~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

આપણાં બ્રહ્માંડમાં હજી સુધી સૃષ્ટિ પાંગરી હોય તેવો માત્ર એક જ ગ્રહ હોવાનું જણાયું છે અને તે છે પૃથ્વી.આપણે આપણી આસપાસ જેટલા પણ ગ્રહોની શોધ કરી છે તેમાનાં મોટાભાગનાં ગ્રહો જીવન માટે ખતરનાક છે ક્યાંક પાણી નથી તો કેટલાકનું તાપમાન વિષમ છે.આ એવા ગ્રહો છે જ્યાં જીવન કોઇપણ રીતે પાંગરી શકે તેમ નથી અને આપણે જે ગ્રહોની ચર્ચા કરવાના છે તેમાનાં મોટાભાગનાં પણ એવા જ છે જ્યાં જીવનની કલ્પના થઇ શકે તેમ નથી.

૨૦૦૫માં ખગોળ વિજ્ઞાનીઓએ જ્યુપિટરની સાઇઝનો એક ગ્રહ શોધ્યો હતો જેને એચડી ૧૮૯૭૩૩બી નામ આપવામાં આવ્યું હતું.આ આપણી પૃથ્વીથી ૬૩ પ્રકાશવર્ષ દુર છે.જો કે આ ગ્રહ પર સમુદ્રો હોવાનું જણાયું છે.તેના પર સિલિકેટનાં વાદળો છે આ ગ્રહ પર હર સમયે ૮૭૦૦ કિ.મી. પ્રતિકલાકની ઝડપે વાવાઝોડા ફુંકાતા રહે છે.આ વાદળોમાંથી મોલ્ટેન ગ્લાસ વરસાદરૂપે સપાટી પર વરસતા રહે છે.આ ગ્રહ તેના તારાની અંત્યંત નજીક હોવાને કારણે તેનું તાપમાન ઘણું ઉચ્ચ રહે છે.તેનો દિવસ આપણી પૃથ્વીની તુલનાએ ૨.૨ દિવસ જેટલો રહે છે.તે જેટલો પોતાની ધરી પર ફરે છે તેટલી જ ઝડપે તે તેના તારાની પણ પ્રદક્ષિણા કરતો હોય છે.પરિણામે આ ગ્રહની એક તરફ હંમેશા પ્રકાશ રહે છે અને બીજી તરફ હંમેશા અંધારૂ પથરાયેલું રહે છે.

૨૦૦૯ની ફેબ્રુઆરીમાં ખગોળશાસ્ત્રીઓ જ્યારે સેટેલાઇટનું સંચાલન કરતા હતા ત્યારે તેમને એક નવો ગ્રહ મળી આવ્યો હતો જે પૃથ્વીથી ૪૮૦ પ્રકાશવર્ષ દુર હતો આ ગ્રહને કોરોટ ૭બી નામ આપવામાં આવ્યું હતું.તે શનિ જેટલો વ્યાસ ધરાવતો હતો અને તેનું તાપમાન જ્યુપિટર જેટલું ગરમ હતું.અહી વાદળોમાંથી સતત નીચે સપાટી પર પત્થરોનો જ વરસાદ થતો રહે છે.તેની સપાટી પરનું તાપમાન પણ ઘણું ઉચ્ચ છે.અહી વર્ષ માત્ર ૨૦.૪ કલાકનું છે એટલે કે તે તેના તારાથી ઘણું નજીક છે અને એટલે જ તેનું તાપમાન ૧૯૮૦ ડિગ્રી સેલ્સિયસ જેટલું છે.આ તાપમાને તો ખડક પણ ઓગળી જાય.આ કારણે જ આ ગ્રહ પર જ્યાં તાપ પડતો હોય છે ત્યાંનાં ખડકો ઓગળેલી સ્થિતિમાં જ રહે છે.

અત્યારસુધી જેટલા ગ્રહો શોધાયા છે તેમાં કેલ્ટ ૯બી સૌથી વધારે ગરમ ગ્રહ છે.આ ગ્રહનું તાપમાન ૯૭૦૦ ડિગ્રી સેલ્સિયસ રહે છે.આ તાપમાન આપણાં સુર્ય કરતા પણ બમણું છે.આ ગ્રહ આપણાં સુર્યની તુલનાએ ત્રણ ઘણો વિશાળ છે.તે જ્યુપિટર કરતા ત્રણ ઘણો ભારેે અને બે ગણો વિશાળ છે.આ તેના અન્ય એક સહોદર કેલ્ટ ૯ની અત્યંત નજીક હોવાને કારણે તેમની પ્રદક્ષિણા ઘણી ઝડપી રહે છે તે માત્ર ૧.૫ દિવસમાં જ પોતાની પ્રદક્ષિણા પુરી કરી લે છે.

