ્ય શરીરમાં કેવાં ફેરફારો જરૃરી બની જાય? છેલ્લો સિનારીયો-ગ્લોબલ વાર્મિંગના કારણે ઉત્તર અને દક્ષિણ ધુ્રવનો બરફ ઓગળી જાય છે. મનુષ્યને હવે જમીનનાં બદલે ’વોટર વર્લ્ડ’માં વસવાટ કરવાનો છે? તો તેનું શરીર કેવું હોવું જોઈએ? આ બધી પરિસ્થિતીમાં મનુષ્યની ઉત્ક્રાન્તિ કેવી રીતે થાય? આ રહ્યું મનુષ્ય ઈવોલ્યુશનનું ફ્યુચર વિજ્ઞાન.ફ્લોરિડામાં મિશેલ રૃબેન સ્ટેઈન અને લોરી સિલ્વરને ૧૯૮૯માં એક સ્પેશીયલ સાયન્સ ફિક્શન માટેની ’સાયફાય’ ચેનલનો આઈડીયા આવ્યો હતો. જેને ૧૯૯૦માં તેમને કાર્યાન્વિત કરવાનું ટાર્ગેટ રાખ્યું હતું. છેવટે નાણાંના અભાવે ’ચેનલ’ શરૃ થઈ શકી નહીં. ૧૯૯૨માં મિશેલ અને લોરી સિલ્વરનો ’કોન્સ્સેપ્ટ’ યુએસએ નેટવર્ક, પેરેમાઉન્ટ પિક્ચર્સ અને યુનિવર્સલ સ્ટુડિયોએ ઉઠાવીને ’સાયફાય’ ચેનલ શરૃ કરી હતી. જેમાં ડ્રેક્યુલા, ફેન્કેસ્ટેઈન વગેરે ક્લાસીક ફિલ્મો અને નાઈટ ગેલેરી તેમજ સ્ટારટ્રેક જેવી ટી.વી. સીરીઅલ્સ બતાવવાનો આઈડીયો હતો. ચેનલનો સલાહકાર સમીતીમાં સ્ટારટ્રેકનાં લેખક જેન રોડેનબરી અને ખ્યાતનામ લેખક આઈઝેક આસીમો હતાં. ૧૪ સપ્ટેમ્બર ૧૯૯૨માં ચેનલ શરૃ થઈ ત્યારે બંને વ્યક્તિનાં અવસાન થઈ ચુક્યા હતા.ચેનલ શરૃ થઈ ત્યારે પ્રથમ ફિલ્મ ’સ્ટાર વોર્સ’ દર્શાવવામાં આવી હતી. સાથે સાથે આઝીમો અને જેન રોડેનબરીને શ્રધ્ધાંજલી પણ આપવામાં આવી હતી. ૨૦૦૭માં ચેનલને હાઈડેફીનેશનનું સ્વરૃપ મળ્યું હતું.આપણાં પુર્વજોનાં ઈતિહાસને વિજ્ઞાાનનાં એરણ ઉપર ચડાવીને ચકાસવાની અલગ મજા છે. મનુષ્યને શા માટે એલર્જી થાય છે ત્યાંથી માંડીને મનુષ્યની પ્રજાતિ ક્યાં સુધી બ્રહ્માંડમાં વિસ્તરી શકશે? જેવાં સવાલોનાં જવાબ આપણને પ્રાચીન નૃવંશ શાસ્ત્રનાં અભ્યાસમાંથી મળી શકે તેમ છે. ડૉ. મેથ્યુ સ્કીનર આ વિષયનાં નિષ્ણાંત છે. તેમનું સંશોધન અને પૃથ્થકરણ દાંત અને હાડકાની બનાવટ, શરૃઆતની વૃધ્ધિ અને વિકાસ તરફ રહેલું છે. જેમાં પ્રાચીનકાળથી અત્યાર સુધીનાં માનવીનાં ’ડાયેટ’ નામકરણ અને ઉત્ક્રાંતિ ઈતિહાસ આધારે તેઓ વાનરથી માંડી મનુષ્ય સુધીની ઉત્ક્રાંતિની મઝલ તપાસી રહ્યાં છે.ભુતકાળની ઉત્ક્રાંતિને ભુલીને ભવિષ્યમાં મનુષ્ય ઉત્ક્રાંતિના કયાં માર્ગે ચાલી શકે તેની વાત કહી છે. જો શીતયુગ આવે, મહાસાગરનાં પાણીનું લેવલ ખુબજ ઉચું આવે અથવા, મનુષ્યને અન્ય ગ્રહ ઉપર વસવાટ કરવા જેવું પડે તો માનવ શરીર કેવું થઈ જાય? આ સવાલનાં જવાબરૃપે તેમણે જે આગાહી કરી છે તે ’સાયફાય’ બ્રિટનની ચેનલ પર એક્સલેન્ટ સીઝન-૨માં દર્શાવવામાં આવશે. ભવિષ્યનો રોચક ઉત્ક્રાન્તિકારી આગાહીઓને અહીં આલેખવાનો પ્રયત્ન થયો છે.પૃથ્વી પરનો છેલ્લો શીતયુગ આજથી ૧૨ હજાર વર્ષ પહેલા સમાપ્ત થયો હતો. આ સમયે મનુષ્ય પત્થર યુગમાં જીવતો હતો. હોમોસેપીયન ’આફ્રીકા’ ખંડની બહાર નિકળ્યો ન હતો. યુરોપ ખંડમાં ’નિએન્ડરથાલ’ પોતાનું રાજ જમાવીને બેઠા હતા. જ્યારે શિતયુગ પુરો થયો ત્યારે આજનો મેધાવી માનવી/ હોમોસેપીયન આફ્રીકા છોડી યુરોપ, એશિયા અને ઓસ્ટ્રેલિયા તરફ જવાની શરૃઆત કરી હતી. માની લોકે કોઇ વિશાળ ઉલ્કાંપીંડ પૃથ્વી પર આવીને ટકરાય છે. ટકરામણના કારણે પૃથ્વીના પેટાળમાં ખદબદતા લાવારસને, ભયાનક જ્વાળામુખી વિસ્ફોટ વડે બહાર નિકળવાનો મોકો મળે છે. પૃથ્વીના આકાશમાં ધુળ અને રજકણોના વાદળ છવાઇ જાય છે. સુર્ય મહીનાઓ સુધી દેખાતો નથી. પૃથ્વીનું તાપમાન ઘટી જાય છે. પાણીના સ્થાને બરફ જામવા લાગે છે અને એક નવો ’’આઇસ એજ’’ શીતયુગ શરૃ થાય છે. મનુષ્ય એ પોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા માટે કેવાં શારીરીક ફેરફારો કરવા પડશે ?

સુર્યપ્રકાશની ગેરહાજરીમાં મનુષ્યની ફીક્કી પડી જશે. જેના કારણે શરીરમાં વિટામીન ડી નું ઉત્પાદન વધારવામાં મદદ મળશે. ઠંડીથી રક્ષણ મેળવવા શરીર ઉપર વાળ વધારે ઉગાડવા પડશે. ઠંડીથી બચવા, વધારે શ્રમ કરવો પડશે. શારીરીક બંધારણ તેના કારણે વધારે સ્નાયુબધ્ધ બનાવવું પડશે. શરીરમાં તાત્કાલિક ઉષ્મા અને ઉર્જા મેળવવા માટે ચરબી સ્વરૃપે ખોરાકનો સંગ્રહ કરી રાખવો પડશે. શરીરને હુફાળી ગરમ દવાની જરૃર પડશે. જેના નાક અને ચહેરાનું કદ વધી જશે. આવા સમયે મનુષ્યનું શારીરીક બંધારણ, ગોરીલા જેવું બની જશે. સ્ત્રીઓ, પુરૃષોની પસંદગીમાં બુધ્ધીક્ષમતાને બાજુમાં રાખીને શારીરિક મજબૂત બાંધાને પ્રથમ પસંદગી આપશે. મનુષ્ય માટે આવી પરિસ્થિતિનું નિર્માણ થશે તો, કુદરતી ઉત્ક્રાંતિ કરતાં મનુષ્ય પોતાના આધુનિક વિજ્ઞાાન ઉપર વધારે આધાર રાખશે.ડૉ. મેથ્યુ સ્કીનર પ્રાચીન નૃવંશ વિદ્યા વિશારદ છે. તેઓ મનુષ્યની ઉત્ક્રાંતિ ઉપર કામ કરે છે. આવનારી સંભવિત પરિસ્થિતીમાં માનવીનું શરીર કેવું હોવું જોઈએ? માનવીની જરૃરિયાત મુજબ ઉત્ક્રાંતિનું કઈ રીતે ચાલે? આ બધાનાં જવાબ તેઓ આપી શકે છે. ગ્લોબલ વોર્મિંગના કારણે મહાસાગરની સપાટી વધી જાય. જમીન ડુબમાં જાય. આવા સંજોગોમાં મનુષ્યને જળચર પ્રાણી જેવાં ગુણધર્મો મેળવવા પડે. પાણીમાં રહેવા માટે એટલે કે ’વોટર વર્લ્ડ’ માટે મનુષ્યમાં કેવા ફેરફાર થાય? અથવા એમ કહી શકાય કે જીનેટીક્સ અને ડિએનએ ટેકનોલોજી વડે કેવા મનુષ્ય પેદા કરવા પડે? આ રહ્યો જવાબ.મનુષ્યને પાણીમાં તરવા માટે બતકનાં પગ જેવાં, આંગળા સાથે જોડાયેલી ચામડીવાળા પગ અને હાથનાં પંજા હોવા જોઈએજેને ’વેલ્ડ ફીટ એન્ડ હેન્ડ’ કહે છે. મનુષ્યની ઉત્ક્રાંતિ જળચર પ્રાણીમાંથી થઈ છે. આ પ્રકારનાં જોડાએલા આંગળા માટે જરૃરી જીનેટીક મ્યુટેશન કે ’જનીનીક ફેરફાર’વાળા જનીન મનુષ્ય જેનોમમાં છે. તેને એક્ટીવ કરવાની જરૃર છે. ભવિષ્યની ઉત્ક્રાંતિમાં તેને કુદરત ફરીવાર સક્રિય બનાવી શકે છે. સામાન્ય રીતે મનુષ્ય શરીરમાં કુદરતી રીતે બદલાવ લાવવા માટે ’’પ્રાકૃતિક પસંદગીનાં સિધ્ધાંત મુજબ’’ સેંકડો પેઢીઓ બાદ ઉત્ક્રાંતિ બાદ આવું બની શકે. અથવા મનુષ્યને જીનેટીક એન્જીનીયરીંગનો સહારો લેવો પડે. મનુષ્યએ પોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા માટે પણ ભવિષ્યમાં જીનેટીક એન્જીનીયરીંગનો સહારો લેવાની જરૃર પણ પડે.પાણીની અંદર પ્રકાસ ઓછો હોય છે. ઓછાં પ્રકાસમાં જોવા માટે ’બિલાડી જેવી આંખો’ મનુષ્યએ વિકસાવવી પડે. પુખ્ત વયનાં મનુષ્યએ લાંબા સમય સુધી પાણીમાં રહેવું હોય તો, ઉષ્મા અવાહક તરીકે ’બેબીફીટ’નું આવરણ મનુષ્યનાં શરીર પર સાચવી રાખવું પડે. પાણીમાંથી સીધો જ ઓક્સીજન મેળવવા માટે, માછલી માફક ’ચુઈ’ જેવું શ્વસન અંગ વિકસાવવું પડે. આંખનાં રક્ષણ માટે ’પારદર્શક પડ’ આંખ ઉપર વિકસાવવું પડે. મનુષ્યને પાણીમાંથી સીધો ઓક્સીજન મેળવવા માટે ’ચુઈ’ જેવું અંગ વિકસે ત્યારે, ફેફસાંની ક્ષમતા ઘટી જાય જેનાં કારણે મનુષ્યનું ફેફસા ઉપરનું પાંસળીઓનું પિંજરુ સંકોચાઈને નાનું બની શકે છે. મનુષ્યને ઉત્ક્રાંતિ આપવાનું કામ સદીઓ બાદ, કુદરત કરી શકે છે. અથવા એકાદ સદીમાં મનુષ્ય પોતે જ કરી શકે.જગતનો અબજોપતિ વૈજ્ઞાનિક યુરી મિલ્નરે પરગ્રહવાસીઓના સિગ્નલ શોધવા માટે ’બેક્યુલિસન’ પ્રોજેક્ટ શરૃ કર્યો છે. જેની સામે ઓસ્ટ્રેલિયાની સ્વાઇનબર્ન યુનિ. ઓફ મેલબોર્નનાં વૈજ્ઞાનિક મેથ્યુ બેઇલીઝે ચેતવણી ઉચ્ચારી છે. પરગ્રહવાસી સાથે પ્રથમવાર સંપર્ક રાખતા પહેલા બે વાર વિચાર કરવો પડશે. જે પરગ્રહવાસી આધુનિક સિગ્નલો વડે આપણો સંપર્ક કરવા માંગતા હોય તે લોકો ટેકનોલોજીકલી આપણા કરતાં વધારે આગળ પણ હોઇ શકે છે. તેઓ મનુષ્ય જાતીને ખતમ પણ કરી શકે છે. અથવા મનુષ્ય પ્રજાતીને અન્ય ગ્રહ પર વસવાટ માટે આમંત્રણ પણ આપી શકે છે. માનીલો કે મનુષ્યને કોઇક કારણસર પૃથ્વી છોડીને અન્ય ગ્રહ ઉપર વસવાટ કરવા જવાનું થાય તો તેનાં શરીરમાં કેવા ફેરફારો કરવા પડે જેથી તે અન્ય ગ્રહ પર જીવી શકે અથવા અન્ય ગ્રહ પર ગયેલ માનવી પર ઉત્ક્રાંતિની કેવી અસર થાય ?બીજાગ્રહનાં વાતાવરણ અને પર્યાવરણને અનુકુળ થવા માટે મનુષ્ય શરીરમાં અસંખ્ય અવનવા ફેરફારો આવી શકે છે. જેનું મુખ્ય કારણ નિમ્ન લેવલનું ગુરૃત્વાકર્ષણ હોઇ શકે છે. જેનાં કારણે હાથ લાંબા અને પગ ટુકા થઇ શકે છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

આજે પૃથ્વી પર સજીવ સૃષ્ટીમાં ’હોમોસેપીઅન’ એટલે કે મેધાવી માનવીનું એકચક્રી રાજ ચાલે છે. છેલ્લા ૨૫ હજાર વર્ષથી મનુષ્ય ’હોમીનીક’ કુળની અન્ય મનુષ્ય પ્રજાતીની સ્પર્ધાથીમુક્ત થઇ ગયો છે. ૧૯૫૦-૬૦નાં દાયકામાં વૈજ્ઞાનિકો માનતા આવ્યા હતાં કે છેલ્લાં લાબા સમયગાળાથી પૃથ્વી પર ’હોમીનીક’ કુળની ફક્ત ’હોમોસેપીઅન’ પ્રજાતી એકલી ચાલી આવે છે. કોઈપણ સમયે બે મનુષ્ય પ્રજાતી એક સાથે પૃથ્વી પર વસવાટ કરતી ન હતી. તેમનું માનવું હતું કે ’પૃથ્વી પર એ સમયે એટલી મોટી ’’ઇકોલોજીકલ સ્પેસ’ ઉપલબ્ધ ન હતી કે એક સભ્યતા-સંસ્કૃતી વિકસાવી શકે તેવી બે પ્રજાતી એક સાથે રહી શકે. જેને ’સીંગલ સ્પીસીઝ હાઈપોથીસીસ’ કહે છે. જો કે છેલ્લાં સો વર્ષનાં ફોસીલ રેકોર્ડ તપાસીએ તો, ઇતિહાસ કાંઈક અલગ બોલે છે. આજથી ૧૮ લાખ વર્ષ પહેલાં પૃથ્વી પર એક કરતાં વધારે મનુષ્ય પ્રજાતીઓ વસવાટ કરતી હતી. મતલબ કે આપણા કાકા-બાપાનો પોરીયાનો કુટુંબ કબીલો ત્યારે પૃથ્વી પર હતો. આપણા આ સગા વ્હાલાઓ હોમોસેપીઅન સાથેની ’રેસ’ હારી ગયા. પરિસ્થિતિ સાથે સમન્વય સાધી ન શક્યા, અથવા પ્રાકૃતિક પસંદગીનાં કુદરતી નિયમમાં કાચા પડયા અને તેમની પ્રજાતીઓ લુપ્ત થઇ ગઇ. એક સમયનાં આપણાં જ આદી પૂર્વજ જેવા કાકા-બાપાનાં પોરીયાઓની વૈજ્ઞાનિક કુંડળીનો અભ્યાસ કરીએ તો, પ્રાચીન નૃવંશશાસ્ત્રનો નવો અધ્યાય જાણવા મળશે. આ રહ્યા આપણા આદી-પ્રાચીન કાળનાં સગા વ્હાલાઓ.મનુષ્યનાં ફેમીલી ટ્રી - વંશવૃક્ષમાં આ પ્રજાતીને ક્યાં ગોઠવવી એ મોટો સવાલ છે. ’હોમીનીન’ કુળનાં સૌથી પ્રાચીન અવશેષો ’ઓરોહીન ટુજેનેસીસ’ પ્રજાતીનાં મળ્યાં છે. ચિમ્પાન્ઝીમાંથી મનુષ્ય અલગ થયો તે સમયનું શારીરિક બંધારણ આ પ્રજાતી ધરાવે છે. પ્રાચીન અશ્મીઓનો સમયકાળ વૈજ્ઞાનિકોએ ૬૦ લાખ વર્ષ પૂર્વેનો આલેખ્યો છે. ઓરીરીનનો ટુજેન ભાષામાં અર્થ થાય ’ઓરીજીનલ મેન’. કેન્યાનાં ટુજેન પહાડી વિસ્તારમાંથી આ પ્રજાતીનાં અવશેષો મળેલાં હોવાથી તેનું નામ ’ઓરીરીન ટુજેનસીસ’ પાડવામાં આવ્યું છે. ૧૮૭૪માં તેનાં અશ્મીઓ શોધી કાઢવામા આવ્યા હતાં. તે ઓસ્ટ્રેલીઓ પીથેક્સને મળતાં આવતા નથી તેથી તેને મનુષ્યનાં સીધા પૂર્વ જ અને વંશવૃક્ષ શરૃ થાય છે તેનાં પ્રથમ ક્રમે મુકવામાં આવે છે. પૃથ્વી પર એંસીથી પચાસ લાખ વર્ષ પહેલાં ’ઓરીરીન’ પ્રજાતી પૃથ્વી પર વિચરતી હતી. તેમનાં મગજનું કદ આજનાં ચિમ્પાઝી જેટલું છે. પરંતુ તેનાં આંતરીક ભાગનાં અવશેષો મળેલ ન હોવાથી વધારે અનુમાન કરવું શક્ય નથી. તેમનાં શરીરનો આકાર અને કદ આધુનિક ચિમ્પાન્ઝીને મળતાં આવે છે. પગનાં નમુના ઉપરથી, તેઓ બે પગે ચાલતાં હોવાનું વૈજ્ઞાનિકો માને છે. તેમનાં આંગળા વળેલાં હોવાથી તેઓ ઝાડ ઉપર પણ વસવાટ કરવા પણ સમર્થ હતાં.૧૯૯૨માં ’આર્દીપિથેક્સ રામીદસ’નાં પ્રાચીન અવશેષો ઇથોપીઆમાંથી મળી આવ્યા હતાં. જેનો સમયકાળ ૪૪ લાખથી ૪૨ લાખ વર્ષ પ્રાચીન કાળનાં માનવામાં આવે છે. ઇથોપીઆનાં આરામીસ વિસ્તારમાં આવાશ નદી આસપાસનાં વિસ્તારમાંથી અશ્મીઓનાં અસંખ્ય નમુનાઓ મળી આવ્યા છે. ૩૫ વ્યક્તિનાં ૪૦ કરતાં વધારે નમુના મળી આવ્યા છે. જેમાં મુખ્યત્વે દાંતનાં ચોકઠા છે. કેટલીક ખોપરી અને હાડકાં પણ છે. બાહુ (હાથ)નું લાંબુ હાડકું જોઈ વૈજ્ઞાનિકો અનુમાન કરે છે કે ઓસ્ટ્રેલોપીથેક્સ આફ્રેનસીસ કરતાં આ પ્રજાતીનું કદ નાનું હોવું જોઇએ. ૨૦૦૫માં ઉત્તર ઇથોપીયાનાં હુમા શહેર પાસેથી નવ વ્યક્તિનાં અવશેષ મળ્યા હતાં. હાડપીંજરની ખાસીયત એ છે કે તેમનું બંધારણ ચિમ્પાન્ઝી કે ગોરીલાને મળતું આવતું નથી. મતલબ કે મનુષ્ય ચિમ્પાન્ઝીથી અલગ થઇ ગયાનાં ખાસા લાંબા સમય પછી અસ્તિત્વ ધરાવતા હતાં. આ નમુના જોયા પછી વૈજ્ઞાનિક માને છે કે મનુષ્યની ઉત્ક્રાંતિ ગોઠણભેર ચાલતા વાનરમાંથી થઇ નથી. ચિમ્પાન્ઝી વાનરમાંથી મનુષ્ય પ્રજાતી અલગ થઇ છે. આર્દીનો અર્થ થાય ગ્રાઉન્ડ અથવા ફ્લોર. લેટીન ભાષામાં વિથેક્સનો અર્થ થાય ’વાનર’. ’આફર’ ભાષામાં ’રામીડ’ નો અર્થ થાય ’મુળ’. ’આર્દીફિથેક્સ રામીદસ’નો અર્થ થાય, ’ભૂમિ પર ચાલનાર મુળ વાનર’. અન્ય મનુષ્ય પ્રજાતી સાથેનો તેનો સંબંધ વૈજ્ઞાનિક ચર્ચાનો વિષય છે. ’આર્દી’ મનુષ્યનાં સીધી લાઈનનાં વંશજોમાં પણ નથી. તેની એક અલગ શાખા છે. ૧૯૯૪માં આ અવશેષોને ઓસ્ટ્રેલોપીથેક્સ રૃમીદસ તરીકે વર્ગીકરણ કરવામાં આવ્યું હતું. ૧૯૯૫માં નવાં અવશેષોનાં કારણે તેને નવી જાતી ’આર્દીપિથેક્સ’માં વર્ગીકરણ કરવામાં આવ્યું હતું. તેઓ જમીન ઉપર ટટ્ટાર ચાલી શક્તા હતાં. ચાર અંગોનો ઉપયોગ કરી ઝાડ ઉપર પણ ઝડપથી ચડી શક્તા હતાં. તેમનાં મગજનું કદ ૩૦૦-૩૫૦ ક્યુબીક સેન્ટીમીટર જેટલું હતું. ઉંચાઈમાં તેઓ ચાર ફુટ આસપાસનાં હતાં.૧૯૭૦નાં દાયકામાં ડોનાલ્ડ જોનસન અને મેરીલીંકી નામનાં સંશોધકોની અલગ અલગ ટીમ દ્વારા ’ઓસ્ટ્રેલોપિથેક્સ આફ્રેનસીસ’ પ્રજાતીનાં ફોસીબ્સ મળી આવ્યા હતાં. પ્રાચીન જીવાશ્મીઓ માટે ’લ્યુસી’ નામની સ્ત્રીનાં અવશેષો ખુબ જ લોકપ્રિય છે. ’લ્યુસી’ ઓસ્ટ્રેલોપિથેક્સ આફેનસીસ પ્રજાતીનો ઉત્કૃષ્ટ નમુનો છે. જેનું લગભગ સંપૂર્ણ હાડપીંજર મળી આવ્યું હતું. લ્યુસીનાં અવશેષો ૩૯ લાખથી ૨૮ લાખ વર્ષ વચ્ચેનાં સમયગાળાનાં માનવામાં આવે છે. ઓસ્ટ્રેલોપિથેક્સનો અર્થ થાય દક્ષીણ તરફનો વાનર. દક્ષીણ આફ્રીકામાંથી તેનાં અવશેષો મળી આવતાં તેને ’આફ્રેનસીસ’ લાગે છે. આફ્રીકાનાં ઇથોપીઆનાં ’અફાટ’ બેઝીનમાંથી પ્રાચીન અશ્મીઓ મળી આવ્યા હતાં. ૧૯૭૪માં ડોનાલ્ડ જોન્સનની ટીમે ’લ્યુસી’ની શોધ કરી હતી. તે સમયનાં ખ્યાતનામ પોપસીંગર ’બિટપ્લ્સ’નાં એક ગીત ઉપરથી તેનું નામ ’લ્યુસી’ રાખવામાં આવ્યું હતું. લ્યુસીની ઉંચાઈ માત્ર ૧૧૦ સે.મી. છે. પરંતુ તે સંપુર્ણ વિકસીત સ્ત્રી હતી. ૧૯૭૫માં નવ પુખ્તવયની વ્યક્તિ અને ચાર બાળકોનાં અશ્મીઓ મળી આવ્યા હતાં. આ નમુનાઓને ’ફર્સ્ટ ફેમીલી’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. કોઇક દુર્ઘટનાને કારણે એક જ કુટુંબનાં બધા સભ્યો મૃત્યુ પામ્યા હતાં. તાન્ઝાનીયામાં આ પ્રજાતીનાં પગલાની છાપ પણ સચવાયેલી મળી આવી છે. જ્વાળામુખીની રાખમાં તેમનાં પગલાં સચવાયેલાં છે. ’ઓસ્ટ્રેલોપિથેક્સ આફ્રેનસીસ’ને હોમોસેપીઅનનાં સીધા પુર્વજો માનવામાં આવે છે. કેટલાંક સંશોધકો આ પ્રજાતીને પ્રિએન્થોપસ આફ્રીકનસ અને ’પ્રિએન્થ્રોપસ આફ્રીનસીસ’ જેવાં અન્ય નામે પણ ઓળખે છે. તેઓ બે પગે ચાલતા હતાં. તેમનું જડબુ લાંબુ હતું. મગજની સાઇઝ ૪૩૦ ઘન સે.મી. હતી. તેઓ સવાનાનાં ઘાસનાં પ્રદેશમાં વસવાટ કરતાં હતાં.હોમો-એર્ગાસ્ટરનો દેખાવ, આજના મેઘાવી માનવી હોમોએપીઅનને મળતો આવે તેવો છે. આ પ્રજાતીનાં લોકો પાતળા અને ઉંચા હતાં. તેમના શરીર પર વાળ ઓછા હતાં. કેટલાંક વૈજ્ઞાનિકો હજુ તેને આફ્રીકન હોમો ઈરેક્ટસ તરીકે ઓળખાવે છે. મનુષ્યનાં પુર્વજોની આ મહત્ત્વની પ્રજાતી છે જે પૃથ્વી પર આજથી સાત લાખ વર્ષ પૂર્વેથી ૨૦ લાખ પૂર્વે વચ્ચેનાં સમયગાળામાં પૃથ્વી પર હરતી ફરતી હતી. ૧૯૭૫માં પહેલાં હોમો-હેબીલીસ તરીકે ઓળખાયેલ ફોસીલને ફરી વાર અવલોકન કરતાં, હોમો-એર્ગાસ્ટર નવી પ્રજાતીની ધારણા આપવામાં આવી હતી. કોલીન ગુ્રવ્સ અને વ્રતીસ્લેવ માઝક નામનાં સંશોધકોને જડબાની રચનામાં ખાસ વિશેષતાઓ જોવા મળી હતી. આ પ્રજાતીને હોમો-ઈરેક્ટસનાં શરૃઆતનાં શારીરિક માળખા (ફોર્મ) તરીકે વૈજ્ઞાનિકો ઓળખે છે. લેટીન ભાષામાં ’હોમો’ એટલે ’મનુષ્ય’ કે ’માનવી’ થાય. ગ્રીક ભાષામાં એર્ગાસ્ટરનો અર્થ ’’કામ’’ થાય. જેને ગુજરાતી ભાષામાં વર્કમેન કે મજુર ગણી શકાય. તેમની પાસે વિશાળ પત્થરોનાં ઓજાર પણ મળી આવ્યા છે. આ પ્રજાતીનો વસવાટ આફ્રીકા અને યુરેશિયામાં હતો.

ઘણા વૈજ્ઞાનિકો હોમો-એર્ગાસ્ટરને અલગ પ્રજાતી ગણવા તૈયાર નથી. તેઓ તેને ’હોમો-ઈરેક્ટસ’નાં ગુ્રપમાં મુકે છે. આ પ્રજાતી ઉંચી અને લાંબા પગ ધરાવતી હતી. તેમનાં મગજનો સારો વિકાસ થયો હતો. જે ૮૬૦ ઘન સે.મી. જેટલું હતું. શરીરનાં વજનનાં ૧.૬૦ ટકા હિસ્સો મગજનાં વજનનો હતો. તેમનું જડબુ નાનુ અને ચહેરો સપાટ હતો. હડપચી ઉપસેલી હતી. તેઓ નુતન પ્રકારનાં પત્થરનાં ઓજાર વાપરતાં હતાં. જેમાં કુહાડી, છીણી, કોદાળી જેવા હથીયાર હતાં. આ પ્રજાતી અગ્નિનો ઉપયોગ રાંધવામાં કરતી હતી કે નહીં એ ચર્ચાનો વિષય છે. તેમનાં અવશેષો નજીક મળેલ ’અગ્નિ’નાં નમુનાં આકસ્મીક ’આગ’નો પુરાવો આપે છે. તેથી તેઓ નિયંત્રીત ’આગ’નો ઉપયોગ કરી શકતા ન હતાં તેવું માનવામાં આવે છે. જોકે દ.આફ્રિકાની વનડરરેક ગુફામાં નિયંત્રીત આગ-’ચુલા’નાં નમુના પણ મળ્યાં છે.હોમો હેબીલીસ પ્રજાતી આપણા એવા પુર્વજ છે જેમની મગજ રચનામાં નોંધપાત્ર વધારો થયેલ જોવા મળેલ છે. તેમને પત્થરનાં ઓજારો સાથે સીધા જ સાંકળી શકાય છે. તેમની કેટલીક લાક્ષણીકતાઓનાં કારણે મનુષ્ય જાતિ ’હોમો’માં અલગ સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. આ પ્રજાતીની કેટલીક લાક્ષણીકતાઓ ઓસ્ટ્રેલોપિથેક્સ જાતી સાથે પણ મળતી આવે છે. લેટીન ભાષામાં ’હોમો’ એટલે ’મનુષ્ય.’ ’હેબીલીસ’ એટલે ’કુશળ’. આ લોકો પત્થરનાં ઓજાર કુશળતાથી વાપરતા હતાં. જેથી ’કુશળ માનવી’ હોમો હેબીલીસ તરીકે ઓળખાય છે. આધુનિક મનુષ્ય સાથે તેમનો નજીકનો સંબંધ છે.તાંઝાનિયામાંથી ૧૯૫૯માં લુઈસ અને મેરીલીકીની ટીમે ખોદકામ કરીને હોમો હેબીલીસનાં અવશેષો શોધી કાઢ્યા હતા. ૧૯૬૪માં આ અવશેષોને ’હોમો’ જાતીમાં મુક્તી વખતે ખૂબ જ વિવાદ થયો હતો. ૧૯૮૬માં મળેલ અર્ધ-હાંડપીંજરનાં અવશેષો ઉપરથી જાણવા મળ્યું કે શરીરનું બંધારણ ધાર્યા કરતાં વધારે વાનરને મળતું આવતું હતું. આ પ્રજાતીનાં લોકો આફ્રીકાનાં આજનાં કેન્યા અને તાન્ઝાનીયામાં વસવાટ કરતા હતા. તેમના શારીરિક લક્ષણો વાનરને વધારે મળતા આવતાં હોવાથી વૈજ્ઞાનિકો તેમને મનુષ્યનાં સીધી લાઈનનાં આદિ-પૂર્વજ માનતા ખચકાય છે. હોમો હેબીલીસ અને હોમો એર્ગાસ્ટર વચ્ચે સંબંધ હોવો જોઈએ. વૈજ્ઞાનિકો માને છે કે કદાચ આ બે પ્રજાતી, કોઈ અત્યાર સુધી ન શોધાયેલ પ્રજાતીમાંથી ઉત્ક્રાંન્તિ પામી હોઈ શકે. હોમો હેબીલીસનાં અવશેષો ૨૦ થી ૩૦ લાખ વચ્ચેનાં ફોસીલ રેકોર્ડનાં ગેપમાં મળી આવ્યાં છે. તેમનું પૂરું મુલ્યાંકન કરવું અઘરૃ છે. વૈજ્ઞાનિકો ઘણીવાર તેમને ’ઓસ્ટ્રેલોપિથેક્સ હેબીલીસ’ તરીકે પણ ઓળખે છે. તેમનું મગજ અને દાંત અન્યની સરખામણીમાં મોટા છે. તેમનાં મગજનું કદ ૬૦૦ ઘન સે.મી. જેટલું હતું. તેમનું જડબુ નાનું અને દાંત આધુનિક મનુષ્યનાં દાંતની માફક વધારે ગોળાઈમાં ગોઠવાયેલા હતાં. તેઓ શાકાહારી હતાં.હોમો ઈરેક્ટસ આફ્રીકા ખંડ છોડી બહાર નિકળ્યા હતાં. તેમની ખોપરીનો આકાર અલગ રીતે ઓળખાઈ જાય તેવો, ભ્રમર પરનું હાડકુ ઉપસેલું હોય છે. ચીન અને ઈન્ડોનેશિયામાં આ પ્રજાતીનાં અવશેષો મળી આવ્યા છે. ચીનમાંથી મળી આવેલ અવશેષ ’પેકીંગમેન’ આ પ્રજાતીનું ઉદાહરણ છે. તેમનું શારીરિક બંધારણ વધારે મજબુત હતું. વૈજ્ઞાનિકો હોમો ઈરેક્ટસને ત્રણ અલગ પ્રજાતી તરીકે ભૌગોલિક સ્થાન પ્રમાણે અલગ તારવે છે. તુરકાના બોપ, જાવામેન, તૌતાવેલ મેન આ પ્રજાતીનાં નમુના છે. જેઓ કેન્યા, ઈન્ડોનેશીયા, ચીન અને ફ્રાન્સમાંથી મળી આવ્યા હતાં.તેઓ બે ધારવાળા ઓજાર વાપરતા હતાં. તેમનાં ઓજારની ધાર તિક્ષ્ણ રહેતી જે પ્રાણીનાં ચામડાને પણ ચીરી શકતી હતી. હોમો-ઈરેક્ટસે પ્રથમવાર નિયમીત રીતે આગનો ઉપયોગ કર્યો હોવાનું માનવામાં આવે છે. ૧૮૯૧માં જાવામેનની શોધ યુજીન દુબોઈએ કરી હતી. હોમો ઈરેક્ટસનો અર્થ થાય (આજના મનુષ્ય માફક) બે પગે ટટ્ટાર રહી ચાલી શકે તેવો મનુષ્ય. આધુનિક સંશોધન પ્રમાણે હોમો-ઈરેક્ટસ મનુષ્ય પ્રજાતીની બાજુની કાળની પ્રજાતી છે. હોમો-એર્ગાસ્ટર મનુષ્યનાં સીધી લાઈનનાં પુર્વજ છે. તેમની પ્રજાતી મુખ્યત્વે ઈન્ડોનેશીયા અને ચીનમાં વસતી ધરાવતી હતી. તેમના મગજનું કદ ૧૦૫૦ ઘન સે.મી. જેટલું હતું. શારીરિક રીતે તેઓ ઠીંગણા અને મજબુત હતાં. ૧૬ લાખ વર્ષ પૂર્વે ઈન્ડોનેશીયા દક્ષીણ એશીયા સાથે જમીનથી જોડાએલું માનવામાં આવે છે. તેઓ માંસ અને શાકાહારી ખોરાક ખાતા હતાં.હોમો-એપીઅન અને હોમો-નિએન્ડરથાલેન્સીસ પ્રજા પૃથ્વી પર એક જ સમયે, એક સાથે રહેતી હોવાનાં પુરાવા મળ્યાં છે. હોમો-નિએન્ડરથાલેન્સીસને ટુંકમાં ’નિએન્ડરથાલ’ પ્રજાતી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આજકાલ તે વધારે વૈજ્ઞાનિક ચર્ચાનું કેન્દ્ર બની છે કારણ કે છેલ્લાં ત્રીસ હજાર વર્ષથી તેમનું અસ્તિત્વ ખત્મ થઈ ગયું છે. તેમનાં અનેક અવશેષો મળી આવ્યા છે. મનુષ્ય અને નિએન્ડરથાલ લગભગ ૭૦ હજાર વર્ષ એક સાથે પૃથ્વી પર અસ્તિત્વમાં રહ્યાં હતાં. તેઓ ૫ ફુટ ઉંચાઈનાં અને ભરાવદાર શરીરવાળા હતાં. તેમનાં હાડકા જાડા અને ભારે હતાં. સ્નાયુઓ વધારે મજબુત હતાં. મતલબ તેમનો ’મસલ પાવર’ ખૂબ વધારે હતો. યુરોપ અને મધ્યપુર્વનાં દેશોમાં તેમની ’વસતી’ હતી. કેટલાંક વૈજ્ઞાનિકો ’નિએન્ડરથાલ’ને મનુષ્યની એક પેટા પ્રજાતી ગણે છે. હોમોએપીઅન આફ્રીકા છોડીને યુરોપ તરફ વધારે જગ્યા અને રહેઠાણ યોગ્ય વાતાવરણ શોધવા નિકળ્યા હોય ત્યારે, તેમની વચ્ચે સમાગમ ’નિએન્ડરથાલ’ સાથે થયો હોવાનું વૈજ્ઞાનિક અનુમાન છે.સંશોધકો નિએન્ડરથાલનો સંપુર્ણ જેનોમ ઉકેલી રહ્યાં છે. હોમોસેપીઅન અને નિએન્ડરથાલનાં સંબંધો વિશે ઉગ્ર વાદ-વિવાદ ચાલે છે. પુરાતત્ત્વવિદનાં અભિપ્રાય મુજબ નિએન્ડરથાલ અલગ અલગ પ્રકારનાં ૨૦ ઓજાર વાપરતાં હતાં. અલગ અલગ હેતુ માટે અલગ અલગ ઓજાર હતાં. માંસ કાંપવા, ચામડુ ઉતરડાવવા, લાકડા કાપવા, શિકાર કરવા જુદા જુદા ઓજાર તેઓ વાપરતાં હતાં. ગુફામાં તેમનાં મૃતદેહોને દફન કર્યા હોય તેવાં અવશેષો પણ મળી આવ્યાં છે. જર્મનીનાં નિએન્ડર ખીણ પાસે તેમનાં અવશેષો મળી આવતાં તેમને ’નિએન્ડરથાલ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. નિએન્ડરથાલની સંખ્યા એક ધારી ક્યારેય રહી નથી. તેઓ એક જગ્યાએથી બીજા સ્થળે સ્થળાંતર કરતાં રહેવાથી તેમનાં સબગુ્રપ પડી ગયા હતાં. નિએન્ડરથાલ આપણા સીધા પુર્વજ નથી.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

બ્રહ્માંડ જ્યારે બિગ બેંગ (મહાવિસ્ફોટ)થી ઉત્પન્ન થયું ત્યારે ઊર્જા બહાર પડી. આ ઊર્જાના ગઠનથી પદાર્થકણો ઉત્પન્ન થયા. તેમાંથી હાઈડ્રોજન, હિલિયમ વગેરે વાયુઓ ઉત્પન્ન થયા. તેમાં ગુરુત્વીય કેન્દ્રો બનવાને લીધે વાયુઓનાં અતિ વિશાળ વાદળો ઉત્પન્ન થયાં. આ બ્રહ્માંડની મંદાકિનીઓ આ વાયુઓનાં વાદળોમાં ગુરુત્વીય કેન્દ્રો બન્યાં. ત્યાં તારા અને ગ્રહમંડળો બન્યાં. ગ્રહો ક્ષેત્રો હોઈ તેમાં પિતૃતારાની ઊર્જામાંથી જીવન ઉત્પન્ન થયું.માનવી પ્રારંભમાં શિકારી હતો. શિકાર એ સેન્દ્રિય પદાર્થ છે. એટલે માટીમાં ભળી જાય પણ તે દૂષિત વાયુઓ વાયુમંડળમાં ઉત્પન્ન કરે. જો કે દરેકેદરેક વાયુના સારા અને નરસા ગુણધર્મો છે, પણ શિકારનાં હાડકાં તેનાં હાડપિંજરો પૃથ્વી પર પ્રથમ કચરો હતો. જીવંત પ્રાણીઓનાં હાડપિંજરો પૃથ્વી પર બીજો કચરો હતો. તે વરવું દૃશ્ય ઉત્પન્ન કરે છે. આમ જીવંત વસ્તુઓનાં હાડપિંજરો પૃથ્વી પરનો પ્રથમ કચરો હતો. હાડકાં હજારો વર્ષ સુધી ઓગળતાં નથી. માનવીના શરીરમાંના સેન્દ્રિય પદાર્થો પૃથ્વીમાં ભળી જાય છે પણ હાડકાં નહીં. આ હાડકાં ખરેખર અદ્ભુત વસ્તુ છે. આખા શરીરને તે ધારણ કરે છે, માટે તે કઠણ હોય એ જરૂરી છે પણ નહીં ઓગળતાં હોઈ એક કચરો ગણાય, માટે બ્રહ્માંડમાં પ્રથમ કચરો તે આપણા શરીરમાંથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. ગુરુત્વાકર્ષણ જ્યાં ન હોય ત્યાં તે ભરભર ભૂકો થઈ જાય છે. અંતરીક્ષમાં હાડકાં ઓગળે છે પણ પૃથ્વી પર નહીં. આ પણ કુદરતની કરામત છે. આ હાડકાં એટલે કેલ્શિયમ.હાડકારૂપી કચરાને નજર સમક્ષથી હઠાવવા શરીરને અગ્નિદાહ દેવાનું કે જમીમાં દાટી દેવાનું શરૂ થયું. નદીઓમાં વિસર્જન કરવાનું શરૂ કર્યું. હાડકાં સિવાય કુદરતમાંથી જે ઉત્પન્ન થાય છે તે બધો સેન્દ્રિય પદાર્થ છે અને તેથી નુકસાનકારક નથી, માટીમાં ભળી જાય છે. તે એક જાતની માટી જ છે. હાડકાં માટી હોવા છતાં માટી નથી. તે આપણા શરીરમાં કે પ્રાણીઓના શરીરની કુદરતની એક કરામત છે.હાડકાંના ઘણા ઉપયોગો શોધી કાઢવામાં આવ્યાં છે અને તેનો ભુક્કો કરી જાત જાતની રીતોથી તે આપણને પાછા ખવડાવવામાં આવે છે. મીઠાઈ પરનો વરખ વગેરે હાડકાંનો ભુકો છે. માટે આવી બધી વસ્તુઓ ખાવી હિતાવહ નથી.હાડકાંના કચરામાંથી તો છટકી શકાય તેમ નથી પણ પૃથ્વી પર બીજો કચરો કયો? જો કે હાડકાં પણ બ્રહ્માંડનો ભાગ છે. પૃથ્વી પર કે બ્રહ્માંડમાં બીજો કચરો ઉત્પન્ન થયો તે ધાતુઓનો. ધાતુઓ જમીનમાંથી નીકળે છે. આપણા શરીરને પણ તે જરૂરી છે, પણ તેમાંથી પ્રક્રિયા કરી બનાવાતી ધાતુઓ પૃથ્વી પરનો બીજો કચરો છે. ધાતુઓ જે ખૂબ જ ઉપયોગી છે પણ તેનો ઘન કચરો આપણને નડે છે. તેને રીપ્રોસેસ કરી શકાય છે તે સારી બાબત છે, પણ ધાતુઓને રીપ્રોસેસ કરવાથી વાયુમંડળમાં દૂષિત વાયુઓ ફેલાય છે. વાયુઓ દૂષિત છે કે સારા એ તો તેનો ઉપયોગ, તેની પરિસ્થિતિ પર આધાર રાખે છે. તેને દૂષિત કહેવાં કે ન કહેવા એ જ મૂંઝવણ છે. કાર્બનડાયોકસાઈડ ગ્લોબલ વોર્મિંગનો વધુ કારક છે, પણ તે જ આપણને હૂંફ આપે છે, તે જ આપણાં ખોરાક છે અને તે જ આપણું જીવન છે, તો તેને ખરાબ કેવી રીતે કહેવાય? પેટમાં ગરબડ હોય તો સોડા પીવો કે સારું થઈ જાય.માનવીએ છેવટે પ્લાસ્ટિકની શોધ કરી. પ્લાસ્ટિક ખતરનાક કચરો છે, પણ આપણું જીવન આજે પ્લાસ્ટિક વગર સંભવી શકે તેમ નથી. તેની પણ નોંધ લેવી જરૂરી છે. તેનો નિકાલ કેવી રીતે કરવો? તે જ માથાકૂટ છે. ઈ-કચરો આ પ્લાસ્ટિકની જ માયા છે. આપણા ઘરમાં ક્યાં પ્લાસ્ટિક નથી. તત્ત્વો કુદરતમાં રહે ત્યાં સુધી બરાબર પણ રૂપ ધારણ કરે ત્યારે મુસીબત ઉત્પન્ન થાય છે, તે માનવીનું કાર્ય હોય છે. ઈ-કચરાનો કેવી રીતે નાશ કરવો કે ઉપયોગ કરવો કે તેને રીપ્રોસેસ કરવો તે જરૂરી છે.પૃથ્વીવાસીઓ અંતરીક્ષમાં કૃત્રિમ ઉપગ્રહો છોડે છે. ૧૯૫૭થી હાલ સુધીમાં એટલા તો કૃત્રિમ ઉપગ્રહો પૃથ્વીની ફરતે ચક્કર મારે છે કે તેણે પૃથ્વી ફરતે કચરો કરી નાખ્યો છે. ખોટવાઈ ગયેલા તેના કાર્યકાળ પછી રહેલા કૃત્રિમ ઉપગ્રહો અને તેના ભાગોએ પૃથ્વી ફરતે મોટો ઉકરડો પેદા કરી દીધો છે. ભવિષ્યમાં ઉપગ્રહોને છોડવામાં તે આડો આવે તેમ છે. તે કચરો ધાતુ અને પ્લાસ્ટિકનો છે.પૃથ્વીના પહાડો પર, નદીઓમાં માનવીઓએ કચરો ઉત્પન્ન કરી નંદનવન જેમ પૃથ્વીને દૂષિત કરી છે અને કરતાં જાય છે. જો આમને આમ ચાલુ રહેશે તો માનવી એક દિવસ કચરામાં જ દટાઈ જવાનો છે.હિમાલયની ચોટીઓને સાફ કરવાની નદીઓને કચરાથી મુક્ત કરવાની વાતો ચાલે છે, પણ એક વખત કચરો પેદા કર્યા પછી તેને સાફ કરવાની, કામ સહેલું નથી. પૃથ્વીની ફરતે જે ડેડ થઈ ગયેલા ઉપગ્રહોનો કચરો છે તે રોબો-હેન્ડની મદદથી કેવી રીતે સાફ કરી શકાય તેની યોજના વિજ્ઞાનીઓ કરી રહ્યા છે તે સારી વાત છે.હકીકતમાં સૌ પ્રથમ મનનો કચરો સાફ કરવાની જરૂર છે. માનવીના મગજની વિકૃતિ સાફ કરવાની જરૂર છે. જો આ થાય તો બ્રહ્માંડનો ઘણો કચરો સાફ થઈ શકે, અથવા તો તે પેદા થવામાં રોક લાગી જાય. તે માત્ર આધ્યાત્મિકતા જ કરી શકે, માટે આધ્યાત્મિકતાની જરૂર છે. આધ્યાત્મિકતા તમને તમારી ફરજનું સતત ભાન કરાવે છે. આધ્યાત્મિકતા ઘણો કચરો રાતોરાત સાફ કરી શકે તેમ છે. વસુધૈવ કુટુંબકમ અથવા તો સિમ્પલ લિવિંગ હાઈથિંકિંગના સિદ્ધાંતો આપણને પૃથ્વીને નંદનવન બનાવી રાખવામાં મદદ કરી શકે છે, પણ તે નિયમો કે સિદ્ધાંતો કે સૂત્રો આપણે પાળવા નથી. જાનામિ ધર્મમ ન ચ મે પ્રવૃત્તિઃ, જાનામિ અધર્મમ/ ન ચ મે નિવૃત્તિઃ એ આપણી દશા છે.પોતાને સર્વોપરી રાખવા કે બીજા દેશોથી ડરી જઈ બધા દેશો દિવસે દિવસે અણુકચરો વધારતા જાય છે, તે દરેકે દરેક દેશનો મહાખતરનાક કચરો છે, તે દરેકે દરેક દેશનો માથાનો દુખાવો છે, પણ કોઈ દેશ સમજતો નથી. અણુઊર્જાનો ઉપયોગ તો ઘણો છે. માનવીની જીવાદોરી થઈ ગઈ છે, પણ તેનો કચરો તેટલો જ ભયંકર છે, જો એક અણુબોમ્બનો વિસ્ફોટ થાય તો તે કેટલો ગજબનાક કચરો પેદા કરે તે આપણે જાણીએ છીએ પણ દરેક દેશ તેમાંથી અટકતો નથી.