વાસ્પ ૧૨૧ બી ઘણો વિચિત્ર ગ્રહ છે જે એક ફુટબોલ જેવો દેખાય છે.જો કે તેનો આકાર તેને ઘાતક બનાવતો નથી પણ તેનું તાપમાન તેને ઘાતક બનાવે છે તેની સપાટી પરનું તાપમાન ૨૫૪૦ ડિગ્રી સેલ્સિયસ રહે છે.અહી તમામ વસ્તુઓ માત્ર ગેસનાં રૂપે જ અસ્તિત્વ ધરાવે છે.આ ગ્રહ પર આયર્ન અને મેગ્નેશિયમનાં વાદળો છે.આ ગ્રહ પણ તેના તારાની અત્યંત નજીક હોવાને કારણે તે પણ મોડો વહેલો નાશ પામશે તે નક્કી છે.તેમાંય તેનું પોતાનું ગુરૂત્વાકર્ષણ ઘણું નબળું છે એટલે તે તારાની ચપેટમાં આવતા વાર લાગે તેમ નથી.અપસિલોન એન્ડ્રોમેડા બી તેના તારા અપસિલોન એન્ડ્રોમેડા એની નજીક પ્રદક્ષિણા કરે છે.આ ગ્રહ પૃથ્વીથી ૪૪ પ્રકાશવર્ષ દુર છે.તે તેના તારાની પ્રદક્ષિણા માત્ર ૪.૬ દિવસમાં પુરી કરી લે છે.આ ગ્રહની એક સાઇડ હંમેશા તેના તારાની સામે જ રહેતી હોવાને કારણે તેનું તાપમાન ઘણું ઉચ્ચ રહે છે.જો કે ખગોળવેત્તાઓ એક બાબતે ઘણું અચરજ ધરાવે છે કે જે સાઇડ તેના સુર્યની તરફ નથી ત્યાંનું તાપમાન પણ ગરમ રહે છે.તેઓ માને છે કે ત્યાંના ગરમ પવનો એ દિશામાં ગરમીને પહોંચાડતા હશે.ઓગલ ૨૦૦૫ બીએલજી ૩૯૦ એલબી પણ ઘણો વિચિત્ર અને ઘાતક ગ્રહ છે.જો કે આ ગ્રહ પર તેના અત્યંત ઠંડા તાપમાનને કારણે જીવન શક્ય નથી.આ ગ્રહ પરનું તાપમાન માઇનસ ૨૨૦ ડિગ્રી રહે છે.આપણી પૃથ્વી પર અત્યંત નીચુ તાપમાન નોંધાયું છે તે છે માઇનસ ૯૭.૮ ડિગ્રી સેલ્સિયસ.આ તાપમાન એન્ટાર્કટિકાનાં એ વિસ્તારનું તાપમાન છે જ્યાં સુર્ય પ્રકાશ કદી પહોંચતો નથી.આટલા નીચા તાપમાને શ્વાસ લેવું જ શક્ય નથી તે આપણાં ગળાનો નાશ કરી નાંખે અને તત્કાળ મોત આવી જાય.ટીઆરઇએસ ટુ બી એ સૌથી અંધારિયો ગ્રહ છે.એ એટલો અંધારિયો અને કાળો ગ્રહ છે કે જો કોલસાને તેની બાજુમાં મુકવામાં આવે તો કોલસો વધારે ઉજળો લાગે.આ ગ્રહ જ્યુપિટર જેટલું કદ ધરાવે છે અને તે પૃથ્વીથી ૭૫૦ પ્રકાશવર્ષ દુર છે.તેનો તારો જીએસસી ૦૩૫૪૯ - ૦૨૮૧૧ એ આપણાં સુર્ય જેવો જ છે.જો કે તેનું વાતાવરણ તેના પર પડતા સુર્યપ્રકાશનું શોષણ કરી જતું હોવાને કારણે તે ગ્રહ અંધારિયો રહી જવા પામે છે.જો કે તે અંધારિયો ભલે છે પણ તેનું તાપમાન ૯૮૦ ડિગ્રી સેલ્સિયસ કરતા ઉપર રહે છે.ઓગલ ટીઆર ૫૬ બી એ આપણી પૃથ્વીથી ૫૦૦૦ પ્રકાશવર્ષ દુર છે જેને હોટ જ્યુપિટર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.આ ગ્રહ તેના તારાની નજીકને નજીક સરતો જાય છે અને તે કારણે જ તેનું વર્ષ માત્ર ૨૯ કલાકનું રહે છે.આ ગ્રહનું તાપમાન ૨૦૦૦ કેલ્વિન સુધી પહોંચી જાય છે.આ ગ્રહ પર આયર્ન પ્રવાહી સ્વરૂપે વરસે છે.

ઘાતક ગ્રહો માત્ર આપણી સુર્ય માળાની બહાર અસ્તિત્વ ધરાવે છે તેવું નથી આપણી સુર્યમાળામાં શુક્ર એ અત્યંત ઘાતક ગ્રહ છે.આ ગ્રહ પર સલ્ફર ડાયોકસાઇડનાં વાદળો ઝળુંબતા રહે છે જે સુર્યનાં પ્રકાશને તેની સપાટી સુધી પહોંચવા દેતા નથી.આ ગ્રહની સપાટી ખતરનાક જવાળામુખીઓ ધરાવે છે જેમાંથી ભયંકર ગરમી ઉપરાંત કાર્બન ડાયોકસાઇડ બહાર ફેંકાતા રહે છે.આ કાર્બન ડાયોકસાઇડને કારણે જ તે માનવી માટે અત્યંત ઝેરી ગ્રહ મનાય છે.આ ગ્રહ પરનું તાપમાન ૪૬૭ ડિગ્રી સેલ્સિયસ રહે છે.અહી હંમેશા સલ્ફયુરિક એસિડનો વરસાદ વરસતો રહે છે જો કે તેના ઉચ્ચ તાપમાનને કારણે તે ક્યારેય તેની સપાટી સુધી પહોંચતો જ નથી પણ તે બાષ્પ બનીને અન્ય વાદળો સાથે મળી જાય છે.પ્રોકસિમા બીની જ્યારે શોધ થઇ ત્યારે વૈજ્ઞાનિકોને લાગ્યું હતું કે આ ગ્રહ પર માનવજીવન શક્ય છે આ ગ્રહ પૃથ્વીથી ૪.૨૪ પ્રકાશવર્ષ દુર છે.ત્યારે તેમને લાગ્યું હતું કે તેની સપાટી પર પાણી પણ છે અને પૃથ્વી જેવી જ તે લાક્ષણિકતાઓ ધરાવે છે.જો કે થોડા સમયમાંજ તેમનાં આ વિચારો ખોટા સાબિત થયા હતા.આ ગ્રહ પ્રોકસિમા સેન્ટુરીથી અત્યંત નજીક છે જે તેની પ્રદક્ષિણા માત્ર ૧૧.૨ દિવસમાં પુરી કરી લે છે.આ ગ્રહની એક બાજુ ઘણુું ઉંચુ તાપમાન ધરાવે છે તો તેની બીજી બાજુનું તાપમાન ઘણું નીચુ છે.પ્રોકસિમા સેન્ટુરી એ રેડ ડ્‌વાર્ફ છે અને તે દર બેથી ત્રણ મહિને સુર્ય જવાળાઓ બહાર ફેંકે છે જે પ્રોકસિમા બીનાં ઓઝોનનાં સ્તરને તોડીફોડી નાંખે છે આ પ્રકારની ઘટના હાલમાં ૨૪ માર્ચ ૨૦૧૭માં નોંધાઇ હતી જેના કારણે પ્રોકસિમા બીની સપાટી માત્ર દસ જ સેકન્ડમાં ૧૦૦૦ ગણી વધારે ચમકદાર બની ગઇ હતી.તેના કારણે જ અહી રેડિયેશનનું પ્રમાણ ઘણુું ઉંચુ રહે છે જે કોઇપણ જીવન માટે ઘાતક જ સાબિત થાય તેમ છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

આપણું બ્રહ્માંડ ઘણું વિશાળ છે અને તે કારણે તેના વિશેનું આપણું જ્ઞાન પણ ઘણું સિમીત છે.બ્રહ્માંડ અંગે વૈજ્ઞાનિકો, ખગોળવેત્તાઓ અને તેમાં રસ ધરાવતા વિદ્યાર્થીઓ ઉંડાણપુર્વક વિચાર કરે છે અને નવી નવી શોધો કરતા રહે છે.આ શોધોમાં જે કેટલીક વાતો બહાર આવી છે તે બ્રહ્માંડનાં અંધારમય વિશ્વને ઉજાગર કરે છે જે કોઇના માટે પણ ડરામણી સાબિત થાય તેવી છે.