માનવીએ સમજવું જોઈએ કે જેટલો જરૂરી છે અને અનિવાર્ય હોય તેટલો જ કચરો ઉત્પન્ન કરાય અને તેને નિવારવાના માર્ગો શોધવા જોઈએ. કુદરતે દરેકે દરેક પ્રોબ્લેમનું સોલ્યુશન આપ્યું છે. આ સોલ્યુશન જ શોધવાનું છે. કોણ શોધે? રાજકારણીઓ? નકામા માણસો છે, તેઓ તો જાતજાતનો કચરો વધારનારાં છે. ગાંધીજી અને લાલ બહાદુર જેવા આધ્યાત્મિક રાજકારણઓ પેદા કરવાં ઘટે.ઓઈલ એ એક બીજા પ્રકારનો કચરો છે, તેનું નિયંત્રણ પણ કરી શકાય. આપણા ભારતીય - અમેરિકી જીવવિજ્ઞાનશાસ્ત્રી પ્રોફેસર આનંદ મોહન ચક્રવર્તીએ એવી જાતના બેકટેરિયા ઉત્પન્ન કર્યાં છે કે તે ઓઈલના કચરાને તેનો ખોરાક બનાવે, જેમ વૃક્ષો કાર્બનડાયોકસાઈડને તેનો ખોરાક બનાવે છે. આનું નામ માનવના હિતમાં કરેલી શોધ કહેવાય.માત્ર માનવી જ કચરો ઉત્પન્ન કરે છે. બ્રહ્માંડમાં કુદરત ક્યાંય કચરો ઉત્પન્ન કરતી નથી. કુદરતે માનવીને ઉત્પન્ન કરીને હાથ ધોઈ નાખ્યા છે. તેને ભૂલથી વૈતાલ પેદા કરી નાખ્યો છે. જો કામ દો તો ઠીક નહીં તો વિનાશ. હકીકતમાં ખરાબ માનવી પોતે જ એક કચરો છે.પરફયુમ, રેફ્રિજરેટર, ફોન વગેરે મોજશોખની વસ્તુઓ પામવા માનવી ફેકટરીઓ નાખે છે. આ ફેકટરીઓમાં કલોરો- ફલોરો - કાર્બન નામનો વાયુ ઉત્પન્ન થાય છે. આ વાયુને વળી પાછા ફેકટરીઓવાળા હવામાં છોડી દે છે, તેનો બીજી રીતે નિકાલ લાવતા નથી કે તેનો બીજી રીતે ઉપયોગ કરતા નથી. આ કલોરો-ફલોરો-કાર્બન વાયુને ક્લોરીન, ફલોરીન અને કાર્બનમાં વિઘટન કરી તે જ ઘટકોનો ઉપયોગ કરી શકાય પણ તેમ કરવા જતાં તેમનો નફો ઘટી જાય. માટે મુક્ત અંતરીક્ષમાં છોડી દેવામાં આવે છે. આ વાયુ, વાયુમંડળના ઉપરી સ્તરમાં જઈ ત્યાના ઓઝોન વાયુને નષ્ટ કરે છે. પૃથ્વી ફરતેનું આ ઓઝોન વાયુનું પડ સૂર્યમાંથી પૃથ્વી પર ચાલતાં ખૂબ જ શક્તિશાળી કિરણોને ચુસ્ત લઈ તેને પૃથ્વી પર આવતાં રોકી રાખે છે તેથી પૃથ્વી પરના જીવનને નાશ થતું અટકાવે છે. પૃથ્વી પર ગરમી ખૂબ જ વધીને ગ્લોબલ - વોર્મિંગ થતું નથી. આ કારખાનાંઓના પ્રદૂષિત કે ઝેરી વાયુઓ પૃથ્વીના જીવનને ઘાતક છે. આમ પૃથ્વી પરનો પ્રદૂષિત કચરો પૃથ્વી ભરના જીવન માટે ઘાતક છે. ઘરમાંથી નીકળતો કાચ, પ્લાસ્ટિક, ધાતુઓનાં ખોખાં વગેરેનો પણ સૂયોગ્ય નિકાલ ન થાય તો પૃથ્વી પરનું જીવન મુસીબતમાં આવી શકે છે. પણ આપણા થોડા સ્વાર્થ ખાતર આપણે પૃથ્વીને નરક બનાવતાં જઈએ છીએ - આ પ્રત્યે આપણે સજાગ થવાની જરૂર છે, અને પૃથ્વીના સાચા નાગરિક બનવાની જરૂર છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

આપણા દેશમાં ઝૂલો, હિંડોળો હજારો વર્ષથી રાજ કરે છે. ઝાડની ડાળી પર ચઢયા હોઈએ અને પવન આવે તો ઝાડની ડાળી આપણને ઝૂલાવે. એક નાનો લાકડાનો ટુકડો લઈ તેની સાથે દોરડું બાંધી તેને વૃક્ષની ડાળી સાથે બાંધીએ એટલે થઈ ગયો ઝૂલો. રાધા-કૃષ્ણા યમુનાને કિનારે, વૃન્દાવનમાં બપોરે આવા ઝૂલા પર હિંચકા ખાતા ઝૂલામાં લાકડાના ટુકડાની પણ જરૂર નથી. માત્ર દોરડા પર બેસીને પણ ઝૂલાય. ઝૂલાનું મોટું સ્વરૂપ એટલે ખાટ - હિંડોળો. આજે પણ હિંડોળો ખૂબ જ લોકપ્રિય છે. બાગ-બગીચામાં બાળકોને હીંચકા ખાતા. જોઈએ છીએ. મુંબઈ જેવા શહેરોમાં જગ્યા નહીં હોવાથી એક જ દોરડા પર ખુરશી જેવો હિંડોળો હોય છે. હિંડોળો બ્રહ્માંડના મહાન રહસ્યને દ્યોતક છે. બાળકોને હિંચકા ખવડાવવા જ પડે. આ બ્રહ્માંડ વિરાટનો હિંડોળો છે. ફજેત-ફારકુ મેરી-ગો રાઉન્ડ કે ચકડોળ જાયન્ટ વ્હીલ એ હીંચકા જ છે. કોઈપણ સામયિક ક્રિયા હિંડોળો જ છે. લોલકવાળા ઘડિયાળનું લોલક હિંડોળાની જ ક્રિયા પ્રદર્શિત કરે છે. લોલકવાળું ઘડિયાળ કુદરતના મહાન રહસ્યને આપણી સમક્ષ પ્રદર્શિત કરે છે. લોલકવાળું ઘડિયાળ ઘરમાં રાખવું જ જોઈએ. બાળક તેની ક્રિયાને જોઈને વિચારવા લાગે કે ઘડિયાળનું લોલક આમતેમ કેવી પદ્ધતિસરની ગતિ કરે છે. હિંડોળાના પ્રથમ શોધક કદાચ ગોકુળ - વૃન્દાવનના કૃષ્ણ હતા. માનવીને હિંડોળાનો પ્રથમ અહેસાસ કરાવનાર ચક્ર હતું. ચક્રે સામયિક ક્રિયાનું પ્રથમ પ્રદર્શન કર્યું. પુરાતન માનવીની બુદ્ધિએ આકાશમાં કળા કરતા ચંદ્રને ચક્રની સામયિક ક્રિયા સાથે જોડ્યો તે જ આપણો મહિનો. પુનમથી પુનમ ગતિ કરતો - કળા કરતો ચંદ્ર હિંડોળા પર જ હિંચકે છે. પછી માનવીએ જોયું કે ચંદ્ર આકાશમાં ૧૨ હીંચકા ખાઈ લે છે ત્યાર સુધીના સમયમાં સૂર્ય આકાશમાં માત્ર એક જ હીંચકો ખાય છે. તે થયું આપણું વર્ષ આપણે પણ તેથી હિંડોળા પર જ બેઠા છીએ અને સાથે સાથે રાત-દિવસના હીંચકા પર બેઠા છીએ અને રાત-દિવસ હીંચકા ખાઈએ છીએ. પૃથ્વી પોતાની ધરી પર ગોળ ગોળ ફરે છે. તે હીંચકા જ ખાય છે, કારણ કે પ્રત્યેક સામયિક ક્રિયા હિંચકો જ છે. પૃથ્વી ગોળ છે અને અપારદર્શક છે અને સૂર્ય સ્વયં પ્રકાશિત છે માટે આપણે દિવસ-રાત અનુભવીએ છીએ. પૃથ્વી સૂર્યની પરિક્રમા કરે છે અને ૩૬૫ દિવસમાં તે સૂર્યની પરિક્રમા કરી રહે છે તે પૃથ્વીનો એક વર્ષના સમયનાં આંદોલન કરતો હીંચકો છે. પૃથ્વી પર આપણે સવાર છીએ માટે આપણે પણ પૃથ્વી સાથે હિંચકા જ ખાઈએ છીએ. પૃથ્વી એક સાથે બે હિંચકા પર સવાર છે. એક હીંચકાનો આંદોલન સમય ૨૪ કલાક છે જ્યારે બીજા હીંચકાનો આંદોલન સમય ૩૬૫ દિવસ છે. પૃથ્વી પર સવાર આપણે પણ પૃથ્વીના એક સાથે બે હીંચકા પર સવાર છીએ, પણ આપણને તે લાગતું નથી. દરેકે દરેક ગ્રહ પોતાના ધરીભ્રમણ અને સૂર્ય ફરતેના પરિક્રમણ એમ બે હીંચકા પર સવાર હોય છે. ગુરુગ્રહ પોતાની ધરી પર ઘૂમી લેતા માત્ર ૧૦ કલાક જ લે છે. આમ પૃથ્વીના ધરી ભ્રમણ રાત-દિવસના હીંચકાની સરખામણીએ ગુરુનો રાત-દિવસનો હીંચકો ઘણો ફાસ્ટ છે. ગુરુ તેના રાત-દિવસના હીંચકા પર બે હીંચકા ખાઈ લે છે, પૃથ્વી તેના રાત-દિવસના હીંચકા પર માત્ર એક જ હીંચકો ખાય છે. પૃથ્વી સૂર્યની પરિક્રમાના હીંચકા પર એક વર્ષમાં એક હીંચકો ખાય છે, જ્યારે ગુરુને સૂર્યની પરિક્રમાના હીંચકા પર એક હીંચકો ખાતા ૧૨ વર્ષ લાગે છે. આમ પૃથ્વીનો સૂર્ય પરિક્રમાનો હીંચકો ગુરુના સૂર્ય-પરિક્રમાના હીંચકાથી ૧૨ ગણો ઝડપી છે. બધા જ ગ્રહોને પોતપોતાના પોતાની ધરી પર અને સૂર્યની પરિક્રમા કરવાના હીંચકા છે જેના આંદોલન સમય અલગ અલગ છે. ગ્રહોનાં ઉપગ્રહોને પોતપોતાના હિંચકા હોય છે. આમ પૂરા બ્રહ્માંડમાં હિંચકા ચાલે છે. હિંડોળા ચાલે છે. માટે જ બ્રહ્માંડ વિરાટનો હિંડોળો છે. બધી મંદાકિનીઓ પોતાની ધરી પર ગોળ ગળે ઘૂમે છે. તે પણ હિંચકા જ ખાય છે. તે બીજી મોટી મંદાકિનીની ફરતે પરિક્રમા કરે છે તે તેનો પરિક્રમાનો હીંચકો છે. હીંચકાના આંદોલનોને સ્પંદનો કહે છે. ગુરુત્વાકર્ષણ પણ સ્પંદનો ઉત્પન્ન કરે છે. બ્રહ્માંડના ડાયનાપિલ્સનો પરિચય કરાવવા બાળકોને હીંચકા ખવડાવવા જરૂરી છે. ફજેત ફારકામાં અને ચકડોળમાં બેસાડવા જરૂરી છે. પ્રવેગી રાઈડો પર પણ બેસાડવા જરૂરી છે પણ અતિ પ્રવેગી હાઈડો હૃદયના સ્પંદનોને, હૃદયના આંદોલનોને, હૃદયના ધબકારને, હૃદયના વાયબ્રૅશનને નુકસાન પહોંચાડે છે. તરત જ તેનો ખ્યાલ નથી આવતો પણ પાછળથી હૃદય નબળું પડી ગયું છે. તેનો ખ્યાલ આવે છે. હૃદય જે ધબકારા કરે છે તે લય છે, બ્રહ્માંડનો લય, બ્રહ્માંડના હીંચકા સાથે તેનો સંબંધ છે. વિરાટના હિંડોળા સાથે તેને સંબંધ છે. હૃદય જે ધબકે છે તે પણ હીંચકો જ છે. વય તે માણસમાં ચાલતા કે બ્રહ્માંડમાં ચાલતા હિંડોળાની ગણતરી છે. હિંડોળો લયબદ્ધ ચાલે છે. હીંચકો જ્યારે પાછળની બાજુએ તેના અંતિમ બિન્દુએ આવે છે ત્યારે જ બાળક તેને ઠેસ મારે છે અને આમ હીંચકો લયબદ્ધ ચાલે છે. પણ જો બાળક તેને વચમાં ઠેસી મારી દે તો તેની ગતિ છિન્નભિન્ન થઈ જાય છે. તેમ બ્રહ્માંડના હિંડોળાના લયમાં જ્યારે અરાજકતા ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે મહા હોનારત થાય છે. બ્રહ્માંડ લયથી ચાલે છે. તેમાં વિપેક્ષ પડે છે ત્યારે ધરતીકંપ, સુનામી, દુકાળ, અતિવૃષ્ટિ, આકાશમાંથી લઘુગ્રહો અને ધૂમકેતુઓનું પૃથ્વી સાથે અથડાવું વગેરે હોનારત થાય છે. માટે માણસે પણ સમાજમાં લય જાળવી રાખવો જરૂરી છે. નહીં તો હોનારત સર્જાય. જેમ વિશાળ દુનિયામાં હિંડોળા ચાલે છે તેમ સૂક્ષ્મ દુનિયામાં પણ હિંડોળા જ ચાલે છે. નટરાજ વિરાટના હિંડોળાને પ્રદર્શિત કરે છે. બ્રહ્માંડની કોઈ પણ વસ્તુ સાથે તરંગ જોડાયેલ જ છે, જે હિંડોળો પ્રદર્શિત કરે છે. આમ આપણે પોતે પણ એક હિંડોળો જ છીએ. બ્રહ્માંડ હિંડોળામય છે. ભૌતિકશાસ્ત્રનું ક્વૉન્ટમ મિકેનીક્સ જે બ્રહ્માંડની અંતિમ થિયરી છે તે તરંગો પર સવાર છે એટલે કે હિંડોળા પર જ સવાર છે. માનવી જે તરંગો કરે છે તે પણ હિંડોળા જ છે. માનવીના સ્પંદનો પણ હિંડોળા જ છે. માનવીની સંવેદનશીલતા હિંડોળા જ છે. જે માનવીમાં દયા-કરુણા-ભાવના-સંવેદનશીલતાના હિંડોળા નથી તેને બ્રહ્માંડ સાથે લય નથી, તે બ્રહ્માંડ સાથે જોડાયેલા નથી. તે જીવમાત્ર છે તે મહામાનવ બની શકે નહીં.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

કોમ્પ્યુટરથી માનવ મગજને લિંક કરવા બની રહ્યો છે સૌથી મોટો પ્રોજેક્ટ આ પ્રોજેક્ટને ન્યુરાલિંક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જેમાં એક ટેકનીક તૈયાર કરી છે. જેમા કોમ્પ્યુટરથી માનવ મગજને લીંક કરવા પર કામ થઇ રહ્યું છે. એલન મસ્કના સ્ટાર્ટઅપ ન્યુરલિંક અલ્ટ્રા-હાઇ બેન્ડવિડ્‌થ મગજ-મશીન ઇન્ટરફેસીસ વિકસિત કરી રહ્યું છે. આ સમયે વૈજ્ઞાનિક ફિલ્મો પર ધ્યાન કેન્દ્રીત થઇ રહ્યું છે - જેનાથી મનુષ્ય અને કમ્પ્યુટર્સને જોડી શકાય.મેડિકલ રિસર્ચ કંપની તરીકે સ્થાપના કરી ન્યૂરાલિંકે વિવિધ યુનિવર્સિટીઓમાંથી અનેક ઉચ્ચ-પ્રોફાઇલ ન્યુરોસાઇસ્ટિસ્ટ્‌સની ભરતી કરી છે. કંપનીમાં નાના મગજ મશીનો જેવા ઉપકરણો બનાવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત થઇ રહ્યું છે જે માનવ મગજમાં સ્થાપિત હોઈ શકે છે - મેમરી સુધારવા અથવા માનવીના મગજને સીધુ કનેક્ટ કરવા માટેના પ્રયત્નો પર કામ થઇ રહ્યંિ છે. એલન મસ્કે તાજેતરમાં જણાવ્યું હતું કે સમય જતાં મને લાગે છે કે આપણે કદાચ બાયોલોજીકલ ઇન્ટેલિજન્સ અને ડિજિટલ ઇન્ટેલિજન્સનું નજીકથી જોડાણ કરી શકીશું. મોટેભાગે ડિઝીટલ વર્ઝનથી મગજનું સ્પીડમાં જોડાણ કરીને યોગ્ય આઉટપુટ મેળવી શકશે.માનવમગજ એક અદભુત રચના છે, જેને સંપૂર્ણપણે સમજવા સદીઓ લાગી જશે. મનુષ્યના મગજમાં અગણિત ઇમેજ-દ્રશ્યો અને અમાપ ડેટાથી સમૃદ્ધ મેમરી, અસીમ જ્ઞાનનો ભંડાર, વિસ્મયકારી તર્ક શક્તિ અને નિર્ણય શક્તિ, અંગ-ઉપાંગોના ઉચિત ઉપયોગની ક્ષમતા, વિવિધ કૌશલ વિકસાવવાની શક્તિ, જીવન ટકાવવાનું સામર્થ્ય આદિ અસંખ્ય વિશિષ્ટતાઓ છે. તેનાથી મનુષ્ય અન્ય પ્રાણીઓથી ચડિયાતો સાબિત થાય છે.હ્યુમન બ્રેઇન પ્રકૃતિના શ્રેષ્ઠતમ સર્જનની દેન છે. આજ સુધી મગજની જટિલ રચનાના ભેદ ઉકેલી શકાયા નથી. પ્રતિદિન મગજની રચના તથા ક્રિયાશીલતાનાં નવાં રહસ્યો બહાર આવે છે. સાથે મગજની તમામ મર્યાદાઓને વળોટી, તેની કાર્યક્ષમતાને સીમાઓની પાર લઈ જવા ન્યુરોસાયન્ટિસ્ટ્‌સ નિતનવા પ્રયોગોમાં વ્યસ્ત છે.વૈજ્ઞાનિકો ન્યુરોસાયન્સ અને ફિઝિક્સને સાથે રાખી, અદ્યતન પ્રયોગો દ્વારા માનવમગજને ‘સુપરબ્રેઇન’ ની દિશામાં લઈ જવા કટિબદ્ધ છે. અત્યારે નેનોટેકનોલોજી, નેનોરોબોટિક્સ, બ્રેઇન/ ક્લાઉડ ઇંટરફેસ અને ઇન્ટરનેટ ઑફ થોટ્‌સ જેવા ચમકભર્યા શબ્દો આપણને આંજી રહ્યા છે.જ્યારે માનવીઓનાં મગજ પરસ્પર જોડાશે અને સાથોસાથ ઇન્ટરનેટ સાથે પણ કનેક્ટ થઈ શકશે, ત્યારે માની ન શકાય તેવી ટેકનોલોજીનો ઉદય થશેઃ ઇન્ટરનેટ ઑફ થોટ્‌સ.આપણે નેનોટેકનોલોજી અને નેનોરોબોટિક્સથી સર્જાનાર બ્રેઇન/ ક્લાઉડ ઇન્ટરફેસ અને ઇંટરનેટ ઑફ થોટ્‌સ વિશે વાતો કરવી છે. પણ તે માટે આપણે પહેલાં તો માનવમગજને સમજવું પડશે. મનુષ્યના મગજને સમજવા બે હેમિસ્ફિયર, ચાર લોબ તેમજ સેરિબ્રમ, સેરિબેલમ અને બ્રેઇન સ્ટેમને સમજવા પડે. મજ્જાતંતુ તંત્રનો સૌથી મહત્ત્વનો ભાગ મગજ છે.મજ્જાતંતુ તંત્ર (ચેતાતંત્ર)નો બંધારણીય અને ક્રિયાત્મક એકમ ન્યુરોન છે. હ્યુમન બ્રેઇનમાં સેન્સરી અને મોટર સંવેદનાઓના વહન માટે કાર્યક્ષમ ઇન્ટરન્યુરોન કનેક્શન્સ અનિવાર્ય છે.આ લેખમાં આપણે માનવમગજનાં ભાગોની મૂળભૂત રચના અને કાર્યપદ્ધતિને ટૂંકમાં સમજીશું. આ પછીના બીજા લેખમાં આપણે સુપરબ્રેઇનથી માંડીને ઇન્ટરનેટ ઑફ થોટ્‌સ સુધીના અદભુત વિજ્ઞાનને સરળ રીતે સમજીશું.પાર્કર સોલર પ્રોબથી સૂર્યના કોરોનાને સ્પર્શનાર આધુનિક માનવીએ વૉયેજર મિશન દ્વારા વોયેજર યાનોને, ઇન્ટરસ્ટેલર સ્પેસની પણ પાર મોકલ્યાં છે. વળી તેણે કરોડો પ્રકાશવર્ષ દૂર બ્લેક હોલની અથડામણમાંથી નીપજેલ ગ્રેવિટેશનલ વેવ્ઝ અવલોક્યાં છે, સાથે તેણે બ્રહ્માંડના અજ્ઞાત ખૂણાની ગેલેક્સીમાંથી આવતાં રહસ્યમય ફાસ્ટ રેડિયો બર્સ્ટ પણ નોંધ્યાં છે.મનુષ્યને સુગઠિત શરીર, સુવિકસિત મજ્જાતંતુ તંત્ર અને વિકાસશીલ જ્ઞાનેન્દ્રિયોની કુદરતી દેન છે. સુવિકસિત નર્વસ સિસ્ટમ તથા પાવરફુલ સેન્સરી ઓર્ગન્સને કારણે માનવ અન્ય પ્રાણીઓ કરતાં ચડિયાતો સાબિત થાય છે. હ્યુમન બ્રેઇન પાસે સુપર કમ્પ્યુટર જેવો પાવર છે. મગજને જો ઇંટરનેટ સાથે કનેક્ટ કરવામાં આવે તો બનતી સિસ્ટમનો પાવર અમર્યાદિત થઈ જાય! ‘ઇન્ટરનેટ ઑફ થોટ્‌સ’ તરીકે ઓળખાનાર આ વ્યવસ્થા નવી આશાઓ સાથે ઊભરી રહી છે.બ્રેઇન-ક્લાઉડ ઇંટરફેસ અને ઇન્ટરનેટ ઑફ થોટ્‌સને સમજવા માટે હ્યુમન બ્રેઇનને સમજવું પડે.મનુષ્યની નર્વસ સિસ્ટમ (મજ્જાતંતુ તંત્ર/ ચેતાતંત્ર/ જ્ઞાનતંત્ર) બે પ્રકારની સિસ્ટમ્સથી બનેલ છેઃ(૧) સેન્ટ્રલ નર્વસ સિસ્ટમ (૨) પેરીફેરલ નર્વસ સિસ્ટમ.સેન્ટ્રલ નર્વસ સિસ્ટમ (સીએનએસ / મધ્યસ્થ ચેતાતંત્ર કે મધ્યવર્તી ચેતાતંત્ર) મગજ અને કરોડરજ્જુથી બને છે. પેરીફેરલ નર્વસ સિસ્ટમ તે સીએનએસમાંથી નીકળતા એવા મજ્જાતંતુ/ ચેતાતંતુઓ કે જ્ઞાનતંતુઓથી બને છે, જે મગજ અને કરોડરજ્જુની બહાર છે. પેરીફેરલ નર્વસ સિસ્ટમનો એક પેટાવિભાગ ઑટોનોમસ નર્વસ સિસ્ટમ છે, જે રેસ્પિરેશન, સર્ક્યુલેશન, ડાઇજેશનમાં ઉપયોગી અવયવોના અનિચ્છાવર્તી સ્નાયુઓનું નિયમન કરે છે.નર્વસ સિસ્ટમનો સ્ટ્રક્ચરલ અને ફંકશનલ એકમ કોષ ‘ન્યુરોન’ છે. ન્યુરોન નર્વસ સિસ્ટમનો ઘટક એકમ કોષ છે, જે સેલ-બોડી અને તેમાંથી નીકળતા પ્રવર્ધોથી બને છે. નર્વસ સિસ્ટમના બંધારણમાં અન્ય ગ્લાયલ સેલ્સ પણ છે. ન્યુરોગ્લિયાના નામથી ઓળખાતા ગ્લાયલ સેલ્સ ન્યુરોન્સને સ્ટ્રક્ચરલ સપોર્ટ આપે છે.મનુષ્યનું મગજ ખોપરીમાં રક્ષાયેલું છે, જ્યારે કરોડરજ્જુ કરોડસ્તંભમાં રક્ષાયેલ છે.બહારની રચના જોતાં માનવમગજ બે હેમિસ્ફિયરથી બને છેઃ રાઇટ હેમિસ્ફિયર અને લેફ્ટ હેમિસ્ફિયર. પ્રત્યેક હેમિસ્ફિયર ચાર લોબમાં વિભાજિત છેઃ ફ્રંટલ લોબ, પેરાયેટલ લોબ, ટેમ્પોરલ લોબ તથા ઓસિપિટલ લોબ.ફ્રંટલ લોબ, નામ પ્રમાણે, આગળના ભાગમાં જ્યારે ઓસ્સિપિટલ લોબ પાછળના ભાગમાં છે. દરેક લોબનાં કેટલાંક વિશિષ્ટ કાર્ય છે.મનુષ્યનું મગજ મુખ્યત્વે ત્રણ ભાગનું બનેલ છેઃ સેરિબ્રમ, સેરિબેલમ તથા બ્રેઇન સ્ટેમ.સેરિબ્રમ (મોટું મગજ) મગજનો સૌથી મોટો ભાગ છે જે મહત્ત્વનાં અને ઉચ્ચ કક્ષાનાં કાર્યોમાં મદદરૂપ છે જેવાં કે કોગ્નિશન, લર્નિંગ, સેંસરી પ્રોસેસિંગ, મોટર કંટ્રોલ આદિ. સેરિબેલમ (નાનું મગજ) મસલ ટોન અને મોટર કો-ઓર્ડિનેશન સાથે શરીરના બેલેન્સની જાળવણીમાં મદદરૂપ છે. બ્રેઇન સ્ટેમ મોટા મગજ (સેરિબ્રમ) ને કરોડસ્તંભ સાથે જોડે છે. કરોડ સ્તંભમાં કરોડરજ્જુ રક્ષાયેલ છે જેમાંથી જ્ઞાનતંતુઓ નીકળે છે. આ જ્ઞાન તંતુઓ શરીરની સંવેદનાઓનું મગજ તરફ વહન કરે છે અને જવાબમાં મગજે આપેલ આદેશ શરીરના ભાગોને પહોંચાડે છે.મગજના હેમિસ્ફિયર કહેવાતા બે ભાગ છેઃ લેફ્ટ હેમિસ્ફિયર અને રાઇટ હેમિસ્ફિયર.લેફ્ટ હેમિસ્ફિયર શરીરના જમણા ભાગને કંટ્રોલ કરે છે, રાઇટ હેમિસ્ફિયર શરીરના ડાબા ભાગને કંટ્રોલ કરે છે. બંને હેમિસ્ફિયરની ઉપર ‘ગ્રે મેટર’નું એક આચ્છાદન છે. હેમિસ્ફિયરના આ આચ્છાદિત પ્રદેશ ને ‘સેરિબ્રલ કોર્ટેક્સ’ કહે છે. ગ્રે મેટર ચેતાતંત્રના કોષના બોડીથી બને છે.સેરિબ્રલ કોર્ટેક્સનો સૌથી ઉપરનો ભાગ નિયો કોર્ટેક્સ કહેવાય છે અને તે ગ્રે મેટર આચ્છાદિત પ્રદેશ છે. તે સેરિબ્રલ કોર્ટેક્સનો ૭૫% જેટલો પ્રદેશ કવર કરે છે. નિયોકોર્ટેક્સ ઉચ્ચ કક્ષાનાં કાર્યો જેવાં કે કોન્શ્યસ થોટ, સેન્સરી પર્સેપ્શન, મોટર કમાંડ્‌સ, ભાષા (લેંગ્વેજ) વગેરેમાં ભાગ ભજવે છે.સેરિબ્રલ કોર્ટેક્સનો જે ભાગ સેન્સરી પ્રૉસેસિંગ કરે છે, તેને સેન્સરી કોર્ટેક્સ તથા જે ભાગ મોટર પ્રૉસેસિંગ કરે છે તેને મોટર કોર્ટેક્સ કહે છે.ન્યુરોન ચેતાતંત્રનો રચનાત્મક અને ક્રિયાશીલ ચેતાકોષ છે.આજે ન્યુરોસાયન્સ દિન-પ્રતિદિન એવી પ્રગતિ કરી રહ્યું છે કે તમે જે માહિતી આજે આપો, તે કાલે બદલાઈ જાય!