આપણી પૃથ્વી કરોડો વર્ષથી જીવનને આગળ ચલાવતી રહી છે અને એક કરતા વધારે વખત અહી વિનાશનાં ઓળા પથરાયા છે જેમાં તમામ સૃષ્ટિ વિનાશ પામી છે અને ફરીથી તેમાં જીવનનો સંચાર થયો છે ત્યારે આજે પણ કયામતનાં દિવસ અંગે વિચાર થતો જ રહે છે અને તેનો વિચાર કરનારા કહે છે કે આપણી પૃથ્વી પર ફરીથી કયામત આવવાની છે.સ્ટીફન હોકિંગ જેવા જિનિયસોએ કહી દીધું છે કે આ કયામતનો આરંભ થઇ ચુક્યો છે.

માનવભક્ષણ વિશે તો આપણે જાણ્યું છે પણ આકાશગંગાઓ પણ એકબીજાનો આહાર કરે છે તે વાત ઘણી ડરામણી લાગે તેવી છે પણ તે બ્રહ્માંડની એક હકીકત છે.મોટી આકાશગંગાઓ તેના કરતા કદમાં નાની આકાશગંગાઓનો આહાર કરતી રહે છે અને આપણી આકાશગંગા પણ તેના કરતા મોટી આકાશગંગાનો કોળિયો બની શકે તેમ છે જો કે ચિંતા કરવાની જરૂર એ બાબતે નથી કે તે નજીકનાં ભવિષ્યમાં થાય તેમ નથી.આપણી નજીકની આકાશગંગા એન્ડ્રોમેડા તેના કરતા નાની આકાશગંગાઓને ઓહિયા કરીને જ વિશાળ બની છે.આ કાર્ય જો કે એક કે બે વર્ષમાં નથી થયું તેના માટે તેને લગભગ બે બિલિયન વર્ષનો સમય લાગ્યો હતો અને આપણી આકાશગંગા તેનો કોળિયો બને તેનો સમય સાડા ચાર બિલિયન વર્ષનો છે આટલા સમયમાં તો કદાચ માનવી એક આકાશગંગાથી બીજી આકાશગંગામાં ટ્રાવેલિંગ કરવાની ટેકનોલોજી વિકસાવી ચુક્યો હશે.

બ્રહ્માંડમાં ઘણી વિચિત્ર અને રહસ્યમય પ્રવૃત્તિઓ ચાલતી જ રહે છે તેમાંની એક છે બ્લેકહોલ દ્વારા બ્રહ્માંડમાં ફેંકાતી ઉર્જા.જો કે આપણી નજીકમાં અત્યાર સુધી કોઇ બ્લેકહોલ હોવાનું જણાયું નથી તેમ છતાં તેમની ઉર્જા જે પ્રમાણમાં બહાર ફેંકાતી રહે છે તેના પરથી તેમની વિશાળતાનો અંદાજ આવે છે અને આવો એક વિશાળકાય બ્લેકહોલ આપણી મંદાકિનીની વચ્ચોવચ હોવાનું જણાયું છે.આ બ્લેકહોલ એટલા પાવરફુલ હોય છે કે પ્રકાશ પણ તેમાંથી છટકી શકતો નથી.તે તેમની ગુરૂત્વાકર્ષણ મર્યાદામાં આવનાર દરેક વસ્તુઓને ઓહિયા કરી જાય છે.તેમની ઝડપની આપણે કલ્પના પણ કરી શકતા નથી.

બ્રહ્માંડનું એક સત્ય એ છે કે જે વસ્તુ સજીવ છે તેનો અંત નક્કી છે.તે રીતે બ્રહ્માંડમાં રહેલા તારાઓનું પણ જીવન પુર્ણ થયા બાદ તેઓ મોતને ભેટતા હોય છે.આપણે જે તારાઓ આજે આકાશમાં જોઇએ છે તેમાંથી ઘણાં મોતને ભેટી ચુક્યા છે પણ તેઓ આપણાંથી ઘણાં દુર હોવાને કારણે તેમનાં અંતનો આપણને ખ્યાલ આવતો નથી.એ જ રીતે આપણો સુર્ય પણ એક તારો છે અને તેનો અંત પણ નક્કી છે.જો કે કેટલાક તારાઓ એવા પણ છે જેઓ મોતને ભેટ્યા બાદ ફરીથી જીવન પામ્યા છે જેણે વૈજ્ઞાનિકોને પણ આશ્ચર્યમાં નાંખી દીધા હતા.હાલમાં જ કેટલાક એવા ઝોમ્બી સ્ટાર મળી આવ્યા છે જેઓ મૃત્યુ પામ્યા બાદ પણ ફરીથી જીવંત બન્યા છે.જો કે આ કેવી રીતે બન્યું તેનો જવાબ તો હાલ વિજ્ઞાન પાસે પણ નથી.

જે લોકો વિજ્ઞાન અંગે થોડી ઘણી જાણકારી ધરાવતા હોય છે તેમને ડાર્ક મેટર અંગે તો જાણકારી હોય છે જ.જો કે આ ડાર્ક મેટર પણ વૈજ્ઞાનિકો માટે તો એક રહસ્ય જ છે અને તે કારણે જે તેને વ્યાખ્યામાં બાંધી શકાતું નથી.આ ડાર્ક મેટર જ એક એવી વસ્તુ છે જેના કારણે બ્રહ્માંડ એક બીજા સાથે જોડાયેલું છે.

બ્રહ્માંડમાં ઘણી ગતિવિધિઓ ચાલતી જ રહે છે જેમાં મોતને ભેટી રહેલા તારાઓમાંથી નિકળતો પ્રકાશપુંજ વિસ્મિત કરી દેનાર બાબત છે તો મંદાકિનીઓની એક બીજા સાથેની ટક્કર પણ એટલી જ અચરજકારક બાબત છે જેના સાક્ષી આપણે ૨૦૦૭માં બન્યા હતા.આ સમયે બે ગેલેકસી એકબીજા સાથે ટકરાઇ હોવાની ઘટના લોકોએ જોઇ હતી.જો કે ત્યારબાદ ત્રણ ગેલેકસીની ટકકર પણ વૈજ્ઞાનિકોએ જોઇ હતી અને જોયું હતું કે કેવી રીતે તેઓ એકબીજામાં વિલિન થાય છે અને એક નવા તારાને જન્મ આપેે છે.

બ્રહ્માંડની ઘણી વસ્તુઓ આપણને સમજાતી નથી અને તેનું જ્ઞાન આપણાં માટે તમામથી પર બની રહ્યું છે.કારણકે જ્યારે પણ બ્રહ્માંડ અંગે કોઇ સિદ્ધાંતની રચના કરવામાં આવે છે ત્યારબાદ થોડા સમયમાં જણાય છે કે વાત તેના કરતા કંઇક અલગ હતી.હાલમાં જ વૈજ્ઞાનિકોએ એસડીએસએસ જે ૦૧૦૦ પ્લસ ૨૮૦૨ નામનો વિશાળ બ્લેક હોલ શોધ્યો હતો.આ બ્લેકહોલ આપણાં સુર્ય કરતા ૪૨૦ ટ્રીલિયન પ્રકાશમાન હતો.તેની રચના કેવી રીતે થઇ હશે તેની હાલ તો આપણી પાસે કોઇ જાણકારી નથી તે આપણાં માટે એક રહસ્ય જ છે.

બ્રહ્માંડ આમ તો સૌથી ઠંડી જગા છે તારાઓની ઉર્જા માત્ર થોડા વિસ્તારને જ ગરમી પ્રદાન કરે છે.જો કે બ્રહ્માંડ કેટલું ઠંડુ છે તેનું ચોક્કસ માપ આપણી પાસે નથી.જો કે વૈજ્ઞાનિકો બૂમરેંગ નેબ્યુલાને બ્રહ્માંડનું સૌથી ઠંડુ સ્થળ ગણાવે છે.તેમનાં મતાનુંસાર તે માઇનસ ૪૫૭.૮૭ ફેરનહીટ તાપમાન ધરાવે છે.જો કે તેની રચના અંગે વૈજ્ઞાનિકો જણાવે છે કે તે કોઇ વિશાળ તારામાંથી બહાર ફેંકાઇ હશે અને ત્યારે તે અન્ય એક તારાની સાથે મળી ગઇ હશે જેનો અંતિમ તબક્કો ચાલતો હતો અને તે તારો ત્યારે ખુબ જ ઠંડો પડી ગયો હોવાને કારણે તેનું તાપમાન પણ અત્યંત ઠંડુ થઇ જવા પામ્યું હશે.જો કે તે આપણાંથી ઘણે દુર છે આથી તેની સુધી જવાનો તો કોઇ સવાલ જ પેદા થતો નથી અને તેનાં તાપમાન વિશે જાણ્યા બાદ ત્યાં જવાની કોઇ કલ્પના પણ ન કરે.