એક સમયે માન્યતા હતી કે મનુષ્યનું મગજ ૧૦૦ બિલિયન ન્યુરોન્સ ધરાવે છે. હાલ એવું મનાય છે કે હ્યુમન બ્રેઇન ૮૬ બિલિયન ન્યુરોન્સ ધરાવે છે. આ ન્યુરોન્સ એકબીજાનાં સંપર્કમાં આવી ઇન્ટરન્યુરોન કનેક્શન્સ બનાવે છે. મગજમાં આવાં કરોડો કનેક્શન્સથી ‘માહિતીની આપલે’ થાય છે.ન્યુરોન-ન્યુરોન વચ્ચેની કનેક્શન સાઇટ સિનેપ્સ કહેવાય છે. સિનેપ્સ (સાયનેપ્સ/ ન્યુરોનલ જંક્શન) એ સ્થાન (સાઇટ) છે જ્યાં બે ન્યુરોન વચ્ચે ઇલેક્ટ્રિકલ સિગ્નલનું ટ્રાંસમિશન થાય છે.કરોડો ઇન્ટરન્યુરોન કનેક્શન્સ થકી બ્રેઇનમાં ન્યુરાલ નેટવર્ક રચાય છે.ન્યુરોનની રચના સેલ બોડી તેમાંથી નીકળતો લાંબો પ્રવર્ધ ‘એક્ઝોન’ તથા સેલ બોડી સાથે સંલગ્ન અનેક ‘ડેન્ડ્રાઇટ્‌સ’ પ્રવર્ધોથી થાય છે.ન્યુરોન શરીરમાં સંવેદનાઓનું વહન કરે છે. સંવેદનાઓનું વહન ‘ઇલેક્ટ્રિકલ ઇમ્પલ્સ’ (ઇલેક્ટ્રિકલ સિગ્નલ્સ) દ્વારા થાય છે.એક ન્યુરોનના એક્ઝોનના છેડે આવેલ સિનેપ્સમાં ઇલેક્ટ્રિકલ ઇમ્પલ્સ (સિગ્નલ/ સંદેશા) પહોંચે છે, ત્યારે બીજા ન્યુરોનના ડેન્ડ્રાઇટ્‌સ તેને ઝીલે છે. ડેન્ડ્રાઇટ્‌સ તે સંદેશા (ઇમ્પલ્સ) તેના સોમા - સેલ બોડી (ન્યુક્લિયસ) ને પહોંચાડે છે. સેલ બોડી તેને પ્રૉસેસ કરીને આગળ એક્ઝોનમાં મોકલે છે. ઇલેક્ટ્રિકલ ઇમ્પલ્સ એક્ઝોનમાંથી પસાર થઈ નેક્સ્ટ સાયનેપ્સ સુધી પહોંચે છે. ત્યાંથી તે ઇમ્પલ્સ ત્યાર પછીના ત્રીજા ન્યુરોનના ડેન્ડ્રાઇટ્‌સ દ્વારા ઝીલાઈંને સોમામાં આગળ વધે છે.આમ, ઇંટરન્યુરોન કનેક્શન્સ શરીરમાં સેન્સરી અને મોટર ઇમ્પલ્સના વહન અર્થે અનિવાર્ય છે.ઉપર વાત કરી તે ન્યુરોન-ન્યુરોન વચ્ચે કનેક્શનનું તદ્દન સરળ ઉદાહરણ છે. હકીકતમાં સેંકડો ન્યુરોન્સ બીજાં હજારો ન્યુરોન્સ સાથે તત્ક્ષણ અસંખ્ય કનેક્શન્સ બનાવે છે, જેથી માહિતીની આપલે અતિ ઝડપથી થાય.વિશિષ્ટ માહિતી ટ્રાંસફર કરતા ઇન્ટરન્યુરોન કનેક્શન્સ પોતાનું નેટવર્ક રચે છે, જેને આપણે એક ન્યુરાલ નેટવર્ક કહીએ છીએ.

મનુષ્યના મગજમાં લાખો ઇન્ટરન્યુરોન કનેક્શન્સ દ્વારા કરોડો ‘ન્યુરાલ નેટવર્ક્સ’ રચાતાં હોય છે. બ્રેઇનનાં આવાં બિલિયન્સ એન્ડ બિલિયન્સ ડાયનેમિક ન્યુરાલ નેટવર્કસના કારણે મનુષ્યના મગજમાં પ્રચુર માત્રામાં ત્વરિત ડેટા પ્રૉસેસિંગ થઈ શકે છે.મનુષ્યના મગજમાં ન્યુરોન-ન્યુરોન કનેક્શનથી બનતા ન્યુરાલ નેટવર્ક્સ પરથી વૈજ્ઞાનિકોને આર્ટિફિશિયલ ન્યુરાલ નેટવર્કનો વિચાર આવ્યો.કમ્પ્યુટર પ્રોગ્રામિંગમાં માનવ-મગજના ન્યુરોન જેવો કૃત્રિમ ન્યુરોન ‘બનાવવામાં’ આવે છે. આવા અસંખ્ય કૃત્રિમ ન્યુરોન્સ વચ્ચે આર્ટિફિશિયલ ન્યુરાલ નેટવર્ક રચવામાં આવે છે. આમ જોતાં, આર્ટિફિશિયલ ન્યુરાલ નેટવર્ક ખરેખર તો સેટ ઑફ અલ્ગોરિધમ્સ છે, જે ડેટામાં પેટર્ન ઓળખી શકે છે તેમજ ડેટાને એનાલાઇઝ કરી ગ્રુપ/ ક્લસ્ટર કે સમૂહોમાં ક્લાસિફાય કરી શકે છે.આર્ટિફિશિયલ ન્યુરાલ નેટવર્ક જંગી ડેટાને હેંડલ કરી શકે છે અને ત્વરિત ડેટા પ્રૉસેસિંગ કરી શકે છે.આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સના નવાં ક્ષેત્રો - મશીન લર્નિંગ અને ડીપ લર્નિંગ - માટે ન્યુરાલ નેટવર્ક મહત્ત્વનો આધાર છે. મશીન લર્નિંગ અલ્ગોરિધમમાં આર્ટિફિશિયલ ન્યુરાલ નેટવર્ક જેવી રચનાઓનો આધાર લેવામાં આવે છે.

એએનએન થકી આર્ટિફિશિયલ ઇંટેલિજન્સનું ફિલ્ડ હરણફાળ ભરી રહ્યું છે. તેના પાયામાં તો માનવમગજની રચના જ છે. માનવમગજના પાવરને ‘એક્સ્પ્લોઇટ’ કરવા ન્યુરોસાયન્સમાં અવનવા પ્રયોગો થઈ રહ્યા છે. ‘મધુસંચય’ના વાચકોએ ટેસ્લા કંપનીના હાઇ-ટેક ઇનોવેટર એલન મસ્કની હાયપરલુપ ટ્રેઇન વિશે વાંચ્યું છે. ટેસ્લા અને સ્પેસએક્સ સમાન કંપનીઓના આ હાઇ ટેકનોલોજી આંત્રપ્રેન્યોરને બ્રેઇન ટેક ફિલ્ડમાં રસ પડ્યો છે. અમેરિકામાં ‘ન્યુરાલિંક’ કંપનીની સ્થાપના સાથે એલન મસ્ક બ્રેઇન-કમ્પ્યુટર ઇંટરફેસ (બ્રેઇન/ ક્લાઉડ ઇન્ટરફેસ) પર રિસર્ચ આગળ ધપાવી રહ્યા છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

ઇન્ટરનેન્ટની દુનિયાની સૌથી મહત્વપૂર્ણ બાબત તેની ગતિશીલતા છે. તેમાં તમામ જે નવી ચીજો હોય છે તે ઝડપથી જુની થઇ જાય છે. આમાં નવી નવી સંભાવનાના દ્ધાર હમેંશા ખુલતા રહે છે. સોશિયલ મિડિયાના પ્લેટફોર્મ દરરોજ નવા રંગ રૂપમાં આવી રહ્યા છે. તેમાં નવા નવા ફિચર્સ ઉમેરવામાં આવી રહ્યા છે. આ કવાયતનો મુખ્ય હેતુ વધુને વધુ લોકોને પોતાના મંચ તરફ આકર્ષિત કરવાનો હોય છે. આનુ કારણ ઇન્ટરનેટના માધ્યમથી થઇ રહેલી જંગી આવક પણ છે. સંખ્યાબળના કારણે આવક વધે છે. વિડિયો તેમાં એક મોટી ભૂમિકા અદા કરે છે. આનો એક મોટો હિસ્સો ગુગલની કંપની યુટ્યુબના હિસ્સામાં આવે છે. આની બિલકુલ વિરુદ્ધમાં હવે ફોટો શેયરિંગ માટે લોકપ્રિય ફેસબુકની કંપની ઇન્સ્ટાગ્રામની લોકપ્રિયતા પણ હવે વધી રહી છે. ઇન્સ્ટાગ્રામે પણ ધીમે ધીમે વિડિયોલાઇનમાં એન્ટ્રી કરી દીધી છે. યુવા પેઢીમાં તેની લોકપ્રિયતા સતત વધી રહી છે. ઇન્ટરનેટ પર બાદશાહતને લઇને જારી રહેલી આ લડાઇના કારણે સામાન્ય લોકોને વધારે ફાયદો થઇ રહ્યો છે અને આગામી દિવસોમાં પણ વધારે ફાયદો થનાર છે. આ હલચલના કેન્દ્રમાં પણ ફેસબુક અને ગુગલ જ છે. ગુગલ એકબાજુ યુટ્યુબ મારફતે વિડિયો બજારના એક મોટા હિસ્‌ પર પ્રભુત્વ જમાવે છે. જ્યારે બીજી બાજુ તેને ટક્કર આપવા માટે ફેબબુક ઇન્સ્ટાગ્રામમાં નવા નવા સુધારા કરે છે અને નવા નવા ફિચર્સ ઉમેરે છે. વિડિયો બજારમાં આને કારણે મોટા ફેરફાર થવાના સંકેતો દેખાઇ રહ્યા છે. ફોટો અને વિડિયો શેયરિંગ એપ ઇન્સ્ટાગ્રામ કંપનીને વર્ષશ ૨૦૧૨માં ફેસબુકે એક અબજ ડોલરમાં ખરીદી લીધી લીધી હતી. આની કિંમત આજે વધીને ૧૦૦ અબજ ડોલર સુધી પહોંચી ગઇ છે. બ્લુમબર્ગ ઇન્ટેલિજન્સના રિપોર્ટમાં કહેવામાં આવ્યુ છે કે ઇન્સ્ટાગ્રામના હાલમાં એક અબજ એક્ટિવ યુજર છે. જેની સંખ્યા ટુંક સમયમાં વધીને બે અબજ સુધી પહોંચી જશે. આગામી પાંચ વર્ષના ગાળામાં જ તેના ગ્રાહકોની સંખ્યા ફેસબુક જેટલી પહોંચી જાય તેવી શક્યતા છે. અન્ય સોશિયલ મિડિયા સાઇટ્‌સની જેમ ઇન્સ્ટાગ્રામ પણ પોતાના ઇન્ટરફેસને સતત બદલે છે. જેમ કે ફોટગ્રાફિક્સ ફિલટર્સ, ,સ્ટોરીઝ, નાના વિડિયો, ઇમોજી, હૈશટૈગ જેવી બાબતોનો સમાવેશ થાય છે. ભવિષ્યની રણનિતીને ધ્યાનમાં લઇને ઇન્સ્ટાગ્રામે એક નવ શરૂઆત કરી છે. તે છે આઇજી ટીવી. આના મારફતે કોઇ પણ યુઝર એક કલાક સુધીના લાંબા વિડિયો અપલોડ કરી શકે છે. લાંબા વિડિયોનો અર્થ છે કે યુઝર વધારે સમય સુધી ઇન્સ્ટાગ્રામ પર સક્રિય રહેશે. સ્વાભાવિક છે કે આ લક્ષ્ય આર્થિક અએને વ્યવહારિક દ્રષ્ટિકોણથી એપ તૈયાર કરનાર દરેક કંપની હાંસલ કરવા માટે ઇચ્છુક હોય છે. આનો સીધો ફાયદો ફેસબુકને મળશે. હજુ સુધી લોકો યુટ્યુબના પોતાના વિડિયોને ફેસબુકના પ્લેટફોર્મનો ઉપયોગ કરીને લોકપ્રિય બનાવી રહ્યા હતા. જેથી તેને જોવા માટે ગ્રાહકો ફેસબુકને છોડીને યુટ્યુબના પ્લેટફોર્મ પર જતા રહેતા હતા. ઇન્સ્ટાગ્રામ, ફેસબુક, ટિ્‌વટર, સ્લેપચૈટ અને યુટ્યુબ જેવી ઓનલાઇન સોશિયલ મિડિયા પ્લેટફોર્મના વધતા પ્રભાવના કારણે વ્યવહારિક કંપનીનુ વલણ સીધી રીતે જાહેરાતના બદલે ઇન્ફ્લુએન્સર માર્કેટિંગની તરફ ગયુ છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

રામાયણમાં લક્ષ્મણરેખાની વાત આવે છે. શું આવી લક્ષ્મણરેખા હોતી હશે? શું રામાયણકર્તાએ તેની કલ્પના દોડાવી હશે?કોઈ પણ આકાશીપિંડની ફરતે ગુરુત્વાકર્ષણ ક્ષેત્ર હોય છે. જો એ આકાશીપિંડ મોટો હોય તો તેની ફરતે ખૂબ જ બળવાન ગુરુત્વાકર્ષણ ક્ષેત્ર હોય છે. હવે જ્યારે બીજો નાનો આકાશીપિંડ તેની નજીકમાં આવે ત્યારે મોટા આકાશીપિંડનું ગુરુત્વાકર્ષણ બળ તે નજીક આવતા આકાશીપિંડ પર લાગે છે. એ નાના આકાશીપિંડના નજીકના ભાગ પર મોટા આકાશીપિંડનું ગુરુત્વાકર્ષણ વધારે લાગે છે અને તેની દિશા મોટા આકાશીપિંડ તરફ હોય છે અને તે નાના આકાશીપિંડના દૂરના ભાગ પર પણ મોટા આકાશીપિંડનું ગુરુત્વાકર્ષણ બળ લાગે છે. પણ તેની દિશા મોટા આકાશીપિંડની વિરુદ્ધ દિશામાં હોય છે. આ બંને બળો વિરુદ્ધ દિશામાં લાગતા હોવાથી તે નાના આકાશીપિંડના આકળા ઢીલા કરે છે. જેમ જેમ નાનો આકાશીપિંડ મોટા આકાશીપિંડની નજીક નજીક આવતો જાય છે તેમ તેમ નાના આકાશીપિંડ પર લાગતાં આ વિરોધી બળો પણ બળવાન બને છે. મોટા આકાશીપિંડની ફરતે એક અંતર એવું બને છે જ્યાં નાના આકાશીપિંડ પર લાગતા વિરોધી બળો એટલા બળવાન બને છે કે તે નાના આકાશીપિંડના ટુકડે ટુકડા કરી નાખે છે. મોટા આકાશીપિંડની ફરતેના એ અંતરની શોધ રોસ નામના ખગોળવિજ્ઞાનીએ કરી હતી. તેથી તે અંતરને રોસ અંતર અથવા રોસલિમિટ અથવા રોસરેખા કહે છે, અને એ અંતરથી બંધાયેલ ક્ષેત્રને રોસક્ષેત્ર કહે છે. આ રોસલિમિટ મોટા આકાશીપિંડની ફરતે લક્ષ્મણરેખા છે. એમાં જો કોઈ નાનો આકાશીપિંડ ભૂલે ચૂકે પ્રવેશે તો તેના ટુકડે ટુકડા થઈ જાય છે. તે નાના આકાશીપિંડનું મોત થાય છે. એટલે કે કોઈ પણ નાનો આકાશીપિંડ મોટા આકાશીપિંડની રોસલિમિટને રોસરેખાને ઓળંગી જવા પ્રયત્ન કરે તો તેના ટુકડે ટુકડા થઈ જાય, તેનું મોત થાય. આ દર્શાવે છે કે અંતરીક્ષમાં દરેકે દરેક મોટા આકાશીપિંડની ફરતે લક્ષ્મણરેખા જેવી રોસરેખા છે. એટલે કે અંતરીક્ષમાં લક્ષ્મણરેખા છે.આપણે પૃથ્વી પરથી પથ્થર કે દડો અંતરીક્ષમાં ફેંકીએ તો તે પાછો આવે. જો આપણે દડાને વધારે બળથી એટલે કે ગતિથી આકાશમાં ફેંકીએ તો તે વધારે ઊંચો જાય પણ પાછો આવે જ. તો વિજ્ઞાનીઓને થયું કે શું એટલું બળ દડાને લગાવી શકાય કે જે તેને એટલી બધી ગતિ પ્રધાન કરે કે દડો પછી પાછો જ આવે નહીં? ન્યુટનના ડાયનામિક્સે તેમને દર્શાવ્યું છે કે જો દડાને પ્રતિ સેક્ધડની ૧૧.૨ કિલોમીટરની એટલે કે કલાકની ૪૦,૦૦૦ કિલોમીટરની ગતિથી અંતરિક્ષમાં છોડીએ તો તે કદી પાછો આવે જ નહીં. આ ગતિને પલાયનગતિ કહે છે.

આ ગતિ નાની સૂની નથી. આ ગતિ મેળવવા જબ્બર બળ આપવું પડે. જેમ આકાશીપિંડ મોટો તેમ તેનું ગુરુત્વાકર્ષણબળ પણ મોટુ. ત્યાંથી છટકવા ગતિ પણ મોટી જોઈએ. બ્લેકહોલ એવો આકાશીપિંડ છે જેનું ગુરુત્વાકર્ષણ એટલું તો ભયંકર છે કે ત્યાં છટક ગતિ પ્રકાશની ગતિ છે. એટલે કે ત્યાંથી પ્રકાશ પણ છટકી ન શકે. તેની પર પ્રકાશ ફેંકીએ તો તે તેમાં જ ચૂસાઈ જાય અને પરાવર્તિત થાય નહીં. તેમાં કોઈ પણ વસ્તુ જાય તે પાછી ફરે જ નહીં. એટલું જ નહીં વસ્તુ તેની નજીક જાય તો તેના ટુકડે ટુકડા થઈ જાય. બ્લેકહોલની ફરતે એવું અંતર છે, ત્રિજ્યા છે જેની અંદર વસ્તુ પ્રવેશે તે પહેલાં જ તેના ટુકડે ટુકડા થઈ જાય. તે ઊર્જામાં, કણ કણમાં રૂપાંતર પામી જાય. આ અંતરને તેના શોધક કાર્સ સ્વાર્ઝશીલ્ડના નામ પરથી તેને માન આપવા સ્વાર્ઝશીલ્ડ ત્રિજ્યા (સ્વાર્ઝશીલ્ડ અંતર) કહે છે. આ સ્વાર્ઝશીલ્ડ રેખા અંતરીક્ષ બ્લેકહોલ ફરતે લક્ષ્મણરેખા છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

શનિ ગ્રહથી દુનિયા આખી ડરે છે. શનિ ગ્રહ આકાશમાં પરિક્રમા કરતાં ૩૦ વર્ષ લે છે. રાશિઓ ૧૨ હોવાથી તે એક રાશિમાં અઢી વર્ષ રહે છે. કોઈ એક રાશિમાં આવે તે પહેલાં તે પશ્રિ્‌ચમ તરફની રાશિમાં અઢી વર્ષ રહે છે. પછી તે રાશિમાં આવે છે અને અઢી વર્ષ રહે છે અને પછી તેની પૂર્વ તરફની રાશિમાં અઢીવર્ષ રહે છે. કુલ સાડા સાત વર્ષ લે છે. આને શનિની સાડા સાતી કહે છે. પ્રારંભે અઢી વર્ષ તે પશ્રિ્‌ચમ તરફની રાશિમાં રહે છે તે ચઢતી પનોતી. પછી તે રાશિમાં આવે છે જે ભારે હોય છે અને પછી તમારી રાશિની પૂર્વની રાશિમાં આવે છે, એ ઊતરતી પનોતી બધા જ ગ્રહો પશ્રિ્‌ચમથી પૂર્વ તરફ આકાશમાં ચક્કર લગાવે છે. પુરાતન જમાનામાં ખબર ન હતી કે બધાં જ ગ્રહો સૂર્યની પરિક્રમા કરે છે. ત્યારે મનાતું કે પૂરું બ્રહ્માંડ પૃથ્વીની ફરતે ચક્કર લગાવે છે.પુરાતન જમાનામાં માત્ર શનિ સુધીના ગ્રહો જ માનવીઓને જાણીતા હતાં. તેમાં શનિ આકાશમાં ચક્કર લગાવતાં સૌથી વધારે સમય લેતો હોઈ તે ધીમો ચાલે છે. તેથી લોકો કહેતાં શનૈઃ શનૈઃ અરતિ, ઈતિ શનિશ્ર્‌ચરઃ અર્થાત્‌ ધીમે ધીમે ચાલે તે શનિ, આ માટે લોકોએ કથા જોડી કાઢી કે શનિ લંગડો છે. શનિ કેવી રીતે લંગડો થઈ ગયો? તો કહે રાવણને ત્યાં મેઘનાદનો જન્મ થવાનો હતો. તે અજેય અને અજર-અમર રહે માટે રાવણે બધા જ ગ્રહોને એક જ રાશિમાં રહેવાનું ફરમાન કરેલું. જો રાવણ આ બાબતે સફળ રહે તો મેઘનાદ જેણે ઈન્દ્રને જીતેલો અને તેથી જેનું બીજું નામ ઈન્દ્રજીત છે તે અજેય અને અજર-અમર થઈ જાય, આમ ઈન્દ્રજીત પૂરી દુનિયાને રંજાડે માટે દુનિયાના ભલા માટે સાહસ કરીને શનિએ મેઘનાદના જન્મ વખતે પોતાનો પગ બીજી રાશિ સુધી લંબાવી રાવણની યોજના પર પાણી ફરવી દીધું. રાવણને આની તત્ક્ષણે ખબર પડી. રાવણે વજ્રથી શનિનો બીજી રાશિમાં ફેલાયેલો પગ ઉડાડી દીધો. માટે શનિ લંગડો થઈ ગયો અને તે ધીરે ધીરે ચાલે છે. પુરાણોમાં શનિના ધીરે ધીરે ચાલવાનું આ કારણ અપાયું છે. ખગોળવિધાને દર્શાવ્યું છે કે ગ્રહો કેપ્લરના ગ્રહગતિના નિયમો પ્રમાણે ગતિ કરે છે અને જેમ ગ્રહ સૂર્યથી દૂર તેટલો તે ધીરે ચાલે. ન્યુટને પછી તેના ગતિના અને ગુરુત્વાકર્ષણના નિયમો વડે કેપ્લરના નિયમોને સાચા સાબિત કર્યા છે. પ્રાચીન સમયમાં શનિ સૌથી દૂરનો ગ્રહ હતો અને તે આકાશમાં પરિક્રમા કરવા ૩૦ વર્ષ લે છે. હવે તો શનિ પછી યુરેનસ, નેપ્ચ્યૂન, પ્લુટો, સેડની, આયરીસ જેવા ગ્રહો શોધાયાં છે જે શનિ કરતાં ત્રણ, પાંચ કે દશગણા વધારે ધીમા ચાલે છે.આ કથા પરથી એક વાત સ્પષ્ટ થાય છે કે શનિ દુનિયાના ભલા માટે કામ કરે છે. લોકો નકામા તેનાથી ડરે છે. શનિને બિચારાને વગોવી નાખ્યો છે. તેની પાછળ જ્યોતિષીઓનું કારસ્તાન છે. શનિને પુરાણોમાં સૂર્યપુત્ર કહ્યો છે. તે ભલા કાળો કેવી રીતે હોય? તાપી નદી, યમુના નદી શનિની બહેનો છે. ખગોળ વિજ્ઞાની દર્શાવે છે કે પૂરા બ્રહ્માંડમાં શનિ જેટલો કોઈ આકાશીપિંડ સુન્દર નથી. શનિ તો જાણે હીરા, મોતી અને સ્ફટિકનો બનેલો લાગે છે. તેની પાછળનું કારણ સૂર્યમાળામાં તેની કક્ષાની જગ્યા અને તેનું સુન્દર બંધારણ છે.

શનિ સૂર્યથી દોઢ અબજ કિલોમીટર દૂર છે અને પૃથ્વીથી એક અબજ અને પાંત્રીસ કરોડ કિલોમીટર દૂર છે તે સ્ફટિક જેવા વાયુઓનો એક લાખ ૨૦ હજાર કિલોમીટરના વ્યાસનો ગોળો છે. શનિ પર ઉષ્ણતામાન ઓછા ૧૭૫ અંશ સેલ્સીઅસ છે. શનિનાં દર્શન કરનાર પ્રથમ માનવી ગેલિલિયો હતો. ગેલિલિયોએ તેના નાના દૂરબીનમાંથી શનિની બંને બાજુએ ફૂલેલા ભાગો પણ જોયા હતાં. તેનું તેણે તેની નોંધપોથીમાં ચિત્ર પણ દોર્યું હતું, જે નોંધપોથી આજે પણ ઉપલબ્ધ છે. તેમ છતાં તે શનિના વલયો છે તે જાણી શક્યો ન હતો. કારણ કે તેનું દૂરબીન નાનું હતું તેથી તે શનિના ગોળાને તેના વલયોથી અલગ દેખાડી શકતું ન હતું. આ વાત ૧૬૧૦ની છે. પછી દૂરબીનો મોટા મોટા બનતાં ગયાં. ૧૬૫૬માં દુનિયાની પ્રથમ વેધશાળા પેરિસની વેદ્યશાળામાં કાર્યરત ક્રિશ્રિ્‌ચન હોયગન્સે તેનું પ્રમાણમાં મોટું દૂરબીન શનિ પર માંડ્યું ત્યારે તેને શનિના વલયોને રૂપે શનિના ગોળાથી અલગ જોયાં. આમ શનિના વલયોની શોધ થઈ. હોયગન્સે શનિના વલયો શોધ્યાં પછી શનિનો અભ્યાસ કરતાં તેણે શનિનો સૌથી મોટો ઉપગ્રહ ટાયટન પણ શોધી કાઢ્યો.

ટાયટન આપણા ચંદ્ર જેવડો મોટો છે. ઠંડીને હિસાબે શનિ અને તેના ઉપગ્રહ ટાયટન પર અમોનિયા, મિથેન, ઈથેનવાયુ પ્રવાહી અને બરફના રૂપમાં ફેરવાઈ ગયાં છે. આ અમોનિયા અમીનો અસિડ જીવનનો મૂળભૂત પદાર્થ છે. માટે વિજ્ઞાનીઓ માને છે કે ટાયટન પર કોઈ પ્રકારનું જીવન હોવાની સંભાવના છે. ટાયટન પર અમોનિયા અને ઈથેનના સરોવરો છે.

હોયગન્સની શનિની ઉપગ્રહમાળાની શોધથી પ્રભાવિત થઈને પેરિસ વેધશાળાના ડિરેક્ટર ડોમનીક કસીની ખૂદ શનિનો અભ્યાસ કરવા બેઠાં. તેના શનિના વલયના સૂક્ષ્મ અભ્યાસે દર્શાવ્યું કે હોયગન્સે શોધી કાઢેલા શનિના વલયમાં સ્પષ્ટ ખાલી જગ્યા છે. એટલે કે શનિને બે વલયો છે. તેમ છતાં માનવામાં આવતું કે શનિના વલયો સઘન પટ્ટા છે. થોડા વર્ષો પછી કર્કવૂડ નામના ખગોળ વિજ્ઞાનીએ શોધી કાઢ્યું કે શનિને ત્રીજું વલય પણ છે. તેમ છતાં શનિના વલયો સઘન પટ્ટા મનાતાં. છેક ઓગણીસમી સદીમાં વિખ્યાત ભૌતિકશાસ્ત્રી કલર્ક મેક્ષમેલે સાબિત કર્યું કે શનિના વલયો સધન પટ્ટા નથી પણ નાના મોટા કંકર, ખડકોનાં બનેલાં છે. આ બધાં પોતપોતાની રેખામાં-વર્તુળોમાં શનિની પરિક્રમા કરે છે. વર્તુળ પર વર્તુળમાં નાના મોટા કંકર, પથ્થર અને ખડકાં શનિના વલયોમાં સબડિવિઝન કરી શનિની પરિક્રમા કરે છે. શનિના વલયોનો કુલ વિસ્તાર ૯૦,૦૦૦ કિલોમીટર છે જેમાં સાત પૃથ્વીને ગોઠવી શકાય.