આપણે ડાર્ક મેટર અંગે તો જાણીએ છીએ પણ ક્યારેય સ્ટ્રેન્ઝ મેટર અંગે વિચાર કર્યો છે.જો કે તેના અંગે આપણે વધારે જાણતા પણ નથી.આજના થિયોરેટિકલ ફિઝીકસ માટે પણ તે રહસ્યમય બાબત છે.આ સ્ટ્રેન્ઝ મેટર ઘણાં પ્રકારનાં પાર્ટિકલ ધરાવે છે જેને આપણે આ પહેલા ક્યારેય જોયા નથી.આપણે અણુ પરમાણુ અંગે જાણીએ છીએ જેનાથી આખી સૃષ્ટિ બની છે.જો કે સ્ટ્રેન્ઝ મેટરમાં કવાર્ક તદ્દન સ્વતંત્ર રહે છે અને તેના પર કોઇ નિયમ લાગુ પડતા નથી.આ મેટર તેની સંપર્કમાં આવનાર દરેક બાબતને પોતાના રંગે રંગી દે છે.જો કે આ સ્ટ્રેન્ઝ મેટર આપણાં બ્રહ્માંડમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે કે નહી તે અંગે હજી વિજ્ઞાન અસમંજસમાં છે પણ આપણાં વૈજ્ઞાનિકોએ હાલમાં કેટલીક એવી બાબતોની શોધ કરી છે જે આ સ્ટ્રેન્ઝ મેટરની સાથે ઘણું સામ્ય ધરાવે છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

વિજ્ઞાનીઓ કહે છે કે ગ્લૉબલ વૉર્મિંગને કારણે પૃથ્વી પર વિનાશક અસરો થઈ શકે છે.માનવીય પ્રવૃત્તિઓને કારણે કાર્બન ડાયોક્સાઇડનું ઉત્સર્જન વધ્યું છે અને તેના કારણે તાપમાન વધ્યું છે.ઊંચું તાપમાન અને ધ્રુવ પ્રદેશોમાં ઓગળતો બરફ તેની સંભવિત અસરો છે.પૃથ્વીના આવા બદલાતા વાતાવરણ વિશે આપણે કેટલું જાણીએ છીએ?પૃથ્વીનું સરેરાશ તાપમાન ૧૫ સેલ્સિયલ ડિગ્રી છે, જે ભૂતકાળમાં ઘણું જુદું હતું.આબોહવામાં કુદરતી રીતે પરિવર્તન આવતું રહે છે, પણ વિજ્ઞાનીઓ કહે છે કે અગાઉ કરતાં હવે પૃથ્વીનું તાપમાન ઝડપથી વધી રહ્યું છે.ગ્રીનહાઉસની અસરને કારણે આવું થઈ રહ્યું છે. ગ્રીનહાઉસ વધે ત્યારે પૃથ્વી સૂર્યની વધારે ગરમી શોષી લે છે.પૃથ્વી પરથી પરાવર્તિત થતાં સૂર્યકિરણો પૃથ્વીના વાતાવરણમાં જ ગ્રીનહાઉસ ગૅસ શોષી લે છે અને તેને ચારે દિશામાં ફેલાવે છે.