શનિના વલયોના ખડકો પર ઠંડીની હિસાબે બરફ બાઝી ગયાં છે. આ બરફો પાણી, અમોનિયા, ઈથેન, અને મિથેનના છે અને રંગબેરંગી છે. ૯૦,૦૦૦ના વિસ્તારમાં પથરાયેલા આ બરફાચ્છાદિત-બરફકોટેડ નાના મોટા ખડકો, પથ્થરો, ધૂળિકણો પર સૂર્યપ્રકાશ પડે છે તેથી તે ઝગારા મારે છે અને દોઢ અબજ કિલોમીટર દૂર છતાં આપણને તે નાના એવા દૂરબીનમાંથી દૃશ્યમાન થાય છે. શનિના ગોળાની વચ્ચે થોડા દૂર રહીને દેખાતા શનિના વલયો અને શનિ આહલાદક દૃશ્ય સર્જે છે. જોઈને વિસ્મય પામી જવાય. શનિને વલયોથી સુશોભિત જોઈને મન નાચી ઊઠે છે. અને દૂરબીનમાંથી આંખ લઈ લેવાનું મન થતું નથી. વલયોવાળો શનિ બ્રહ્માંડની શોભા છે.શનિના વલયો વચ્ચેની મોટી ગૅપને તેના શોધકના નામ પર કસીની ગૅપ કહે છે અને બીજી થોડી નાની ગૅપને તેના શોધકના નામ પર કર્કવૂડ ગૅપ કહે છે.

શનિને ચોથું વલય પણ છે. તેની સૈદ્ધાંતિક શોધ ૧૯૭૭માં લેખકે કરી હતી. ગ્રહોના વલયો વચ્ચે શા માટે ખાલી જગ્યા રહે છે તેની શોધ પણ લેખકે તેના ગ્રહ-અંતરના નિયમ પર અને તેમાં લાગુ પડતા ગુરુત્વાકર્ષણીય સ્પંદનો (ગ્રેવિટેશનલ રેસોનન્સની ક્રિયા) પર ૧૯૮૦માં કરી હતી. શનિનું આ ચોથું વલય ૧૯૭૯માં પાયોનિયર યાને શોધી કાઢ્યું હતું. શનિને હવે ૩૨ ઉપગ્રહો છે. કસીની અંતરીક્ષયાને શનિના ઉપગ્રહમાળામાં વર્ષો સુધી વિહાર કરીને ઉપગ્રહમાળાનો ઝીણવટથી અભ્યાસ કર્યો છે અને દર્શાવ્યું છે કે શનિના એન્સેલેડસ નામના ઉપગ્રહની સપાટી નીચે પાણીના સરોવરો છે, ત્યાં જીવન હોવાની શક્યતા છે. ગુરુ, યુરેનસ, શનિ, નેપ્ચ્યૂન બધાની ઉપગ્રહમાળા સૂર્યમાળાની જ આબેહૂબ નકલ છે, માત્ર સ્કેલ નાનો છે. સૂર્યમાળામાં સૂર્યમાં પદાર્થ જબ્બર હોઈ તે સ્વયંપ્રકાશિત છે. આ મોટા ગ્રહોના ગર્ભભાગમાં પણ નિસ્તેજ રીએક્ટની આણ્વિક ક્રિયા ચાલે છે. તેમ છતાં તે ઝળહળતાં નથી. ગુરુ મોટો હોવાથી ભવિષ્યમાં તેના ગર્ભભાગમાં ચાલતું અણુરીએક્ટર સતેજ થઈ તે સૂર્યમાળામાં બીજો સૂર્ય બની શકે છે. ત્યારે સૂર્યમાળામાં બે સૂર્યો હશે, એક નાનો અને બીજો મોટો-ત્યારે પૃથ્વી પરથી જોતાં અને અનુભવતાં કેવું લાગશે તે તો ભવિષ્ય જ કહેશે.ઘણી વાર શનિના વલયો માત્ર રેખારૂપે જ દૃશ્યમાન થાય છે તો કોઈ વાર તેના વલયો તદ્દન અદૃશ્ય થઈ જાય છે. વલયો વગરનો શનિ લોકોને દેખાડીએ તો તેમને નવાઈ લાગે છે. આની પાછળનું કારણ આપણે પૃથ્વી પરથી શનિને કઈ રીતે ફેઈસ ઑન કે એજ ઑન જોઈએ છીએ. તેના પર આધારિત છે. ઘણી વાર આ ખૂણો એવો હોય છે કે શનિના વલયો જરા પણ દેખાય નહીં. શનિને જ્યારે આપણે ફેઈસ ઑન જોઈએ છીએ ત્યારે તે તેના વલયોના અદ્ભુત દર્શન કરાવે છે.વલયોની ફરતે શૅફર્ડ સેટેલાઈટ (ભરવાડ ઉપગ્રહો) હોય છે. આ સેટેલાઈટને શૅફર્ડ સેટેલાઈટ કહે છે કારણ કે તે ભરવાડ (શૅફર્ડ)નું કાર્ય કરે છે. જેમ એક કે બે ભરવાડ ઘેટા, બકરા, ગાય, ભેંસના પૂરા ધણને તેના આકારમાં હાંકે છે તેમ. એક ઘેટું બહાર નીકળવા જાય તો તેને લાકડીથી અંદર રહેવાનું કહે છે. આકાશમાં ગ્રહના વલયોને તેના આકારમાં રાખવા ભરવાડ ઉપગ્રહો છે.એક ત્રસ્ત માનવી હતો તે જ્યોતિષી પાસે ગયો કે તેના સારા દિવસો ક્યારે આવશે. જ્યોતિષીએ કહ્યું કે તેને શનિ નડે છે અને જો તે તેને એક હજાર રૂપિયા આપશે તો તે જાપ કરી તેને શનિનાં નડતરમાંથી બચાવશે. તે માનવીએ કહ્યું મારી પાસે હજાર રૂપિયા નથી. તો જ્યોતિષીએ કહ્યું કે તે ગરીબ છે માટે તેને પાંચસો રૂપિયામાં શનિના જાપ કરી આપશે. તે માનવીએ કહ્યું કે તેની પાસે પાંચસો રૂપિયા નથી. તો જ્યોતિષિ કહે તે તેને રૂ. ૨૫૧માં જાપ કરી આપશે. તો તે માનવીએ કહ્યું તેની પાસે રપ૧ રૂપિયા નથી. પછી તે જ્યોતિષી રૂ. ૧૦૧, રૂ. ૫૧, રૂ. ૨૧, રૂ. ૧૧ અને છેવટે રૂ. પાંચ પર ઊતરી આવ્યો. તો તે માનવીએ કહ્યું કે તેની પાસે પાંચ રૂપિયા પણ નથી તો જ્યોતિષીએ છેવટે તેને સવા રૂપિયામાં શનિના જાપ કરવા તૈયાર થઈ ગયો. તો તે માનવીએ કહ્યું કે તેની પાસે સવા રૂપિયો પણ નથી. તો તે જ્યોતિષીએ પછી કહ્યું કે તારી પાસે સવા રૂપિયો પણ નથી તો શનિ તારું શું બગાડી લેશે? આમ ગ્રહો પૈસાદાર માણસોને નડે છે, ગરીબોને નહીં. ગ્રહો બિચારા વલયો પહેરેલા પદાર્થના ગોળા છે. તે માનવીને નડે તે માનવામાં આવતું નથી

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

૧૯૬૯ની ૨૦મી જુલાઈએ ઍપોલો-૧૧ના બે અવકાશયાત્રીઓ નીલ આર્મસ્ટ્રોંગ અને ઍડવિન (બઝ) ઑલ્ડ્રીન ચંદ્ર પર ઊતર્યા. ચંદ્રની ધરતી પર પગ મૂકતાં જ આર્મસ્ટ્રોંગે કહ્યું કે “એક માણસ માટે તો આ એક જ ડગલું છે પણ માનવજાત માટે જબ્બર કૂદકો છે”. અને ત્યાં એમણે બે કલાક ચાળીસ મિનિટનો સમય ગાળ્યો. બન્ને ચંદ્ર પર ૨૧ કલાક ૩૬ મિનિટ રહ્યા, ફોટા લીધા. ચંદ્રની ધરતીના કેટલાક નમૂના લીધા અને પછી પાછા લ્યૂનર મોડ્યૂલમાં બેસીને કમાંડ મૉડ્યૂલ સાથે જોડાઈ ગયા. કમાંડ મૉડ્યૂલના ચાલક માઇકલ કૉલિન્સ આટલો સમય પ્રદક્ષિણા કરતા રહ્યા. એમને મનમાં થયું નહીં હોય કે ‘તદ્દૂરે તદ્વંતિકે’? આટલા દૂર અને આટલા નજીક કદાચ એનાથી ઉલટું. આટલા નજીક અને આટલા દૂર.આર્મસ્ટ્રોંગ અને બઝ ચંદ્ર પર ઘણી વસ્તુઓ છોડતા આવ્યા. આમાં અમુક તો સેન્સરો હતાં જે પછી પણ પ્રયોગો ચાલુ રાખવામાં કામ આવે. તે ઉપરાંત, ઑલિવનાં પાનની સોનાની પ્રતિકૃતિ પણ ચંદ્ર પર મૂકતા આવ્યા. બીજું શું મૂક્યું હશે? એમના પોતાના બૂટ! અને ખાલી ફૂડ પૅકેટો, એક ચીપિયો, ટીઈ કેમેરા, ફિલ્મી મૅગેઝિનો અને અમુક ડિસ્પોઝેબલ કંટેનરો ત્યાં જ છોડીને એમણે કમાંડ મૉડ્યૂલનો ભાર ઓછો કર્યો કે જેથી ઈંધણની બચત થઈ શકે.૧૯૭૨ સુધી અમેરિકાએ છ સમાનવ યાનો ચંદ્ર પર ઉતાર્યાં. દર વખતે ચંદ્રની સપાટી પર રહેવાની અવધિ લંબાતી ગઈ. ઍપોલો - ૧૨ના અવકાશયાત્રીઓએ તો ચંદ્ર પર ધરતીકંપ પણ અનુભવ્યો. ખાસ વાત એ છે કે એ વખતે અમેરિકાનું સર્વેયર - ૩ માનવરહિત યાન ચંદ્ર પર જ હતું. એ ત્યાં અઢી વર્ષ પહેલાં પહોંચ્યું હતું. અને અવકાશયાત્રીઓ ચાર્લ્સ કોનરાડ અને એલન બીન એની પાસે પણ ગયા. એ ચંદ્ર પર ૩૧ કલાક ૩૧ મિનિટ રહ્યા અને સર્વેયરના અમુક ભાગ કાઢીને તપાસ માટે પૃથ્વી પર લઈ આવ્યા.તે પછી ઍપોલો ૧૪ના અવકાશયાત્રીઓ એલન શેફર્ડ અને એડગર મિશેલે ચંદ્ર પર ૩૩ કલાક ૩૧ મિનિટ રહીને નમૂના એકઠા કર્યા. પાછા આવતાં શેફર્ડે બે નાના પથ્થરોને ગોલ્ફની જેમ ફટકો મારીને દૂર ફેંકી દીધા.ઍપોલો ૧૫ના યાત્રીઓ ડૅવિડ સ્કૉટ અને જેમ્સ ઇર્વિનને એક સગવડ મળી એમની પાસે ચંદ્ર પર ફરવાનું રોવર હતું! એટલે એ તો બહુ ઘણા વિસ્તારમાં ફરી શક્યા. એ ૬૬ કલાક ૫૫ મિનિટ ચંદ્ર પર રહ્યા.ઍપોલો ૧૬ સમાનવ સાહસમાં પાંચમું હતું. એના યાત્રીઓ ઝૉન યંગ અને ચાર્લ્સ ડ્યૂક ૧૯૭૨ની ૨૧મી ઍપ્રિલે ઊતર્યા અને ૭૧ કલાક ૨૧ મિનિટ રહીને ૨૪મીએ એમણે પોતાના લ્યૂનર મૉડ્યૂલને કમાંડ મૉડ્યૂલ સાથે જોડી દીધું.ઍપોલો ૧૭ છઠ્ઠી અને છેલ્લી સમાનવ યાત્રા હતી. કમાંડર યૂજિન સેર્નાન અને હૅરિસન શ્મિટ લ્યૂનર રોવરમાં ચંદ્ર પર ફર્યા અને ૭૫ કલાક ગાળ્યા. તે પછી અમેરિકાએ ચંદ્ર પર માણસને મોકલવાનું બંધ કરી દીધું.પરંતુ ખરી મઝા તો પાંચમી જોડીએ કરી. ચંદ્ર પર પૃથ્વી કરતાં છઠ્ઠા ભાગનું ગુરુત્વાકર્ષણ હોય છે. વળી ૧૯૭૨માં મ્યૂનિખ ઑલિંપિક પણ થવાની હતી. એટલે ચાર્લ્સ ડ્યૂકે ચંદ્ર પર ઑલિંપિક રેકૉર્ડ સ્થાપવાનો નિર્ણય કર્યો. યંગ ત્રણ ફૂટ જમીનથીં ઊંચે કૂદ્યો પણ ડ્યૂક ચાર ફૂટ કૂદ્યો. પરંતુ થયું એવું કે કૂદવામાં એ પડી ગયો. અને પીઠ પર બધાં જીવન રક્ષક સાધનો હતાં. એને નુકસાન થયું હોત તો ડ્યૂકનું ચંદ્ર પર જ મોત થયું હોત.૧૯૬૦ના દાયકામાં અમેરિકા અને સોવિયત સંઘ વચ્ચે શીતયુદ્ધ ચરમસીમાએ હતું.અંતરિક્ષમાં પણ બન્ને દેશો વચ્ચે એકબીજાને રેસમાં પાછળ છોડી દેવાની રેસ લાગેલી હતી.અંતરિક્ષની આ રેસમાં સોવિયત સંઘ અમેરિકા કરતાં આગળ ચાલી રહ્યું હતું.તેણે અંતરિક્ષમાં અમેરિકા કરતાં પહેલા મનુષ્યને મોકલવામાં સફળતા પ્રાપ્ત કરી હતી. એટલે જ અમેરિકાની સરકાર સોવિયત સંઘ કરતાં પહેલાં ચંદ્ર પર મનુષ્યને મોકલવા માગતી હતી.અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ જૉન કેનેડીએ નાસાની સામે લક્ષ્ય મૂક્યું હતું કે તેઓ મનુષ્યને ચંદ્ર પર સોવિયત સંઘ પહેલાં મોકલવાના મિશન પર કામ કરે.તેના પરિણામ સ્વરૂપે ચંદ્ર પર મનુષ્યને તો મોકલવામાં આવ્યો જ સાથે જ અમેરિકી સ્પેસ એજન્સીએ પણ એ સાબિત કરવા પ્રયાસ કર્યો કે જ્યારે તેના અંતરિક્ષયાત્રી ચંદ્ર પર ગયા તો તેમણે કંઈક નવીન કામ કર્યું.અંતરિક્ષયાત્રીઓને ચંદ્ર પર મોકલતાં પહેલાં તેમને ભૂગર્ભશાસ્ત્રની જાણકારીની જરૂર હતી.તેના માટે તેમને હવાઈ ટાપુ, મેક્સિકો, આઇસલૅન્ડ અને જર્મની જેવા દેશોનો પ્રવાસ કરાવવામાં આવ્યો.અહીં અંતરિક્ષયાત્રીઓને પથ્થરની શિલા, જ્વાળામુખીનું બનવું અને બગડવું અને ઉલ્કાના કારણે પડતા ખાડા અંગે જાણકારી આપવામાં આવી.અપોલો ૧૫ કમાન્ડ મૉડ્યૂલના પાઇલટ અલ વર્ડેનનું કહેવું છે કે આ પ્રવાસ દરમિયાન મળેલી જાણકારી તેમના માટે ઘણી મહત્ત્વપૂર્ણ હતી.ચંદ્ર પર જતા અંતરિક્ષયાત્રી પોતાની સાથે હથોડા, ડ્રિલ મશીન અને કુહાડી લઈ ગયા હતા જેથી ખોદકામ કરવાની જરૂર પડે તો તેને વાપરી શકાય.અલ વર્ડેન લ્યૂનર ઑર્બિટમાં વધારે મોટા પાયે અવલોકન કરી રહ્યા હતા.તેઓ એવી વસ્તુઓની શોધ કરી રહ્યા હતા, જેનાથી તેઓ સાબિત કરી શકે કે તેમણે સૌથી અલગ કામ કર્યું છે.અપોલો ૧૭ મિશન અંતર્ગત ચંદ્ર પર જનારા પહેલા અને એકમાત્ર ભૂગર્ભશાસ્ત્રી છે, હેરિસન શ્મિટ.ચંદ્ર પર તેમને પથ્થરની શિલાના નાના-નાના મોતી જેવા ટૂકડા મળ્યા કે જે એ વાતના પુરાવા છે કે ચંદ્ર પર પણ શિલા બનવાની અને તૂટવાની પ્રક્રિયા ચાલતી રહે છે.તેઓ ૭૪૧ ટૂકડા નમૂના તરીકે સાથે લાવ્યા હતા જેનું વજન ૧૧૧ કિલો હતું.ચંદ્રથી આશરે ૨,૨૦૦ શિલાઓ અને માટીના ઘણા નમૂના લઈને અમેરિકાના હ્યૂસ્ટનની પ્રયોગશાળામાં રાખવામાં આવ્યા જેમના પર અત્યાર સુધી સંશોધન ચાલી રહ્યું છે.નાસાએ ચંદ્ર પરથી લાવવામાં આવેલા ઘણા નમૂના દુનિયાના મ્યૂઝિયમ અને વૈજ્ઞાનિકોને પણ દાન કર્યા જ્યારે ઘણા નમૂના આજે પણ સીલ બંધ રાખવામાં આવ્યા છે.પરંતુ જે સૅમ્પલ પર સંશોધન કરવામાં આવ્યું તેનાથી ચંદ્ર અને ધરતી બનવાના ઇતિહાસ અંગે જાણકારી મળી.સાથે જ એ પણ સાબિત થઈ ગયું કે ધરતી અને ચંદ્રનું નિર્માણ બે મોટા ગ્રહ અને અવકાશી ખડકના ટકરાવાથી થયું છે.ચંદ્ર પર પહોંચેલા પહેલા બે મનુષ્યો, નીલ આર્મસ્ટ્રોંગ અને બઝ એલ્ડ્રિન પોતાના અંતરિક્ષયાનમાં વધારે દૂર સુધી ગયા ન હતા.તેઓ ચંદ્ર અડધા માઇલના અંતર પર ગયા હતા. પરંતુ જેમ-જેમ મિશન આગળ વધતું ગયું, અંતરિક્ષયાત્રી ચંદ્ર પર પહોંચ્યા બાદ દૂર-દૂર સુધી જવા લાગ્યા. તેઓ ચંદ્રની સપાટીના ઘણા નમૂના લઈને પરત ફરતા હતા.ચંદ્ર પર ધરતીનો માત્ર એક છઠ્ઠા ભાગનું જ ગુરુત્વાકર્ષણ બળ છે.એટલે કે જે વસ્તુ ધરતી પર ૬ કિલોગ્રામ વજનની છે, તે ચંદ્ર પર માત્ર એક કિલોગ્રામની હશે.તેવામાં ત્યાંની સપાટી પર સંતુલન જાળવી રાખવાનું કામ અઘરું હોય છે. તેમ છતાં, ત્યાં જતા અંતરિક્ષયાત્રીઓએ વધુમાં વધુ જાણકારીઓ પ્રાપ્ત કરી છે.૧૯૭૨માં અપોલો મિશનની અંતર્ગત ચંદ્ર પર ગયેલા, ડેવ સ્કૉટ અને જિમ ઇર્વિન ચંદ્ર પર રોવર ચલાવનારા પહેલા અંતરિક્ષયાત્રી હતા.આ રોવરની ગતિ ૧૬ કિલોમિટર પ્રતિકલાકની હતી. રોવરની મદદથી તેઓ પોતાના લ્યૂનર મૉડ્યૂલથી ૧૪ કિલોમિટર દૂર વિસ્તાર સુધી ગયા હતા.જૂની યાદો તાજી કરતા મિશન કંટ્રોલર સ્કૉટ જણાવે છે કે તેમનું રોવર ચંદ્રની સપાટી પર બનેલા ખાડાઓથી બચતા આગળ ચાલી રહ્યું હતું.તેમને એટલા ધક્કા લાગી રહ્યા હતા કે સીટ બેલ્ટની જરૂરનો અનુભવ થઈ રહ્યો હતો, પરંતુ લ્યૂનર ડ્રાઇવિંગનો રેકર્ડ હજુ પણ જીન સર્નેનના નામે છે.તેઓ પોતાના મિશન અપોલો-૧૭માં હેરિસન શ્મિટ સાથે ગયા હતા. તેઓ પોતાના અંતરિક્ષયાનથી આશરે ચાર કિલોમિટર દૂરનું અંતર નક્કી કરીને ૩૫ કિલોમિટર વિસ્તારમાં ફર્યા હતા.ચંદ્રની સપાટી પર અઢી કલાક ચાલ્યા બાદ નીલ આર્મસ્ટ્રોંગ અને બઝ એડ્રિને લ્યૂનર લૅન્ડરને બંધ કરી દીધું હતું, કેમ કે તેઓ ખૂબ વધારે થાકી ગયા હતા.ઑર્બિટમાં પરત આવતા પહેલાં તેમને ઊંઘવાનું કહેવામાં આવ્યું હતું.પોતાના મિશન રિપોર્ટમાં તેનો ઉલ્લેખ કરતા આર્મસ્ટ્રોંગે લખ્યું હતું કે ઘોંઘાટ, રોશની અને ઓછા તાપમાનના કારણે તેમને ચીડ ચઢી રહી હતી.લ્યૂનર મૉડ્યૂલ, અંતરિક્ષના ક્ષેત્રમાં એક મોટી સફળતા હતી, પરંતુ તે એક એવું મૉડ્યૂલ હતું કે જેમાં આરામ જરા પણ ન હતો.ભારે એન્જિનના સિલિન્ડરના કારણે કૅબિનમાં ફ્લોર સ્પેસ ખૂબ ઓછી હતી.આર્મસ્ટ્રોંગ કહે છે કે તેમણે એન્જિનના કવર પર ઊંઘવાનો પ્રયાસ કર્યો અને તેમના સાથી ફ્લોર પર ઊંઘ્યા.આટલી મુશ્કેલીઓ વચ્ચે પાઇલટ બઝ એલ્ડ્રિન બે કલાક ઊંઘી શક્યા, જ્યારે કમાન્ડર નીલ આર્મસ્ટ્રોંગ તો ઊંઘ્યા જ ન હતા.ત્યારબાદ નાસાએ ચંદ્ર પર જે મિશન મોકલ્યાં, તેમાં મૉડ્યૂલને વધારે સારી ગુણવત્તાનું બનાવવામાં આવ્યું.તે તો એટલાં આરામદાયક હતાં કે અંતરિક્ષયાત્રી ચંદ્ર પર હીંચકો બનાવી ઊંઘી શકતા હતા.૨૭ ડિસેમ્બર ૧૯૬૮ના રોજ મોકલવામાં આવેલું અપોલો ૮ મિશન સૌથી તિવ્ર ગતિથી ચંદ્રની કક્ષામાં પહોંચ્યું હતું. આ ગતિ આશરે સાત માઇલ પ્રતિ સેકન્ડની હતી.અપોલો કમાન્ડ મૉડ્યૂલનું આ અત્યાર સુધીનું સૌથી અદ્ભૂત મૉડ્યૂલ હતું.મે ૧૯૬૮ના રોજ અપોલો-૧૦ના અંતરિક્ષયાત્રીઓએ ધરતીથી ચંદ્રના અંતરને વધારે ઝડપથી નક્કી કર્યું હતું.તેઓ ૩૯ હજાર ૭૦૫ કિલોમિટર પ્રતિકલાકની ઝડપે પોતાની યાત્રા નક્કી કરીને ધરતી પર પરત ફર્યા હતા.અપોલો-૧૫ના કમાન્ડ મૉડ્યૂલના પાઇલટ અલ વર્ડેનનું કહેવું છે કે ચંદ્ર સુધી પહોંચવાનો રસ્તો ખૂબ નીરસ હોતો.સાડા ત્રણ દિવસ સુધી તેમની પાસે કરવા માટે કંઈ કામ ન હતું.આ વચ્ચે અંતરિક્ષયાત્રી પરસ્પર એકબીજા સાથે વાતો કરતા અથવા તો પુસ્તકો વાંચતા, નહીં તો સંગીત સાંભળીને સમય વિતાવતા.આ દરમિયાન તેમણે ટીવી પ્રસારણમાં પણ ભાગ લેવાનો હતો.જો આજે આપણને ધરતીથી ચંદ્રના સટીક અંતર વિશે જાણકારી મળી શકી છે, તો તેના માટે આપણે વર્ડેનનો આભાર માનવો જોઈએ.તેમના મિશન દરમિયાન જ ચંદ્ર પર એવું લેઝર ઉપકરણ છોડવામાં આવ્યું હતું જેને રેજિંગ રેટ્રોરિફ્લેક્ટર કહેવામાં આવે છે. એ ખાસ પ્રકારના અરીસા છે.તેમને એ રીતે ડિઝાઇન કરવામાં આવ્યા છે કે તેમને ધરતી પરથી ટેલિસ્કોપની મદદથી લેઝર રિફ્લેક્ટ કરીને પૃથ્વીથી ચંદ્રનું અંતર સટીક માપી શકાય. તેમના જ કારણે ખગોળશાસ્ત્રીઓને ચંદ્રની કક્ષાની યોગ્ય સમજણ પડી શકી છે.તેના જ માધ્યમથી આપણે એ જાણકારી પણ પ્રાપ્ત કરી શક્યા છીએ કે ચંદ્ર દર વર્ષે આપણાથી ૩૮ કિલોમિટર દૂર થતો જઈ રહ્યો છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

વીએલસી મિડિયા પ્લેયર પહેલાં તો કમ્પ્યૂટર પર જ વિડિયો જોવા માટે લોકપ્રિય હતું, પરંતુ વર્ષ ૨૦૧૩ પછી સ્માર્ટ ફૉનનું ચલણ વધ્યું તે બાદ સ્માર્ટ ફૉન પર પણ વિડિયો જોવા માટે તે લોકપ્રિય ઍપ બની ગઈ. જોકે હમણાં તેના વિશે ખરાબ સમાચાર આવ્યાં હતાં. તે નબળું એટલે કે ડેટા ચોરીને પાત્ર હોવાનું બહાર આવ્યું હતું.વીએલસી લોકપ્રિય હોવાનું કારણ એ છે કે તે નિઃશુલ્ક છે અને ઑપન સૉર્સ પ્રકારનું છે. જોકે વીએલસીમાં તાજેતરમાં નવી અને ગંભીર સુરક્ષા ભૂલ હોવાનું શોધાયું હતું. જર્મનીની સુરક્ષા સંસ્થાએ સીઇઆરટી-બુંદ (વિનફ્યુચર દ્વારા) આ ભૂલ શોધી છે. તે મુજબ, તેને નબળા હોવાનો ક્રમાંક ૯.૮ આપ્યો છે જે ગંભીર અને નાજુક ગણાય છે.આ નબળાઈના કારણે રિમોટ કૉડ એક્ઝિક્યુશન (આરસીઇ)ને છૂટ મળે છે. તેના કારણે ખરાબ લોકો તમારી અનુમતિ વગર સૉફ્ટવેર ઇન્સ્ટૉલ કરી શકે છે, તેમાં સુધારો કરી શકે છે અને ચલાવી શકે છે. તમારા કમ્પ્યૂટર કે મોબાઇલ પર જે ફાઇલો હોય તે તેમને જાણવા પણ મળી શકે છે.

કહેવાનો અર્થ એ છે કે વીએલસીમાં રહેલી સુરક્ષા ચૂકના લીધે કોઈ પણ હૅકર તમારા કમ્પ્યૂટરને હૅક કરીને તમારી ફાઇલો જોઈ શકે છે.આભાર તો એ વાતનો માનવો જોઈએ કે આ ભૂલ હોવા છતાં હજુ તેનો કોઈએ ઉપયોગ કરીને તેનો ગેરફાયદો ઉઠાવ્યો નથી. વિનફ્યુચરે કહ્યું છે કે વિન્ડૉઝ, લિનક્સ અને યુનિક્સ તમામ માટેનાં વીએલસીનાં સંસ્કરણોમાં આ ભૂલ રહેલી છે. જોકે મેક ઓએસ માટેના સંસ્કરણમાં આ ચૂક જોવા મળી નથી. પરંતુ ઉપરોક્ત ત્રણેય ઑએસ, ખાસ કરીને વિન્ડૉઝ વધુ વપરાય છે તે જોતાં વીએલસીના લીધે કમ્પ્યૂટર અને મોબાઇલ વધુ અસુરક્ષિત ગણી શકાય.પરંતુ તમને જો વીએલસી વગર ચાલે તેમ ન હોય તો?તો પછી તમારે રાહ જોવી જોઈએ કે વીએલસીની કંપની આ ચૂકને દૂર કરે અને તમને અપડેટ આપે. અને હા, ત્યાં સુધીમાં તમારું કમ્પ્યૂટર કે મોબાઇલ કોઈ હૅકરનું નિશાન ન બને! જોકે વિનફ્યૂચરનો ઉપરોક્ત રિપૉર્ટ આવ્યા પછી જો તમે તરત જ આ વાંચવાનું પડતું મૂકીને તમારા કમ્પ્યૂટર પર કે તમારા મોબાઇલ પર વીએલસી સૉફ્ટવેર કે ઍપ દૂર કરવા જતા હો તો તે પહેલાં આ મિડિયા પ્લેયરની કંપનીએ કરેલી સ્પષ્ટતા પણ વાંચી જજો.આ રિપૉર્ટ આવ્યા પછી વીએલસી પ્લેયરની કંપની વિડિયોલેને ટિ્‌વટર પર સ્પષ્ટતા કરી છે. તેણે કહ્યું કે આ રિપૉર્ટ મિડિયા પ્લેયરના જૂના સંસ્કરણ (વર્ઝન) પર આધારિત હતો. તે પછી પ્લેયર અપડેટ કરાયું છે અને આથી ૧૬ મહિના પહેલાં જે કંઈ ખામી હતી તે દૂર કરી દેવાઈ છે. કંપનીએ ટિ્‌વટર પર આમ કહ્યું,આમ, વિડિયોલેનનું કહેવું છે કે હવે કોઈ સમસ્યા નથી. તમતમારે બિન્દાસ્ત રીતે વીએલસી મિડિયા પ્લેયરનો ઉપયોગ કરો અને તમારે જે વિડિયો જોવા હોય તે જુઓ.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

સ્માર્ટફૉનના ફાયદા તો આપણને સહુને ખબર છે જ. ફૉન, કેલ્ક્યુલેટર, ઑફિસનાં સૉફ્ટવેર, રમતો, મનોરંજન, આરોગ્ય માટેની ઍપ, રેલવે ટિકિટ બૂકિંગ, વગેરે અનેક ફાયદાઓ છે. વિદેશમાં રહેલાં તમારાં સગાં સાથે પણ ચોવીસે કલાક જોડાયેલાં રહી શકો છો. વિડિયો ચેટ દ્વારા તમે જાણે પાસેપાસે જ હો તેવું અનુભવી શકો છો.આ બધી વાત સાચી પણ શું તમે જાણો છો કે આ સ્માર્ટફૉન તમને રોગિષ્ઠ પણ બનાવી શકે છે? જો તમે સ્માર્ટફૉનનો ઉપયોગ રોજના પાંચ કે તેથી વધુ કલાક કરતા હો તો તમારે સાવધાન થઈ જવાની જરૂર છે. મોટા ભાગનો સમય ફૉન પર વ્યસ્ત રહેતા, ખાસ કરીને વિદ્યાર્થીઓની જીવનશૈલીમાં ઘણો બદલાવ આવી જાય છે. તેના લીધે તેમનામાં સ્થૂળતા અને ભવિષ્યમાં હૃદયરોગનું જોખમ થઈ શકે છે. તમે નવી પેઢીના હશો તો કહેશો કે તમે જૂનવાણી છો, જૂની પેઢીના છો, સ્માર્ટફૉનથી એલર્જી છે એટલે આવું કહો છો.ના, આવું અમે નથી કહેતા, પણ અમેરિકાના સંશોધકો જ કહે છે. અમેરિકાના કૉલંબિયા સ્થિત સિમોન બોલીવર યુનિવર્સિટીના સંશોધનકર્તા મિરારીમંટીલામોરન કહે છે, “સ્માર્ટફૉનનો ઉપયોગ ઘણાં કામો માટે થઈ શકે છે અને તેને દર સમયે પોતાની સાથે રાખવું સરળ પણ છે. પરંતુ લોકોને આ ખૂબીઓ પ્રત્યે આકર્ષિત કરવાની જગ્યાએ એ સમજાવવું જોઈએ કે તે આપણા સ્વાસ્થ્યને કઈ રીતે અસર કરી રહ્યો છે?” આ સંશોધન માટે ૧૯થી ૨૦ વર્ષના ૧,૦૬૦ વિદ્યાર્થીઓની પસંદગી કરવામાં આવી. અધ્યયન મુજબ, પાંચ કલાક ફૉનનો ઉપયોગ કરનારા ૪૩ ટકા વિદ્યાર્થીઓ સ્થૂળતાનીસમસ્યાથી ગ્રસ્ત હતા.મોબાઇલ ફૉન આપણી હવે જરૂરિયાત બની ગયો છે એ વાત સાચી પરંતુ દર સમયે તે જરૂરી નથી હતો. એક વ્યકિત દિવસના ૧૦-૧૨ કલાક સ્માર્ટફૉન પોતાની પાસે જ રાખ છે અને કેટલાક લોકો તો તેનાથી વધુ સમય તેને પોતાની પાસે રાખે છે. ઘણા લોકો સૂતા સમયે પણ મોબાઇલને ઑન રાખીને પોતાના તકિયા પાસે કે આસપાસ જ રાખે છે.મોબાઇલ ફૉનનો ઉપયોગ કરતી વખતે મોટા ભાગે તમે ડોક ઝુકાવેલી રાખો છો. તેનાથી ડોકની માંસપેશીમાં ખેંચાણ થઈ શકે છે અને તે અકડાઈ શકે છે. આ નાનકડી ભૂલ અનેક વાર તમારી કમર અને ખભા સુધી કે તેનાથી નીચે પહોંચી જાય છે. આ બીમારીને ટૅક્સ્ટ નેક સિન્ડ્રૉમ કહે છે. જો તમે લાંબો સમય મોબાઇલ ફૉનનો ઉપયોગ કરતા જ હો (તમે ન જ માનવાના હો) તો ઓછામાં ઓછી ૨૦ મિનિટમાં એક વાર આંખોને સ્ક્રીનથી હટાવી લો, શરીરને (કહેતા દુઃખ થાય છે, પણ કૂતરાની જેમ- યોગાસન પ્રાણીઓના અવલોકનમાંથી જ ઉદ્ભવ્યાં છે) ખેંચી લો. અનેક યોગાસનોની મદદથી તમે આ બીમારીથી બચી શકો છો.મોબાઇલ તમને ડાયાબિટીસ, સ્થૂળતા અને હૃદયની અનેક ગંભીર બીમારીઓ અપાવી શકે છે. હકીકતે લાઇટિંગ ક્રીનવાળાં ઉપકરણોને મોડી રાત સુધી વાપરવાથી તમારી આંખો પર અસર થાય છે. તેનાથી તમારી ઊંઘ પણ ઘટે છે. તમને હૃદયની બીમારી થઈ શકે છે અને સાથે તમે જાડિયા પણ બની શકો છો. અને આંખોને ગ્લુકોમા અથવા લૉ નાઇટવિઝનની સમસ્યા થઈ શકે છે. સંશોધન મુજબ, આંખો માટે સૌથી હાનિકારક સ્માર્ટફૉનની ભૂરી લાઇટ હોય છે.કેટલાક વૈજ્ઞાનિકોનું માનવું છે કે મોબાઇલ ફૉનથી પેદા થતાં રેડિએશનના કારણે અનેક પ્રકારનાં ટ્યૂમર અને કેન્સરનો ખતરો હોય છે. જ્યારે રાતે સૂઓ ત્યારે મોબાઇલને ઑફ કરી દો અને મોબાઇલ પર વાત કરો ત્યારે બની શકે તો સ્પીકર મૉડ પર રાખો અથવા ઇયરપ્લગનો ઉપયોગ કરો. તેને હૃદયની નજીક ન રાખો.

તેનાથી તમારા અંગૂઠામાંદુઃખાવો થઈ શકે છે. તેને થમ્બઆર્થરાઇટિસ કહે છે. તેનાથી તમારા કાંડામાં પણ દુઃખાવો થઈ શકે છે. આ ઉપરાંત મોબાઇલ ફૉન પર તમારા ટૉઇલેટની બેઠક કરતાં ૧૦ ગણા વધુ કીટાણુ હોય છે. તેના લીધે તમને ઝાડા અને પેટની બીમારી થઈ શકે છે. આથી મોબાઇલ ફૉનનો વધુ ઉપયોગ કરતા હો તો દર બે કલાકે હાથને સાબુથી ધોઈ નાખો. ટૉઇલેટમાં ફૉનનો ઉપયોગ કરવાથી કબજિયાત થઈ શકે છે અને જમતી વખતે તેના ઉપયોગથી પાચનમાં ગરબડ થઈ શકે છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

પ્રાચીન સમયમાં મનાતું કે પૃથ્વી સ્થિર છે, પણ આકાશ તેની ફરતે પરિક્રમા કરે છે. પછી સમજાયું કે હકીકત ઊલટી છે. પૃથ્વી તેની ધરી પર ગોળ ગોળ ફરે છે અને તેથી આકાશ ગોળ ગોળ ફરતું દેખાય છે. પૃથ્વી તેની ધરી પર પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ ગોળ ગોળ ફરે છે તેથી આકાશ પૂર્વથી પશ્રિ્‌ચમ તરફ ગોળ ગોળ ફરતું દેખાય છે. સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહો, તારા પૂર્વ દિશામાં ઊગે છે અને પશ્ચિમમાં આથમે છે. પૃથ્વી ગોળ છે, અને તેની ધરી પર ગોળ ગોળ ફરે છે માટે દિવસ-રાત થાય છે. તદ્‌ઉપરાંત પૃથ્વીની ધરી ઝૂકેલી છે માટે દિવસ-રાત લાંબા, ટૂંકા અને વર્ષમાં બે વાર સરખા થાય છે. પૃથ્વીના ગર્ભભાગમાં શું છે અને શું ચાલી રહ્યું છે તેની આપણને ખરેખર જાણ નથી. પૃથ્વીના ગર્ભભાગમાં જે ચાલી રહ્યું છે તેની આપણને જે જાણ છે તે આપણું અનુમાન છે.વિજ્ઞાનીઓએ દશ દશ વર્ષના ગાળા દરમિયાન ૧૯૬૨થી ૨૦૧૨ સુધી દિવસની લંબાઈ અને તેમાં થતાં ફેરફારોનો અભ્યાસ કર્યો છે. આ પ૦ વર્ષ દરમિયાનના દિવસની લંબાઈ અને તેમાં થતા ફેરફારના તેમના અભ્યાસે સ્પષ્ટ કર્યું છે કે આ ફેરફાર પૃથ્વીના ગર્ભમાં ચાલી રહેલી કોઈ પ્રકારની ભૌતિક ક્રિયાને આભારી છે. આ ભૌતિક ક્રિયા ખરેખર કઈ છે તેની તેમને ખબર પડી નથી. તેઓએ શોધી કાઢ્યું છે કે ૩૦ કરોડ વર્ષ પહેલાં પૃથ્વીનું વર્ષ ૩૬૫ દિવસનું નહીં પણ ૪૫૦ દિવસનું હતું. એટલે કે વર્ષમાં દિવસો ઝાઝા હતાં. એટલે કે પૃથ્વી ઝડપથી તેની ધરી પર ભ્રમણ કરતી હતી પણ ધીરે ધીરે તે ધીમી પડતી જાય છે. હાલમાં દિવસની લંબાઈ ર૪ કલાક છે પણ ભૂતકાળમાં તે ૨૧ કલાકની હતી. અને હવેના ભવિષ્યમાં તે ધીરે ધીરે વધતી જશે રપ, ર૬ કલાક વગેરે થશે. એટલે કે વર્ષમાં દિવસો ઘટતા જશે. એવો સમય આવે કે વર્ષ ૩૦૦, ૨૦૦ કે ૧૦૦ દિવસ પણ થઈ જાય. દિવાળી જલદી આવે. કારણ કે દિવસો પોતે જ લાંબા હોય.પૃથ્વીનું ધરીભ્રમણ જે ધીમું પડતું જાય છે તેની પાછળનાં પરિબળો કયા છે? ચંદ્ર જે પૃથ્વી પર ભરતી-ઓટ લાવે છે તેને લીધે પૃથ્વીના ધરીભ્રમણ પર બ્રેક લાગે છે અને પૃથ્વીનું ધરીભ્રમણ ધીમું પડતું જાય છે અને તેના પરિણામે ચંદ્ર ધીમે ધીમે પૃથ્વીથી દૂર દૂર જતો જાય છે અને તેથી નાનો અને નાનો દેખાશે. ખગ્રાસ સૂર્યગ્રહણોની સંખ્યામાં તેથી ઘટાડો થશે. કંકણાકૃતિ ગ્રહણોમાં ધીરે ધીરે વધારો થતો જશે. બીજું પૃથ્વી પર આજે બળવાન પવનો જ્યારે ઊંચાં ઊંચાં પહાડોની સાથે અથડાય છે તે ક્રિયા પણ આંશિક રીતે પૃથ્વીના ધરીભ્રમણને ધીમું પાડતી જાય છે. દર વર્ષે પહેલાં તે મિલીસેક્ધડના પ્રમાણમાં હોય. પૃથ્વીનું વાયુમંડળ મહાસાગરો પણ આંશિક રીતે પૃથ્વીના ધરીભ્રમણને ધીમું પાડે છે.વિજ્ઞાનીઓએ એ પણ શોધી કાઢ્યું કે પૃથ્વીના દિવસની લંબાઈ જે વધે છે તે દર છ વર્ષે વધે છે અને પૃથ્વીના ગર્ભભાગમાં ચાલતી ક્રિયા આ સમયના ગાળે કુદકો મારે છે. પૃથ્વીના ગર્ભમાં ચાલતી ક્રિયા દર છ વર્ષે પૃથ્વીના દિવસની લંબાઈમાં ફેરફાર કરે છે. એટલે કે આ ક્રિયા જે હોય તે તે સામયિક છે અને તેનું સમયચક્ર છ વર્ષનું છે. તે પૃથ્વીના દિવસની લંબાઈમાં વધારો કરતી જાય છે. ધરતીકંપ પણ પૃથ્વીના દિવસની લંબાઈમાં ફેરફાર કરે છે. તે દિવસની લંબાઈ વધારે પણ ખરો અને ઘટાડે પણ ખરો. તે પૃથ્વીની ધરીના ઝુકાવમાં પણ ફેરફાર કરે છે. પૃથ્વીના ગોળામાં જ્યારે પદાર્થની જગ્યા બદલાય ત્યારે પણ પૃથ્વીના દિવસની લંબાઈમાં ફેરફાર થાય છે. પૃથ્વીના પેટાળમાં ભારે પદાર્થ જગ્યા બદલે ત્યારે આવી પરિસ્થિતિ સર્જાય છે. ધરતીના ખંડોની પાટોનું સ્થળાંતર આવી પરિસ્થિતિ સર્જે છે. પીગળતી હિમશિલામાં પણ પૃથ્વીના દિવસની લંબાઈમાં ફેરફારો કરે છે. તે દિવસની લંબાઈ વધારે પણ ખરી અને ઘટાડે પણ ખરી. ગ્રહોની ગોઠવણમાં ફેરફાર થાય તો પણ પૃથ્વીના દિવસની લંબાઈમાં ફેરફારો થઈ શકે છે.પૃથ્વીના વસ્તીનું ધ્રુવીકરણ પણ આંશિક રીતે પૃથ્વીના ધરીભ્રમણને અસર કરી શકે ખરું. અંતરીક્ષમાંથી આવતી મોટા મોટા લઘુગ્રહોની અથડામણ પણ પૃથ્વીના ધરીભ્રમણમાં ફેરફાર કરી દિવસને લાંબો તથા ટૂંકો બનાવી શકે. શું આ બાબત બધા જ ગ્રહોને લાગુ પડે છે? આનો જવાબ હા માં છે. જે ગ્રહોને ઉપગ્રહો હોય તેવા ગ્રહોને આ બાબત લાગુ પડે છે, ખુદ સૂર્ય સમેત બધા તારા કે પૂરી મંદાકિનીને અને બીજી મંદાકિનીઓને પણ આ બાબત લાગુ પડે છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

અંધારી રાત્રે, કાળા ડિબાંગ આકાશમાં સદીઓ પહેલા આપણાં પૂર્વજોએ આકાશમાં ટમટમતા તારલાઓ નિહાળે રાખ્યા હશે. ત્યારે શું વિચાર આવ્યો હશે ? બ્રહ્માંડમાં આપણે એકલા જ છીએ ? બ્રહ્માંડમાં આપણા પૃથ્વી જેવો ગ્રહ છે ખરો ? જ્યાં મનુષ્ય જેવી સભ્યતા વિકસી હોય ? સવાલ અગણિત છે હવે આપણી પાસે બ્રહ્માંડને સમજવા માટેની પદ્ધતિસરની સમજ આવી ગઈ છે. આપણો ડેટા બેઝ વધવા લાગ્યો છે મનુષ્યએ બ્રહ્માંડને સમજવાની જે નવી પદ્ધતિ વિકસાવી છે તેને ’વિજ્ઞાાન’ કહે છે. અત્યાર સુધી મનુષ્યએ સૂર્યમાળામાં રહેલા લગભગ બધા જ ગ્રહોને લગતી માહિતી, વિવિધ અંતરીક્ષ યાન અને સ્પેસ પ્રોબ વડે મેળવી છે. બે દાયકા પહેલાં સૂર્યમાળા બહાર પૃથ્વી જેવા ગ્રહ મળી આવશે તેવી કોઈએ કલ્પના કરી ન હતી. સૈદ્ધાંતિક રીતે વૈજ્ઞાનિકો જાણતા હતા કે બ્રહ્માંડમાં સૂર્યમાળાના ગ્રહ જેવા ગ્રહ હોવા જોઈએ. પણ તેના પ્રાયોગિક પુરાવાઓ મળ્યા ન હતાં. પૃથ્વીવાસી માટે હવે ખુશખબર છે. સૂર્યમાળાની ભાગોળે અને સૂર્યથી સૌથી નજીકનો તારો પાસે ’બાહ્યગ્રહ’ મળી આવ્યો છે.આપણી સૂર્યમાળાની બહાર મળી આવેલા ગ્રહ એક્ષોપ્લેનેટ તરીકે ઓળખાય છે. ૧૯૮૮થી ૧૬ ઓગસ્ટ ૨૦૧૬ સુધીમાં ૩૫૦૧ એક્સોપ્લેનેટ શોધાયા છે. જેમાં સૌથી યુવાન (ખરેખર બાળગ્રહ કહેવો જોઈએ.) જેની ઉંમર માત્ર દસ લાખ વર્ષ છે. કોસ્મિક સ્કેલ પર આ સમયગાળો ખૂબ જ ટૂંકો ગણાય (સૂર્યમાળાની ઉંમર ૪.૬૦ અબજ વર્ષ છે.) આ બાહ્યગ્રહ પૃથ્વીથી ૧૨૦ પ્રવાસ વર્ષ દૂર આવેલા કોકુટાઉ ૪, તારાની પ્રદક્ષિણા કરે છે. છેલ્લા બે દાયકામાં શોધાયેલા બાહ્યગ્રહોમાંથી મોટા ભાગના ગ્રહોની શોધ, નાસાના કેપ્લર સ્પેસ ટેલિસ્કોપે કરેલ છે. જ્યારે તારા અને ગ્રહ વચ્ચે એટલું અંતર હોય છે કે, ગ્રહ પોતાનું તાપમાન જાળવી રાખે છે અને ગ્રહ ઉપર પાણી પ્રવાહી સ્વરૃપે રહી શકે. તેને હેબીટેબલ ઝોન કહે છે. આપણો અનુભવ કહે છે કે. સૂક્ષ્મજીવથી માંડીને વિશાળકાય સજીવની રચના સર્જન કરવા માટે ’પાણી’ અતિ આવશ્યક છે. હાલમાં હેબીટેબલ ઝોન માટે ’ગ્રીનહાઉસ ઇફેક્ટ’ને પણ ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે. નવા શોધાયેલા બાહ્યગ્રહ પ્રોક્સીમા સેન્ટોરી પહેલાં, સૂર્યથી સૌથી નજીક શોધાયેલા બાહ્યાગ્રહ ૪૦ પ્રકાશવર્ષ દૂર આવેલો છે. પૃથ્વી અને નેપ્ચ્યુન(પ્રજાપતિ) ગ્રહ વચ્ચેના કદના ગ્રહને ’સુપર’ અર્થ ગણવામાં આવે છે.મનુષ્ય ઇતિહાસમાં જવલ્લેજ જોવા મળે તેવી જાહેરાત, તાજેતરમાં કરવામાં આવી છે. સુર્ય ગ્રહમાળાની પાડોશમાં જ પૃથ્વી જેવો ગ્રહ શોધી કાઢવામાં આવ્યો છે. સૂર્ય ગ્રહમાળાની બહાર અન્ય ’સ્ટાર સિસ્ટમ’માં મળી આવતા ગ્રહને બાહ્ય ગ્રહ એક્ષો પ્લનેટ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ૧૯૯૫થી સૌ પ્રથમવાર, કોઈ મેન સિકવન્સ સ્ટારની પ્રદક્ષિણા કરનાર ’ગ્રહ’ની શોધ કરવામાં આવી હતી. ’૫૧ પેગાસી’ નામના તારાની માત્ર ચાર દિવસમાં પ્રદક્ષિણા કરનાર વિશ્વનો ’પ્રથમ એક્ષોપ્લેનેટ’ શોધી કાઢવામાં આવ્યો હતો.પ્રોક્સીમા સેન્ટોરી ’બી’ નામનો ગ્રહ, સૂર્યમાળા બહાર શોધાયેલો પૃથ્વીની યાદ અપાવે તેવો, સૂર્યમાળાની સૌથી નજીકનો એક્ષોપ્લેનેટ છે. જેને લગતો રિપોર્ટ ’નેચર’ મેગેઝીનમાં છવાયેલો છે. ચિલી ખાતે યુરોપીયન યુરોપીયન સધર્ન ઓબ્ઝર્વેટરી આવેલી છે. જેમાં અલ્ટ્રાવાયોલેટ એન્ડ વિઝ્યુઅલ ઇશેરી સ્પેક્ટ્રોગ્રાફ અને હાઇ એક્યુરસી રેડિઅલ પ્લેનેટ સર્વર નામના બે અતિ સંવેદનશીલ ઉપકરણ ટેલિસ્કોપ સાથે જોડેલ છે. જે ખાસ કરીને ’એક્ષોપ્લેનેટ’ બાહ્ય ગ્રહ શોધવા માટે ખૂબ જ ઉપયોગી છે. બ્રહ્માંડમાં લગભગ બધા જ બ્રહ્માંડીયડીય પીંડ ગતિમાં હોય છે જે પોતાની ધરી ઉપર અથવા અન્ય પિંડની આસપાસ પ્રદક્ષિણા કરતા હોય છે. જેમાં તારાઓનો પણ સમાવેશ થઈ જાય છે.