તેના કારણે નીચેના સ્તરનું હવામાન તથા પૃથ્વીની સપાટી બંને ગરમ થાય છે. આવી ઉષ્મા ના હોય તો પૃથ્વી ૩૦’સેલ્સિયસ જેટલી વધારે ઠંડી થઈ ગઈ હોત અને જીવન માટે તે આકરી બની હોત.વિજ્ઞાનીઓ માને છે કે આપણે હવામાં વધારે ને વધારે વાયુઓ છોડી રહ્યા છીએ. ઉદ્યોગોમાંથી નીકળતો ધુમાડો અને કૃષિમાં વપરાતી વધારે ઊર્જાને કારણે તાપમાન વધી રહ્યું છે.આ સ્થિતિને આબોહવા પરિવર્તન અથવા વૈશ્વિક તાપમાન વૃદ્ધિ કહે છે.ગ્રીનહાઉસ ગૅસમાં સૌથી મોટું પ્રમાણ પાણીનું બાષ્પીભવન છે. જોકે વરાળ સ્વરૂપે રહેલું આવું જળ વાતાવરણમાં થોડા દિવસો માટે જ રહે છે.તેનાથી વિપરીત કાર્બન ડાયોક્સાઇડ લાંબો સમય સુધી વાતાવરણમાં રહે છે.ઔદ્યોગિક યુગની શરૂઆત થઈ તે પહેલાં કાર્બન ડાયોક્સાઇડનું જેટલું પ્રમાણ હતું, ત્યાં સુધી પહોંચવામાં સેંકડો વર્ષો લાગી જશે. દરિયા જેવાં કુદરતી પરિબળો દ્વારા જ તેને શોષી શકાય તેમ છે.મનુષ્ય ઊર્જા માટે કોલસો, ક્રૂડ વગેરે બાળે છે તેના કારણે કાર્બન ડાયોક્સાઇડ ઉત્પન્ન થાય છે.

જંગલોમાં કાર્બન ડાયોક્સાઇડ સચવાયેલો રહે છે, પણ જંગલો નાશ પામે, તેને કાપી નાખવામાં આવે ત્યારે તેમાં રહેલો કાર્બન ડાયોક્સાઇડ છુટ્ટો થઈને તાપમાન વધારે છે.૧૭૫૦ની આસપાસ ઔદ્યોગિક ક્રાંતિની શરૂઆત થઈ ત્યારથી અત્યાર સુધીમાં કાર્બન ડાયોક્સાઇડનું પ્રમાણ ૩૦% કરતાંય વધી ગયું છે.છેલ્લાં આઠ લાખ વર્ષોમાં વાતાવરણમાં સૌથી વધુ કાર્બન ડાયોક્સાઇડ જમા થઈ ગયો છે.મિથેન અને નાઇટ્રોસ ઑક્સાઇડ જેવા બીજા ગ્રીનહાઉસ ગ્રીન પણ માનવીય પ્રવૃત્તિને કારણે છૂટે છે, પણ તેનું પ્રમાણ કાર્બન ડાયોક્સાઇડ કરતાં ઓછું છે.ઔદ્યોગિકીકરણ વધ્યું તે પહેલાં સરેરાશ તાપમાન હતું, તેના કરતાં અત્યારે સરેરાશ એક ડિગ્રી તાપમાન વધી ગયું છે, એમ વર્લ્ડ મિટિયોરોલૉજિકલ ઓર્ગેનાઇઝેશન કહે છે.નોંધ કરવાની શરૂઆત થઈ ત્યાર પછી સૌથી વધુ ગરમ ૨૨ વર્ષમાં છેલ્લાં ૨૦ વર્ષનો સમાવેશ થાય છે અને તેમાં સૌથી વધુ ગરમ ચાર વર્ષ હતાં, ૨૦૧૫થી ૨૦૧૮નાં વર્ષ.૨૦૦૫થી ૨૦૧૫ સુધીમાં દુનિયામાં દરિયાની સપાટીમાં દર વર્ષે વધારો થતો રહ્યો છે.તાપમાન વધે તેના કારણે પાણીનો જથ્થો વધે છે તેથી આમ થઈ રહ્યું છે.જોકે મુખ્ય કારણ એવું મનાય છે કે પીગળતા બરફને કારણે દરિયાની સપાટી વધી રહી છે. તાપમાન વધ્યું છે ત્યાં મોટા ભાગના ગ્લેશિયર ઘટવા લાગ્યા છે.૧૯૭૯ પછી ધ્રુવપ્રદેશમાં પણ બરફના જથ્થામાં નાટકીય ઘટાડો થયો છે તેવું સેટેલાઇટની તસવીરો પરથી જણાય છે.હાલનાં વર્ષોમાં ગ્રીનલૅન્ડના બરફના સ્તરોમાં પણ વિક્રમજનક ઘટાડો થયો છે.સેટેલાઇટ ડેટા દર્શાવે છે કે પશ્ચિમ ઍન્ટાર્કટિકના બરફના સ્તરમાં મોટો ઘટાડો થઈ રહ્યો છે.હાલના અભ્યાસ પરથી ખ્યાલ આવ્યો છે કે પૂર્વ ઍન્ટાર્કટિકમાંથી પણ બરફ ઓગળતો હોય તેમ લાગે છે.બદલાતી આબોહવાની અસર વનસ્પતિ અને પ્રાણીજગત પર પણ દેખાય છે. ફૂલો બેસવાં અને ફળો આવવાના સમયમાં ફેરફાર થવા લાગ્યો છે અને પ્રાણીઓની હદમાં ફેરફારો દેખાયો છે.૧૮૫૦ પછી અને ૨૧મી સદીના અંત સુધીમાં વૈશ્વિક તાપમાનમાં સરેરાશ ૧.૫સેલ્સિયસ જેટલો વધારો થશે, તેમ મોટાં ભાગનાં અનુમાનો જણાવી રહ્યાં છે.તાપમાન વધવાનો વર્તમાન દર જળવાઈ રહેશે તો સદીના અંત સુધીમાં તાપમાનમાં ૩થી ૫સેલ્સિયસ સુધીનો વધારો થઈ શકે છે.