૨૦૧૨માં પ્રોક્સીમા સેન્ટોરી ગતિમાં તેને ફરતા ગ્રહના ગુરૃત્વાકર્ષણના કારણે થોડા પ્રમાણમાં વિચલન (વોબલ) જોવા મળ્યું હતું. જો કે આ ઘટના ઉપકરણોની ત્રૂટી હતી. વૈજ્ઞાનિકોએ અવલોકનોનું પૃથક્કરણ કરી સૂર્યમાળાના સૌથી નજીકના બાહ્યગ્રહની ’માઇલસ્ટોન’ શોધની જાહેરાત કરી હતી. શોધ કરનાર ટીમ , પેલ રેડ ડોટ ટીમ તરીકે ઓળખાય છે. વોયેઝર-૧ અવકાશ યાને ઉંડા અંતરિક્ષમાં જઈને ’પૃથ્વી’નો ફોટો લીધો હતો જેમાં પૃથ્વી ઝાંખા વાદળી ટપકા જેવી લાગતી હતી. આ તસ્વીરમાં રહેલી પૃથ્વી માટે કાર્લ સગાને યેલ બ્લ્યુ ડોટ શબ્દ પ્રચલિત કર્યો હતો. જેમાંથી પ્રેરણા લઈ ખગોળશાસ્ત્રીઓ નવા શોધાયેલા બાહ્ય ગ્રહને પેલ રેડ ડોટ તરીકે ઓળખાવે છે. ચાલુ વર્ષે આગ્લાડા- એસ્ક્યુડ અને પોલ બટલરની ટીમે સતત ૬૦ રાતોમાં ૨૦ મિનિટના ટૂંકા ગાળામાં પ્લેનેટ સર્વરને પ્રોક્સીમા સેન્ટોરી તરફ ફોક્સ કર્યું હતું. જેના પરિણામે નવા બાહ્ય ગ્રહની શોધ થઇ છે, સવાલ એ છે કે આ ગ્રહ પર જીવનની શરુઆત થઈ હશે.ખગોળશાસ્ત્રીઓ ખુશ છે કે આપણી નેક્સ્ટ ડોર નેબર/ પડોશી તારાં ત્રિપૂટી પાસે, નવો ’ગ્રહ’ મળી આવ્યો છે. જેનું કદ આપણી પૃથ્વી જેટલું છે. પૃથ્વીથી તેનું અંતર માત્ર ૪.૨૦ પ્રકાશ વર્ષ છે છતાં, આપણી આજની ટેકનોલોજી વડે બનાવેલ ’સ્પેસ યાન’ ત્યાં મોકલવાનું થાય તો, પ્રોક્ષીમા સેન્ટોરી ’બી’ તરીકે ઓળખાતા ગ્રહ સુધી પહોંચતા સિત્તેર હજાર વર્ષ લાગે તેમ છે. વૈજ્ઞાનિકો પ્રોક્સીમાં સેન્ટોરી તારાંની આસપાસ છેલ્લા પંદર વર્ષથી ’ગ્રહ’ શોધી રહ્યા હતા. જો કે, પ્રોક્સીમા સેન્ટોરી નામનો ટચુકડો ’રક્તવામન’ તારો ’રેડક્વાર્ફ’ ૧૯૧૫માં સ્કોટીશ ખગોળશાસ્ત્રી ’રોબર્ટ આઇનેસે’ શોધ્યો હતો. આ તારાની પ્રદક્ષિણા કરનાર પૃથ્વીથી ૧.૩૦ ગણો મોટો ગ્રહ શોધાયાની જાહેરાત ૨૪ ઓગસ્ટ ૨૦૧૬ના રોજ કરવામાં આવી છે. વૈજ્ઞાનિકો માને છે કે આ ગ્રહ હેબીટેબલ ઝોનમાં આવેલો છે. જેને ’ગોલ્ડીલોક’ પણ કહે છે. પ્રોક્સીમા સેન્ટોરી ’બી’ માત્ર ૧૧.૨૦ દિવસમાં તારાની પ્રદક્ષિણા પૂરી કરી નાખે છે. મતલબ કે નવા શોધાયેલા ગ્રહનું એકવર્ષ માત્ર અગિયાર દિવસનું જ છે.વૈજ્ઞાનિકો જો સૂર્યમાળા છોડીને આંતર તારાકીય અંતરીક્ષ- ઇન્ટરસ્ટીલર સ્પેસ ટ્રાવેલ કરવાની શરુઆત કરવામાં આવે તો, મનુષ્યના ’ચોઇસ લીસ્ટ’માં સૌથી નજીકનો તારો ’પ્રોક્સીમા સેન્ટોરી’ જ હશે.હાલ આ તારો ૨૨.૪૦ કી.મી. પ્રતિ સેકન્ડના વેગથી પૃથ્વી તરફ આવી રહ્યો છે. લગભગ ૨૬.૭૦ હજાર વર્ષ બાદ તે પૃથ્વીથી ૩.૧૧ પ્રકાશવર્ષ જેટલો નજીક આવીને પાછો દુર થવા લાગશે. સુર્યની ઉંમર ૪.૬૦ અબજ વર્ષ છે. પ્રોક્સીમાં સેન્ટોરી થોડો વધારે ઉંમરલાયક એટલે ૪.૯૦ અબજ વર્ષનો છે. જે આલ્ફા સેન્ટોરી નામના તારાથી માત્ર ૦.૨૪ પ્રકાશ વર્ષ દૂર છે. આલ્ફો સેન્ટોરી યુગ્મ / જોડિયા / બાયનરી તારા/ સ્ટાર્સ છે. જે એ અને બી તરીકે ઓળખાય છે. જે નરી આંખે જોતા એક તારા જેવો લાગે છે. પ્રોક્સીમા સેન્ટોરીને નરી આંખે જોઈ શકાય નહિ તેટલો નિસ્તેજ છે. એક અંદાજ પ્રમાણે આપણી મંદાકીની / મિલ્કી વેમાં આવેલા ૧૫થી ૩૦ ટકા બાહ્ય ગ્રહો, તારાઓના ’ગોલ્ડીલોક’ ઝોન / વિસ્તારમાં આવેલા છે. જેમાં જીવન વિકાસની શક્યતા સૌથી વધારે છે.નવા બાહ્યગ્રહની શોધ સાથે જ, ખગોળશાસ્ત્રીઓ અને વૈજ્ઞાનિકો આશાવાદી બની ગયા છે. તેમને લાગે છે કે, સૂર્યમાળાના સૌથી નજીકનો બાહ્ય ગ્રહ વૈજ્ઞાનિક ભાષામાં તેના પિતૃતારાથી હેબીટેબલ ઝોન અથવા ગોલ્ફીલોક ક્ષેત્રમાં આવેલો છે. સૂર્ય જેવા તારાથી સલામત અંતર જ્યાં, પુષ્કળ ગરમી પણ નથી. જ્યાં પુષ્કળ ઠંડી પણ નથી એવો વિસ્તાર એટલે હેબીટેબલ ઝોન. આવા પ્રદક્ષિણા માર્ગમાં આવેલ બાહ્યગ્રહ મધ્યમકદ એટલે કે પૃથ્વી જેટલા કદનો હોય તો પોતાનું વાતાવરણ જાળવી રાખી શકે છે. ગ્રહ પથરાળ ખડકોનો બનેલો હોવા છતાં ત્યાં પાણી તેના ત્રણેય સ્વરૃપ ઘન, પ્રવાહી અને વાયુમાં પણ જોવા મળે છે. મુખ્યત્વે મહત્વનો પાણીનો જથ્થો પ્રવાહી અને વાયુમાં પણ જોવા મળે છે. મહતત્વ વાત એ છેકે પાણીનો જથ્થો પ્રવાહી સ્વરૃપે હોય, જેથી તેમાં સૂક્ષ્મ પ્રકારના ’માઇક્રોબ્સ’થી જીવન શરૃ થવાની શક્યતા વધી જાય છે.નવો શોધાયેલો બાહ્યગ્રહ તેના તારા / સૂર્ય પ્રોક્સીમા સેન્ટોરીથી ખૂબ જ નજીક છે. પરંતુ આ તારો રક્તવામન / રેડ ક્વાર્ફ છે. જે સૂર્ય કરતા પણ નાનો છે. જેમનું આયુષ્ય આપણા સૂર્ય કરતા વધારે હોય છે. કારણ કે આવા તારાઓમાં ચાલતી નાભીકીય ઊર્જા માટે જરૃરી બળતણનો મહત્તમ ઉપયોગ કરે છે. તેઓ અબજો- ખર્વો વર્ષ સુધી પ્રકાશિત રહે છે. ફ્રેન્ક સેલસીસ નામનો બાહ્ય ગ્રહના વાતાવરણનો અભ્યાસું અને નિષ્ણાત છે જે કહે છે કે ’નવો ગ્રહ પૃથ્વી જેટલા કદ માપનો છે.’ પરંતુ પૃથ્વીના જોડિયા ભાઈ જેવો નથી. યુનિ. ઓફ વૉશિગ્ટનના એસ્ટ્રોબાયોલોજીસ્ટ શેરી બર્નસ કહે છે કે, આ ગ્રહ માટે તેનો સ્ટાર / સૂર્ય ’જીવનદાતા’ની નાભિકામાં ન પણ હોય. જીવન વિકાસ માટે નવા શોધાયેલા બાહ્યગ્રહની પાયાની જરૃરિયાતો પણ અલગ હોઈ શકે છે. જો ત્યાં સૂક્ષ્મ જીવોનો વિકાસ થયો હોય તો આ કક્ષા સુધી પહોંચાડવામાં ગ્રહને પૃથ્વી કરતા વધારે મુશ્કેલી અને અવરોધોનો સામનો કરવો પડયો હશે.રેડ ડવાર્ફ તારાઓની જવાની ખૂબ જ તોફાની હોય છે. તેઓ ખૂબ જ જ્વાળાઓ ફેકતા હોય છે જેના કારણે નજીક આવેલ ગ્રહની હાલત આપણાં શુક્ર જેવી થઈ જાય છે. એક શક્યતા તો છે કે જો ગ્રહનીજો ગ્રહની યુવાનીમાં, તેનો ફરતે પ્રમાણસરના હાઇડ્રોજન વાયુનું સ્તર (ખૂબ વધારે નહિ ખૂબ જ ઓછું પણ નહિ.) રહ્યું હોય તો, ગ્રહ માટે તે ’સનસ્ક્રીન’ જેવું રક્ષાત્મક કવચ સર્જી શકે છે.બાહ્યગ્રહ વિશે હાલના તબક્કે વધારે માહિતી નથી. પરંતુ તેના પ્રદક્ષિણા કાળ પરથી લાગે છે કે તે તેના તારાની ખૂબ જ નજીક છે. રેડ ક્વાર્ફ હોવાના કારણે તારાનું તાપમાન આપણા સૂર્ય કરતા ઓછું છે. આપણા ગ્રહના ઉપગ્રહ ચંદ્ર માફક તેનો એક ભાગ હંમેશા તારા તરફ તકાયેલો રહે છે. જયારે બીજો ભાગ હંમેશા અંધારામાં રહે છે. આવી અવસ્થામાં વાતાવરણના કારણે ’ગરમી’ સમગ્ર ગ્રહ પર એકસરખીફરતી રહી શકે છે. જેના કારણે ત્યાં જીવન વિકાસ માટે જરૃરી બાયોસ્ફીઅર રચાવાની શક્યતા વધી જાય છે.એક ગણતરી મુજબ ગ્રહ અને તારા વચ્ચે માત્ર ૭૪.૮૦ લાખ કી.મી. અંતર છે. યાદ રહે આપણો બુધ ગ્રહ, સૂર્યથી ૫.૭૯ કરોડ કિ.મી. દૂર છે. જો કે પ્રોક્સીમા સેન્ટોરી સૂર્ય કરતા એક હજાર ગણો વધારે ઝાંખો છે. આ કારણે નવા શોધાયેલા ગ્રહ પર તારની ઊર્જા, પૃથ્વી પર સૂર્યની જે ઊર્જા મળે છે તેના માત્ર ૭૦ % જેટલી જ હોય. નવા બાહ્યગ્રહ પર જીવન વિકસ્યું છે કે નહિ તેનો આધાર, નવા ગ્રહ પર વાતાવરણ કેટલું છે તેના પર રહેલો છે.રેડ ક્વાર્ફ પુષ્કળ પ્રમાણમાં એક્સ-રે રેડિયેશન ફૂંકે છે. ઉપરાંત તે ખૂબ જ મોટા પ્રમાણમાં સૌર જ્વાળાઓ છોડે છે. તેના સૌર પવનોમાં ઊર્જાવાન વિવિધ કણો હોવાની શક્યતા છે. તેનું અલ્ટ્રાવાયોલેટ રેડિયેશન પણ ખૂબ જ વધારે હોવાની શક્યતા છે. બાહ્ય ગ્રહ વિશે એક આશા છે જો તેની પાસે પૃથ્વી જેવું ચુંબકીય ક્ષેત્ર હોય તો બચાવ થઈ શકે છે. તેની પાસે ઘટ્ટ વાતાવરણ હોય તો સૂક્ષ્મ જીવ વિકાસની શક્યતા છે. એક અંદાજ પ્રમાણે નવા શોધાયેલા બાહ્યગ્રહ માટે બધી જ પરિસ્થિતિ તેની ફેવરમાં હોય તો, ત્યાં માત્ર ’સૂક્ષ્મ જીવો’ માઇક્રોબ્સનો વિકાસ થયો હોવાની શક્યતા હાલમાં વૈજ્ઞાનિકોને દેખાઈ રહી છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

મુંબઈ, તા.17

મંગળવાર (16 જુલાઈ)ની મધરાત વીતી ગયા બાદ શરૂ થયેલું અને આજે બુધવાર, 17 જુલાઈની વહેલી સવાર સુધી ચાલેલું ચંદ્રગ્રહણ ભારતમાં નવી મુંબઈ, પુણે, દિલ્હી સહિત અનેક સ્થળે જોવા મળ્યું હતું. ઘણા લોકોએ આ ગ્રહણ જોવાનો લ્હાવો મેળવ્યો હતો.

આ ખંડગ્રાસ કે આંશિક ચંદ્રગ્રહણ વિશેષ એટલા માટે હતું કે તે 149 વર્ષો બાદ પહેલી વાર ગુરુપૂર્ણિમાના દિવસે જ થયું હતું. ચંદ્રગ્રહણને કારણે ગઈ કાલે સાંજથી જ ભારતમાં અનેક મંદિરોનાં દ્વાર બંધ કરી દેવામાં આવ્યા હતા અને ચંદ્રગ્રહણ પૂરું થયા બાદ આજે વહેલી સવારે ફરી ખોલવામાં આવ્યા હતા.

આ ગ્રહણ જર્મની, ઓસ્ટ્રેલિયા સહિત અનેક દેશોમાં પણ જોવા મળ્યું હતું. ભારતમાં આ ગ્રહણ ત્રણેક કલાક સુધી જોવા મળ્યું હતું. 17 જુલાઈએ મધરાત બાદ 1.31 વાગ્યે ગ્રહણ શરૂ થયું હતું. વહેલી સવારે લગભગ ત્રણ વાગ્યે ચંદ્રનો અડધો ભાગ કાળો થઈ ગયેલો દેખાયો હતો. આ સ્થિતિ 4.29 વાગ્યા સુધી રહી હતી. 3.01 વાગ્યે ચંદ્રનો 65 ટકા ભાગ પૃથ્વીની છાયામાં આવી ગયો હતો. હવે પછીનું ચંદ્રગ્રહણ ભારતમાં 2021ની 26 મેએ દેખાશે જે ખગ્રાસ હશે.વારાણસીમાં વહેલી સવારે ચંદ્રગ્રહણ છૂટ્યા બાદ શ્રદ્ધાળુઓએ ગંગા નદીમાં સ્નાન કર્યું હતું અને પૂજા કરી હતી વારાણસીમાં વહેલી સવારે ચંદ્રગ્રહણ છૂટ્યા બાદ શ્રદ્ધાળુઓએ ગંગા નદીમાં સ્નાન કર્યું હતું અને પૂજા કરી હતી

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

સામાન્ય રીતે લોકમાનસમાં વિજ્ઞાન અને ધર્મ એકબીજાનાં વિરોધી બીંદુઓ હોય તેવું કલ્પી લેવામાં આવે છે. વિજ્ઞાન જાણનારાં કે વૈજ્ઞાનિકો ધર્મમાં માનતા હોતા નથી. જ્યારે ધાર્મીક માણસને વિજ્ઞાન ઉપર શંકાની સોય તાકેલી રાખે છે. આ જનમાનસનું સર્વસામાન્ય તારણ છે. હકીકત ઘણીવાર ઉલટી હોય છે.વૈજ્ઞાનિકો અને વિજ્ઞાનમાં વિશ્વાસ રાખનારાં ધર્મમાં ઊંડી શ્રદ્ધા રાખતા હોય છે. લગભગ દરેક ધાર્મિક પુસ્તકમાં પાપોનો પ્રશ્ન પુછવામાં આવતો જ હોય છે. મનુષ્ય ઉત્પત્તિનું મુખ્ય કારણ શું છે? આ સૃષ્ટિ એટલે કે બ્રહ્માંડની રચના કોણે કરી? આ પાયાનાં સવાલોનો ઉત્તર મેળવવા જતા ધાર્મિક લોકો જાણે અજાણે ધર્મ અને વિજ્ઞાન વચ્ચે દોરેલી અદ્રશ્ય રેખા ઓળંગી જતા હોય છે. ધર્મ હવે વિજ્ઞાન ક્ષેત્રમાં પ્રવેશી સંશોધન શરૂ કરે છે. અહીં પ્રાચીન મુનિઓનાં માઈન્ડ એક્સપરીમેન્ટ પેદા થાય છે. જેને થોટ એક્સપરીમેન્ટ પણ કહે છે. ધર્મ અને બ્રહ્માંડ બંનેનો મકસદ બ્રહ્માંડનાં રહસ્ય ઉકેલવાનો છે. જૈન ધર્મ તેમાં પાછળ નથી.જૈન ધર્મમાં આધુનિક ભૌતિકશાસ્ત્રની ઘણી બધી વિભાવનાઓને સિધ્ધાંત વડે રજુ કરવામાં આવી છે. આધુનિક ભૌતિકશાસ્ત્રને અનુલક્ષીને બે પુસ્તકો વાંચવાલાયક છે. જેમાં જૈન ધર્મમાં ભૌતિકશાસ્ત્ર કઈ રીતે વણી લેવામાં આવ્યું છે તે જાણવું મહત્ત્વનું બની જાય છે. સાયન્ટીફીક સિક્રેટ ઓફ જૈનીઝમ, મુનીશ્રી નંદઘોષ વિજયજી દ્વારા લખવામાં આવ્યું છે. જે જૈન ધર્મ અને આધુનિક વિજ્ઞાન વચ્ચે રહેલી ખાઈ પુરીને અનોખો બ્રીજ બાંધે છે. બીજુ પુસ્તક ધ સાયન્ટીફીક ફાઉન્ડેશન ઓફ જૈનિઝમ, પ્રો. કાન્તી મરડીયા દ્વારા લખવામાં આવ્યું છે.જૈન ધર્મનાં ગ્રંથો અને સિદ્ધાંતોમાં થિયરી ઓફ રીલેટીવીટી, પરમાણુ પ્રકૃતિ, બ્લેક હોલ્સ, પ્રકાશ, અવાજ, તરંગો, ક્વૉન્ટમ મિકેનિક્સ વગેરે વિશે જાણવા મળે છે. ભૌતિકશાસ્ત્રમાં આલ્બર્ટ આઈનસ્ટાઈને સ્પેસ/અવકાશ/અંતરીક્ષ અને સમયને એક ડાયમેન્શન તરીકે આલેખી છે. જ્યારે જૈન ધર્મ આ બંને રાશીને અલગ અલગ ડાયમેન્શન માને છે. સામાન્ય રીતે ધર્મને આત્મા અને તત્વજ્ઞાન સાથે જોડવામાં આવે છે. જ્યારે વિજ્ઞાનને પદાર્થ/મેટર સાથે જોડવામાં આવે છે પણ આપણે જાણીએ છીએ આધ્યાત્મિક દુનિયા અને આપણું ભૌતિક વિશ્વ એક સાથે ચાલી રહ્યું છે. સમગ્ર બ્રહ્માંડ કુદરત/પ્રકૃતિનાં નિયમોને આધીન ચાલી રહ્યું છે. આ નિયમો ભૌતિક શાસ્ત્રમાં લો અને થિયરી બની જાય છે. ક્યાંક ને ક્યાંક આધ્યાત્મિક દુનિયા/ધર્મ બન્ને ભૌતિકશાસ્ત્ર ’ઓવરલેપ’ થાય છે જ.ભૌતિકશાસ્ત્ર પ્રકૃતિનાં નિયમોમાં માને છે ઈશ્વરમાં નહી. ધર્મ ઈશ્વરમાં પણ માને છે અને પ્રકૃતિનાં નિયમોમાં પણ માને છે. એટલે કે કહી શકાય કે ધર્મ અને વિજ્ઞાન વચ્ચે ’ઓવરલેપ’ થતું ક્ષેત્ર પ્રકૃતિનાં નિયમો છે. જેને અનુભવજન્ય અવલોકનો ઉપરથી તારવવામાં આવ્યાં છે. ધર્મ કહે છે કે બ્રહ્માંડ લો ઑફ ફીઝીકલથી ચાલે છે. વાત બરાબર છે. લો ઓફ ફીજીક્સ આપણો ભૌતિક દુનિયાને ચલાવે છે પરંતુ, ભૌતિકશાસ્ત્ર માટે તે પાયાનાં મુળભુત સિધ્ધાંત માત્ર નથી. તેનાથી કંઈક વિશેષ છે. જોઈએ જૈન દર્શન આધુનિક ભૌતિકશાસ્ત્રને કઈ નજરે જુએ છે.ભૌતિકશાસ્ત્ર પ્રમાણે સમગ્ર સૃષ્ટી જે બ્રહ્માંડ લો ઓફ ફીજીકલ પ્રમાણે ચાલે છે. ઉદાહરણ તરીકે, જોઇએ તો બ્રહ્માંડમાં રહેલાં બે પિંડ તેનાં દ્રવ્ય / મેટર પ્રમાણે એકબીજાને આકર્ષે છે. દ્રવ્યને ’માસ’ એટલે કે ’દળ’ વડે વ્યક્ત કરવામાં આવે છે. જેનાં ઉપરથી લો ઓફ ગ્રેવીટી એટલે ગુરૂત્વાકર્ષણનો નિયમ બન્યો છે. ગુરૂત્વાકર્ષણનાં નિયમમાં માસ / દળ એ મહત્વનો એકમ છે. હવે મેકનો સિધ્ધાંત કહે છે કે પિંડ તો જડતા ધરાવતો માસ / દળ એ બ્રહ્માંડમાં રહેલો અન્ય પિંડનાં દળ / માસ ઉપર આધાર રાખે છે. આલ્બર્ટ આઇનસ્ટાઇન સાપેક્ષતાવાદ, મેક પ્રિન્સીપલને સ્પર્શતા જોવા મળે છે.જૈન ધર્મ કહે છે કે કોઇ પદાર્થ / પુદગલ / બ્રહ્માંડમાં એકલું અટુલું આઇસોલેશન સ્ટેટમાં હોઇ ન શકે. તેને બ્રહ્માંડનાં અલ્પ પીંડો સાથેની આંતરક્રીયા, આકર્ષણ કે ઈન્ટરેકશન વડે જ સમજી શકાય. આ સિધ્ધાંતને આગળ લંબાવીએ તો, જીવ પણ એકલો હોવાનું માનવું ભૂલભરેલું છે. ’જીવ’ને આત્મા એટલે કે ’જીવાત્મા’ વડે સ્પીરીચ્યુઅલ વર્લ્ડ સાથે કલ્પી શકાય. ભૌતિક દુનિયામાં પણ એક સજીવનું અસ્તિત્વ અને સજીવો સાથેનાં સહઅસ્તિત્વને આભારી છે.આમ સજીવોનાં પાયાનાં અસ્તિત્વનો સવાલ, સજીવોનાં એકબીજા સાથેનાં સંબંધો સાથે સંકળાયેલો છે. માટે જૈન ધર્મ માટે ’’અહિંસા પરમો ધર્મ’’ સિધ્ધાંત પાયાનો સિધ્ધાંત ગણાય છે. કારણ કે જો તમે અન્ય પ્રાણી / સજીવ કે જીવાત્માને નુકશાન પહોંચાડો છો કે મારી નાખો છો ત્યારે તેની અસર અન્ય જીવંત જીવો / સજીવો ઉપરાંત મનુષ્ય ઉપર પણ થાય છે. મનુષ્ય, સજીવ વર્ગની બહાર નથી. અહિંસા એ મનુષ્ય દ્વારા અન્ય પ્રાણી, જીવજંતુને મારવા કે નુકશાન પહોંચાડવાનો નિષેધ દાખવે છે. આમ ’અહિંસા’નાં મુળીયા આધુનિક ભૌતિકશાસ્ત્રથી આધ્યાત્મિક દુનિયા સુધી વિસ્તરે છે.આ વાતને ધ્યાનમાં રાખીને કેટલાંક મહાન વૈજ્ઞાનિકોએ ભૌતિકશાસ્ત્રથી આગળની દુનિયા સાથેનું જોડાણ બતાવ્યું છે. વર્નર હેઇઝેનબર્ગ જે ’પ્રિન્સિપાલ ઓફ અનસરટેન્ટી’ માટે જાણીતા છે તેમણે ફિજીક્સ એન્ડ ફિલોસોફી, ફીજીક્સ એન્ડ બિયોન્ડ જેવો પુસ્તક આપ્યા છે. ફીજીકલ રિસર્ચ લેબોરેટરીનાં ડૉ. નરેન્દ્ર ભંડારી માને છે કે હેઇઝેનબર્ગનાં અનસરટેન્ટીનાં મુળીયા જૈન ધર્મનાં ’અનેકાંતવાદ’માં રહેલાં છે. ભૌતિકશાસ્ત્રમાં જે અચોક્કસતા જોવા મળે છે. તેને જૈન ધર્મનાં ’અનેકાન્તવાદ’ વડે સમજી શકાય.ભૌતિકશાસ્ત્ર પ્રમાણે સમગ્ર સૃષ્ટી જે બ્રહ્માંડ લો ઓફ ફીજીકલ પ્રમાણે ચાલે છે. ઉદાહરણ તરીકે, જોઇએ તો બ્રહ્માંડમાં રહેલાં બે પિંડ તેનાં દ્રવ્ય / મેટર પ્રમાણે એકબીજાને આકર્ષે છે. દ્રવ્યને ’માસ’ એટલે કે ’દળ’ વડે વ્યક્ત કરવામાં આવે છે. જેનાં ઉપરથી લો ઓફ ગ્રેવીટી એટલે ગુરૂત્વાકર્ષણનો નિયમ બન્યો છે. ગુરૂત્વાકર્ષણનાં નિયમમાં માસ / દળ એ મહત્વનો એકમ છે. હવે મેકનો સિધ્ધાંત કહે છે કે પિંડ તો જડતા ધરાવતો માસ / દળ એ બ્રહ્માંડમાં રહેલો અન્ય પિંડનાં દળ / માસ ઉપર આધાર રાખે છે. આલ્બર્ટ આઇનસ્ટાઇન સાપેક્ષતાવાદ, મેક પ્રિન્સીપલને સ્પર્શતા જોવા મળે છે.જૈન ધર્મ કહે છે કે કોઇ પદાર્થ / પુદગલ / બ્રહ્માંડમાં એકલું અટુલું આઇસોલેશન સ્ટેટમાં હોઇ ન શકે. તેને બ્રહ્માંડનાં અલ્પ પીંડો સાથેની આંતરક્રીયા, આકર્ષણ કે ઈન્ટરેકશન વડે જ સમજી શકાય. આ સિધ્ધાંતને આગળ લંબાવીએ તો, જીવ પણ એકલો હોવાનું માનવું ભૂલભરેલું છે. ’જીવ’ને આત્મા એટલે કે ’જીવાત્મા’ વડે સ્પીરીચ્યુઅલ વર્લ્ડ સાથે કલ્પી શકાય.ભૌતિક દુનિયામાં પણ એક સજીવનું અસ્તિત્વ અને સજીવો સાથેનાં સહઅસ્તિત્વને આભારી છે. આમ સજીવોનાં પાયાનાં અસ્તિત્વનો સવાલ, સજીવોનાં એકબીજા સાથેનાં સંબંધો સાથે સંકળાયેલો છે. માટે જૈન ધર્મ માટે ’’અહિંસા પરમો ધર્મ’’ સિધ્ધાંત પાયાનો સિધ્ધાંત ગણાય છે. કારણ કે જો તમે અન્ય પ્રાણી / સજીવ કે જીવાત્માને નુકશાન પહોંચાડો છો કે મારી નાખો છો ત્યારે તેની અસર અન્ય જીવંત જીવો / સજીવો ઉપરાંત મનુષ્ય ઉપર પણ થાય છે. મનુષ્ય, સજીવ વર્ગની બહાર નથી. અહિંસા એ મનુષ્ય દ્વારા અન્ય પ્રાણી, જીવજંતુને મારવા કે નુકશાન પહોંચાડવાનો નિષેધ દાખવે છે. આમ ’અહિંસા’નાં મુળીયા આધુનિક ભૌતિકશાસ્ત્રથી આધ્યાત્મિક દુનિયા સુધી વિસ્તરે છે.આ વાતને ધ્યાનમાં રાખીને કેટલાંક મહાન વૈજ્ઞાનિકોએ ભૌતિકશાસ્ત્રથી આગળની દુનિયા સાથેનું જોડાણ બતાવ્યું છે. વર્નર હેઇઝેનબર્ગ જે ’પ્રિન્સિપાલ ઓફ અનસરટેન્ટી’ માટે જાણીતા છે તેમણે ફિજીક્સ એન્ડ ફિલોસોફી, ફીજીક્સ એન્ડ બિયોન્ડ જેવો પુસ્તક આપ્યા છે. ફીજીકલ રિસર્ચ લેબોરેટરીનાં ડૉ. નરેન્દ્ર ભંડારી માને છે કે હેઇઝેનબર્ગનાં અનસરટેન્ટીનાં મુળીયા જૈન ધર્મનાં ’અનેકાંતવાદ’માં રહેલાં છે. ભૌતિકશાસ્ત્રમાં જે અચોક્કસતા જોવા મળે છે. તેને જૈન ધર્મનાં ’અનેકાન્તવાદ’ વડે સમજી શકાય.અનેકાન્તવાદ કે સિધ્ધાંત એ જૈન ધર્મનો પાયો છે. જેને સમજ્યાં વિના જૈન ધર્મ કે તેનાં સિધ્ધાંતોને સમજી શકાય નહીં. જૈન ધર્મ પ્રમાણે પદાર્થનાં ગુણધર્મો અનંત છે. આ કારણે માત્ર મનુષ્યનાં મર્યાદીત સંવેદનો કે દ્રષ્ટિકોણથી પદાર્થને સમજી શકાય નહીં. અનેકાન્તવાદ એકસાથે બહુપરીમાણ અને એક કરતાં ’વધારે વ્યુપોઇન્ટ’ને લક્ષ્યમાં રાખે છે. અનેકાન્તવાદનાં મુળીયા, ભગવાન મહાવીર સ્વામીનાં ઉપદેશો સુધી પહોંચે છે. આધુનિક કાળમાં તેનો સ્પર્શ ક્વોન્ટમ મિકેનિક્સ સુધી પહોંચે છે.જૈન ધર્મ પ્રમાણે છ પદાર્થ વડે બ્રહ્માંડ રચાયેલું છે. એક કોસ્મીક સ્પેસ/અવકાશ, ગતિનાં નિયમો, જડત્વનો સિધ્ધાંત, આત્મા, પદાર્થ/મેટર, એનર્જી/ઉર્જા અને સમય. કોસ્મીક સ્પેસને બે ભાગમાં વિભાજીત કરવામાં આવે છે. એક ભાગ જ્યાં જીવંત સૃષ્ટિ વિકસેલી છે. બાકીનો ખાલી ભાગ. બીજો હિસ્સો છે. પહેલો ભાગ જેમાં જીવન એટલે કે સજીવ સૃષ્ટી છે તેને ’’ફીજીકલ વર્લ્ડ’’ કહે છે. આ ફીજીકલ વર્લ્ડમાં ’આત્મા’ સિવાયનાં પાંચેય તત્વો આવેલાં છે. જેનાં આધારીત ભૌતિક દુનિયા ચાલે છે. મનુષ્યની સ્પીરીચ્યુઅલ દુનિયા ચલાવવા માટે ’આત્મા’નો કોન્સેપ્ટ છે.ભૌતિકશાસ્ત્રમાં પદાર્થનો અતિ સુક્ષ્મ પણ ’પરમાણુ’ ગણાય છે તેમ, જૈન ધર્મમાં કણ પદાર્થનો અતિ સુક્ષ્મ કણ જૈન-પરમાણુનો કન્સેપ્ટ છે. જૈન પરમાણુને વિજ્ઞાનનાં ક્વોન્ટમ મિકેનિક્સને અનુસરતાં પરમાણુ તરીકે કલ્પી શકાય છે. જૈન પરમાણુને એક વિશિષ્ટ ક્ષેત્ર ફિલ્ડ એટલે કે ઈયોટા ઓફ સ્પેસમાં આવેલ અસંખ્ય પરમાણુઓનો સમુહ માનવામાં આવે છે. આ પરમાણુ પાસે સંકોચન પામવાની કે વિસ્તરણ પામવાની અનોખી ક્ષમતા છે. વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા શોધવામાં આવેલ બ્લેક હોલ એ એક વિશાળકાય જૈન પરમાણુનું સ્વરૂપ છે ? દ્રવ્ય સંગ્રહમાં આચાર્ય નેમીચંદ્ર બ્લેક હોલની સંભાવના દર્શાવે છે. વૈજ્ઞાનિકોએ એસ૮૭ ગેલેક્સીનાં કેન્દ્રમાં વિશાળકાય બ્લેક હોલ શોધી કાઢ્યો છે.ક્વોન્ટમ મિકેનિક્સ પ્રમાણે સુક્ષ્મ કણ ક્યારેક પાર્ટીકલ કે બીંદુ સ્વરૂપે વર્તે છે તો ક્યારેક તરંગો સ્વરૂપે એટલે કે પાર્ટીકલ દ્વીગુણવાદ ધરાવે છે. ભૌતિકશાસ્ત્રનાં આવા કણ ખુબ જ સુક્ષ્મ છે. આ અતિસુક્ષ્મ કક્ષાએ માનવીનાં મર્યાદીત દ્રષ્ટિકોણથી તેને સમજી શકાય નહીં. જૈન ધર્મ પ્રમાણે ’આત્મા’ આવા ભૌતિકશાસ્ત્રનાં સુક્ષ્મ પરમાણુ / કણથી પણ અતિ સુક્ષ્મ છે. જેને સમજવો કે ગુણધર્મ જાણવા ખૂબ જ મુશ્કેલ કે અઘરા છે.જૈન ’પરમાણુ’ની કલ્પના અને ભૌતિકશાસ્ત્રનાં ’પરમાણુ’ની વ્યાખ્યા વચ્ચે પાયાનો ભેદ છે. જૈન ધર્મ પ્રમાણે પદાર્થ-પુદગલનો અતિ સુક્ષ્મ કણ જેને વિભાજીત કરી તેનાંથી સુક્ષ્મ કણ મેળવવો શક્ય જ નથી. આ વ્યાખ્યાને આધુનિક ભૌતિકશાસ્ત્રનાં ’ક્વોટા ઓફ એનર્જી’ કે ’ક્વોન્ટા’ તરીકે લઇ શકાય. વિજ્ઞાાનનાં સિધ્ધાંતો પ્રમાણે સુક્ષ્મ કણ પરમાણુ છે. જો તેનું વિભાજન કરવામાં આવે તો, ન્યુટ્રોન પ્રોટોન, ઈલેક્ટ્રોન કર્વાર્ક વગેરે મળી આવે. જૈન પરમાણુ પદાર્થનું સૌથી છેલ્લું સુક્ષ્મ સ્વરૂપ છે. તેને હાલનાં ભૌતિકશાસ્ત્ર પ્રમાણે પરમાણુ રચતા સબ-એટમીક પાર્ટીકલ સાથે સરખાવી શકાય. ભવિષ્યમાં સબ-એટમીક પાર્ટીકલની રચના કરનારાં નવાં કણ કે તરંગો મળી આવે તો જૈન-પરમાણુને તેની સાથે જોડવા પડે.જૈન ધર્મ પ્રમાણે પરમાણુ માત્ર પદાર્થનો અંતિમ અવિભાજ્ય કણ માત્ર નથી. એ બ્રહ્માંડનું સર્જન કરનાર ’સર્જનહાર’ છે. તેની પાસે ખાસ ગુણધર્મ છે. જેથી એક કરતાં વધારે પરમાણુ એકઠા થઇને પદાર્થ / મેટર / મુદગલ બન્યો છે. જૈન ધર્મ માને છે કે પદાર્થમાં રહેલી ઉર્જા માપવાનાં એકમ તરીકે ’પરમાણુ’ ગણી શકાય. પરમાણુની એકબીજા સાથેની જોડાવાની ક્રિયા / પ્રક્રીયાને જૈન ધર્મ ’’સ્કંધ’’ તરીકે ઓળખાવે છે. બે કણ, ત્રણ કણ કે તેનાંથી વધારે કણ એકઠા થઇ એક રેણુ મોલેક્યુલ બને છે. ’’સ્કંધ’’ની પ્રકૃતિને આધુનિક વિજ્ઞાનની ’ડાલ્ટનની એટમીક થિયરી’ સાથે સરખાવી શકાય.પરમાણુ / સ્કંધ વડે ખાસ પ્રકારની ગતિ થતી હોય તેવું જોવા મળે છે. એટલે કે પરમાણુઓમાં વિશિષ્ટ પ્રકારનાં કંપન, વાયબ્રેશન થાય છે જેનાં કારણે પ્રકાશ, અવાજ, ઉષ્મા-ગરમી વગેરે પેદા થાય છે. પરમાણુની તરંગ પ્રક્રીયા કે તરંગ સ્વરૂપ પ્રકાશ, અવાજ, ગરમી પેદા કરે છે. આ વાતને આધુનિક વૈજ્ઞાનિક નેલ્સ બોરરનાં ’’ક્વૉટમ એટમીક મોડેલ થિયરી’’ સાથે જોડી શકાય છે.જૈન ધર્મમાં પરમાણુનાં કણ અને તરંગ બંને સ્વરૂપ સ્વીકારાયેલાં છે. પદાર્થને દ્રશ્યમાન ’રૂપ’ છે. જેને સ્પર્શ, સ્વાદ, ગંધ અને રંગ વડે ઓળખી શકાય. સ્પર્શ વડે આઠ સ્વરૂપ મળે છે. લીસ્સો/સ્મુધ, ખરબચડો/રફ, પોચો/સોફ્ટ, કડક/હાર્ડ, ગરમ, ઠંડો, હલકો અને ભારે. પાંચ પ્રકારનાં સ્વાદ અને બે પ્રકારની ગંધ છે. પાંચ પ્રકારનાં રંગ- એટલે કે કાળો, લાલ, પીળો, વાદળી, અને સફેદ છે. જૈન ધર્મ પ્રમાણે, દ્રવ્યાણુ યોગમાં ૨૦૦ પ્રકારનાં પરમાણુનું વર્ણન છે. આધુનિક વિજ્ઞાન અત્યાર સુધી ૧૧૮ પ્રકારનાં પરમાણુ / તત્વ / એલીમેન્ટ શોધી ચુક્યું છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

વૉશિંગ્ટન,તા.૧૫

અત્યાર સુધીનાં સૌથી મોટા અને સૌથી વધુ સંવેદનશીલ રેડિયો દૂરબીન(ટેલિસ્કોપ), સૌર ગ્રહો તેમજ એક્સોપ્લેનેટની શોધ કરશે. તે પૃથ્વી જેવાં ચુંબકીય ક્ષેત્ર જે કે ૧૦૦ પ્રકાશ વર્ષથી અંદર છે. તેમની શોધ કરશે.

ચીન અને ફ્રાંસ જેવા દેશોમાં ખગોળવિદોએ હાલમાં જ પોતાની મહત્વકાંક્ષી અવલોકન યોજના પ્રકાશિત કરી છે. જેમાં પાંચસો મીટર છિદ્રો ગોળાકાર રેડિયો ટેલીસ્કોપનો ઉપયોગ શૈક્ષણિક મેગ્જીન રિસર્ચ ઈન એસ્ટ્રોનોમી એન્ડ એસ્ટ્રોફિઝિક્સમાં કરવામાં આવ્યો છે.

ચાઈનીઝ વિજ્ઞાન એકેડેમીના રાષ્ટ્રીય ખગોળ વેધશાળાનાં એક શોધકર્તા અને એફએએસટીના પ્રમુખ વૈજ્ઞાનિક લી ડીએ કહ્યુ છેકે, વૈજ્ઞાનિકો આવા રહેવાને લાયક ગ્રહો વિશે ચિંતિત છે. જેમાં ન ફક્ત પાણી પરંતુ ઉપયુક્ત તાપમાન અને વાતાવરણની સાથે ચુંબકીય ક્ષેત્ર પણ હોય. પેરિસ ઓબ્ઝર્વેટરીના એક ખગોળશાસ્ત્રી ફિલિપ જરકાએ કહ્યુ છેકે, ગ્રહ જીવનનું સૌથી અનુકૂળ ચક્ર છે. જે આજ સુધી લગભગ ૪૦૦૦ એક્સોપ્લેનેટ્‌સ મળી આવ્યા છે.

સૌરમંડળમાં છ ચુંબકીય ગ્રહ બુધ, પૃથ્વી, બૃહસ્પતિ, શનિ, યૂરેનસ અને વરૂણ નેપ્ચૂન હાજર છે. લીએ કહ્યુ હતુકે, અમે એફએએસચી સાથે પ્રયાસ કરવા માંગીએ છીએ, જે દુનિયાનો સૌથી વધારે સંવેદનશીવ રેડિયો ટેલિસ્કોપ છે. જો અમે પહેલીવાર કોઈ એક્સોપ્લેનેટના રેડિયો વિકિરણની જાણકારી મેળવીને તેના ચુંબકીય ક્ષેત્રની પુષ્ટિ કરી શકીશું તો, તે એક બહુજ મહત્વપૂર્ણ શોધ હશે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

આધુનિક સમયમાં લોકોને આકર્ષિત કરવા માટે નવી નવી શોધ થતી રહે છે. ફુટવેયરના મામલે પણ કેટલીક શોધ થઇ ચુકી છે. કમાલના ફુટવેયર આવવા લાગી ગયા છે. આ પ્રકારના ફુટવેયર પોતાના ઇનોવેશના કારણે તમામના દિલ જીતી લેશે. આજે અમે સીડી પ્લેયર શુઝની વાત કરી રહ્યા છીએ. જો તમને સંગીત વધારે પસંદ છે અને તમે તેને સીડી, ડીવીડી અથવા તો બ્લુ રે પર સાંભળવા માટે ઇચ્છુક છો તો અલગથી પ્લેયર લેવાની જરૂર નથી. આપને આપના શુઝમાં જ આ પ્રકારની તમામ સુવિધા મળી શકે છે. જેમાં સીડી પ્લેયર રહેશે. સ્પીકર રહેશે. ટ્‌વીટર્સ પણ રહેશે. વોલ્યુમ કન્ટ્રોલ થઇ શકે તેવી વ્યવસ્થા પણ રહેશે. આ શુઝ મોર્નિંગ એકસરસાઇઝ અને ડાન્સિંગ લેસન્સમાં વધારે કામ લાગે છે. આ શુઝ ખુબ કામના સાબિત થઇ શકે છે. તેમાં બેટરી લાગેલી હોય છે. જેને તમે સરળતાથી ચાર્જ પણ કરી શકો છો. અન્ય એક લાઇટ સ્લીપર પણ છે. આ ખાસ નાઇટ સ્લીપર્સ છે. જે રાત્રી ગાળામાં જોરદાર રોશની આપે છે. અંધારામાં પહેરીને તમે કોઇ પણ જગ્યાએ જઇ શકો છો. આપને કોઇ લાઇટ ઓન કરવાની જરૂર રહેશે નહીં. આપને કોઇ બહાર જવાનુ આવે તો સાપ અને અન્ય જીવ જન્તુને લઇને પણ આના કારણે કોઇ ભય રહેશે નહીં. આમાં એલઇડી લાઇટનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. તે રિચાર્જેબલ છે. એક વખત ચાર્જ કરવામાં આવ્યાબાદ બે કલાક સુધી ઉપયોગ કરવામાં આવી શકે છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

ગ્લાસગો,તા.૧૩

જીવન-મૃત્યુ તેમજ અવકાશની અજીબોગરીબ ઘટનાઓ આ તમામ બાબતોને સમજવામાં સામાન્ય માનવીને કરોડો વર્ષો લાગ્યા છે અને હજુ પણ કેટલાય કરોડો વર્ષો લાગી શકે છે. વિજ્ઞાન આજે પણ તેમનાથી બનતા પ્રયાસો દ્વારા અવકાશમાં બનતી કેટલીક દુર્લભ ઘટનાઓને જાણવા પ્રયાસ કરી રહ્યું છે. આવા જ એક પ્રયાસમાં વૈજ્ઞાનિકોને અવકાશના બે પદાર્થોના ‘ક્વોન્ટમ એન્ટેન્ગલમેન્ટ’ની તસવીરો કચકડે કંડારવામાં સફળતા મળી છે. આ એક ઐતિહાસિક સફળતા કહેવાશે. મહાન વૈજ્ઞાનિક આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈને આ ઘટનાને દૂર ગગનમાં જોજનોના અંતરે ઘટતી ડરામણી ક્રિયા ગણાવી હતી. જેને વર્ષો બાદ નજરે જોયાનો ભૌતિકશાસ્ત્રીઓએ દાવો કર્યો છે.

યુનિવર્સિટી ઓફ ગ્લાસગોના સંશોધકોએ કરેલા દાવા મુજબ તેમણે અવકાશમાં જોજનોના અંતરે રહેલા બે કણો અથવા પદાર્થોની સમાન ક્રિયા પ્રતિક્રિયા (બેલ એન્ટન્ગલમેન્ટ)ની ઘટનાને કેમેરામાં મઢી છે. આ અવકાશી વિજ્ઞાન ક્ષેત્રે એક ઐતિહાસિક સફળતા સમાન છે. ક્વોન્ટમ એન્ટેન્ગલમેન્ટ અંતર્ગત બે પદાર્થો પોતાની ભૌતિક ક્રિયાપ્રતિક્રિયા કરતા જોવા મળે છે. આ પદાર્થો થોડી જ ક્ષણ માટે આવું કરે છે અને તેમના વચ્ચે લાખો કિ.મીનું અંતર પણ હોઈ શકે છે. અવકાશના સિદ્ધાંતો અને નિયમો મુજબ આ એક અશક્ય ઘટના ગણી શકાય છે કારણ કે અવકાશમાં ગુરૂત્વાકર્ષણ બળનો અભાવ હોય છે.

ગ્લાસગોના સંશોધકોએ જણાવ્યા મુજબ તેમણે એવી પ્રક્રિયા વિકસાવી જે પ્રકાશમાંના પ્રવાહમાંથી પસાર થતા ફસાયેલા કણોને બાળી નાંખે છે અને બિનપરંપરાગત પદાર્થમાં ફેરવે છે. આ પ્રકારની તસવીર સૌપ્રથમ વખત લેવામાં સફળતા મળી છે તેમ યુનિવર્સિટીના ભૌતિકશાસ્ત્ર અને ખગોળશાસ્ત્ર વિભાગના પોલ-એન્ટોઈની મોરીયુએ જણાવ્યું હતું.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

નવી દિલ્હી, તા.13

ઈસરોનું ચંદ્રયાન-2 મિશન 15 જુલાઈએ વહેલી સવારે 2 વાગેને 51 મિનિટ પર શ્રીહરીકોટાના સતીશ ધવન સેન્ટરથી લોન્ચ કરવામાં આવશે. તે 6 અથવા 7 સપ્ટેમ્બરે ચંદ્રની સપાટી પર ઉતરશે તેવો અંદાજ છે. તેને ભારતના સૌથી તાકાતવર જીએસએલવી માર્ક-3 રોકેટથી લોન્ચ કરવામાં આવશે. આ રોકેટમાં ત્રણ મોડ્યુલ ઓર્બિટર, લેન્ડર (વિક્રમ) અને રોવર હશે. આ મિશન અંતર્ગત ઈસરો ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવ પર લેન્ડ કરશે. આ વખતે તેનું વજન 3,877 કિલો હશે. ચંદ્રયાન-2, ચંદ્રયાન-1 મિશન કરતાં ત્રણ ગણો વધારે વજનનો છે. ચંદ્રયાન-1નું વજન 1,380 કિલો હતું, જ્યારે ચંદ્રયાન-2નું વજન3,877 કિલો છે. લેન્ડરની અંદર આવેલા રોવરની સ્પીડ 1 સેમી પ્રતિ સેકન્ડ રહેશે. ભાસ્કર એપ તમને આજે ચંદ્રયાન-2 મિશનમાં સામેલ ચાર મહત્વના સાધનો વિશે જણાવશે...

640 ટન વજનના સ્પેસક્રાફ્ટ, તેમાં થ્રી સ્ટેજ એન્જિન છે. ચંદ્રયાન-2ને ઈસરોનું બાહુબલી કહેવાતા રોકેટ જીએસએલવી માર્ક-3 દ્વારા મોકલવામાં આવશે. આ રોકેટ 43X43 મીટર લાંબુ અને 640 ટન વજનનું છે. તેની સાથે 3,877 કિલો વજનનું મોડ્યુલ પણ મોકલવામાં આવશે. આ થ્રી સ્ટેજ રોકેટ છે. પહેલાં સ્ટેજમાં એન્જિન મુખ્ય ઈંધણ પર કામ કરે છે અને તેમાં લગાવવામાં આવેલી બે મોટર તરલ ઈંધણથી ચાલશે. બીજા સ્ટેજમાં એન્જિન તરલ ઈંધણથી ચાલશે અને ત્રીજુ એન્જિન ક્રાયોજેનિક છે.

ચંદ્રયાન-2નું પહોલું મોડ્યુલર ઓર્બિટર છે. તેનું કામ ચંદ્રની સપાટી પર નિરિક્ષણ કરવાનું છે. તે પૃથ્વી અને લેન્ડર (વિક્રમ) વચ્ચે કોમ્યુનિકેશનનું કામ કરશે. ચંદ્રની કક્ષામાં પહોંચ્યા પછી તે એક વર્ષ સુધી કામ કરશે. ઓર્બિટર ચંદ્રની સપાટી પર 100 કિમી ઉપર ચક્કર લગાવશે. તે સાથે જ 8 પેલોડ પણ જઈ રહ્યા છે, જેના અલગ-અલગ કામ હશે.

ચંદ્રની સપાટી પર નક્શો તૈયાર કરવો, તેનાથી ચંદ્રના અસ્તિત્વ અને તેના વિકાસ વિશેની માહિતી મેળવી શકાશે.

મેગ્નેશિયમ, એલ્યુમીનિયમ, સિલિકોન, કેલ્શિયમ, ટાઈટેનિયમ, આયર્ન અને સોડિયમની હાજરીની માહિતી મળશે.

સૂરજના કિરણોમાં આવેલા સોલર રેડિયેશનની તીવ્રતા માપવી.

ચંદ્રની સપાટી પર હાઈ રિઝોલ્યુશન તસવીરો લેવી.

ચંદ્રની સપાટી પર પહાડ અથવા ખાડાની માહિતી મેળવવી જેથી લેન્ડરનું સોફ્ટ લેન્ડિંગ થઈ શકે.

ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવ પર પાણીની હાજરી અને ખનીજોની માહિતી મેળવવી

ધ્રુવીય વિસ્તારોના ખાડામાં બરફ સ્વરૂપે પાણીનું જમા થવા વિશે માહિતી મળશે.

ચંદ્રના બહારના વાતાવરણને સ્કેન કરવું.

ઈસરોનું આ પહેલું મિશન છે જેમાં લેન્ડર મોકલવામાં આવશે. આ લેન્ડરનું નામ ભારતીય અંતરિક્ષ કાર્યક્રમના જનેતા કહેવાતા વૈજ્ઞાનિક વિક્રમ સારાભાઈના નામથી રાખવામાં આવ્યું છે. વિક્રમ લેન્ડર જ ચંદ્રની સપાટી પર સોફ્ટ લેન્ડિંગ કરશે. સોફ્ટ લેન્ડિંગ તેને કહેવાય જેમાં કોઈ પણ નુકસાન વગર લેન્ડર ચંદ્રન સપાટી પર ઉતરે. લેન્ડર સાથે 3 પેલોડ પણ મોકલવામાં આવશે. તેનું કામ ચંદ્રની સપાટી પર ઈલેક્ટ્રોન ડેન્સિટી, અહીંના તાપમાનમાં થનાર ઉતાર-ચઢાવ અને સપાટીની નીચે થતી હલચલ-ભૂકંપ, ગતિ અને તીવ્રતા જાણવાનું હશે.

લેન્ડરની અંદર જ રોવર પ્રજ્ઞાન રહેશે. તે પ્રતિ 1 સેન્ટીમિટર/ સેકન્ડની સ્પીડથી લેન્ડરની બહાર નીકળશે. તેને નીકળવામાં 4 કલાક લાગશે. બહાર આવ્યા પછી તે ચંદ્રની સપાટી પર 500 મીટર સુધી ચાલશે. તે ચંદ્રની સપાટી પર 1 દિવસ (પૃથ્વીના 14) દિવસ કામ કરશે. તેની સાથે 2 પેલોડ પણ જઈ રહ્યા છે. તેમનો ઉદ્દેશ લેન્ડિંગ સાઈટ પાસે તત્વોની હાજરી અને ચંદ્રની સપાટીની મૌલિક સંરચના વિશે માહિતી મેળવશે. પેલોડ દ્વારા રોવર આ માહિતી ભેગી કરશે અને લેન્ડરને મોકલશે. ત્યારપછી લેન્ડર આ માહિતી ઈસરો સુધી પહોંચાડશે.