તાપમાનમાં ૨ ડિગ્રી સેલ્સિયસનો વધારો જોખમી ગણાય છે.હાલના સમયમાં વિજ્ઞાનીઓ અને નીતિનિર્ણાયકોનું કહેવું છે કે તાપમાનમાં વધારો ૧.૫સેલ્સિયસ જેટલો મર્યાદિત રાખવામાં આવે તે સલામત સ્થિતિ છે.ઇન્ટરગર્વનમેન્ટલ પેનલ ઑન ક્લાયમેટ ચેન્જના ૨૦૧૮ના અહેવાલ અનુસાર તાપમાનમાં વૃદ્ધિને દોઢ ડિગ્રી સુધી મર્યાદિત રાખવા માટે પણ ઝડપી, વ્યાપક અને અભૂતપૂર્વ પરિવર્તનો સમાજમાં લાવવાં પડશે.ગ્રીનહાઉસ ગૅસને કાબૂમાં રાખવા માટેના રાજકીય પ્રયાસોની આગેવાની સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘે લીધી છે.સૌથી વધુ કાર્બન ડાયોક્સાઇડ ચીન દ્વારા છોડવામાં આવે છે. ત્યાર બાદ અમેરિકા અને યુરોપિય સંઘના દેશો સૌથી વધુ કાર્બન ડાયોક્સાઇડ છોડી રહ્યા છે.આ દેશોમાંથી માથાદીઠ સૌથી વધુ ગૅસ છોડવામાં આવી રહ્યા છે.જો આપણે નાટકીય રીતે ગ્રીનહાઉસ ગૅસને કાબૂમાં લઈએ તો પણ તાપમાનમાં વધારો થતો રહેશે એમ વિજ્ઞાનીઓ કહે છે.પાણીનાં વિશાળ જળાશયો અને બરફ તાપમાનમાં ફેરફારનો પ્રતિસાદ આપવામાં સેંકડો વર્ષ લગાડી શકે છે અને કાર્બન ડાયોક્સાઇડ વાતાવરણમાંથી દૂર કરવામાં પણ દાયકા લાગી શકે છે.આબોહવા પરિવર્તનની આપણને શું અસર થશે તે વિશે અનિશ્ચિતતા છે.તેના કારણે સ્વચ્છ જળનો જથ્થો ઘટી શકે છે, અન્નના ઉત્પાદનમાં નાટકીય ઘટાડો થઈ શકે છે તથા પૂર, વાવાઝાડાં અને ગરમીના પ્રકોપથી અનેકનાં મૃત્યુ થઈ શકે છે. ગ્લોબલ વોર્મિંગને પરિણામે હિમશિલાઓ ઓગળી રહી છે, જેના પરિણામે સમુદ્રની સપાટી ઊંચી આવી છે જેથી સમુદ્રકિનારાના પ્રદેશો પાણીમાં ડૂબી જશે. દરિયાની સપાટી પર આવેલાં અગત્યનાં શહેરો અને વિસ્તારો જેવાં કે વેનીસ, લંડન, મુંબઈ, માલદીવ જેવા ટાપુઓ ડૂબી જશે, પરિણામે લોકો બેઘર બનશે.

આબોહવામાં પરિવર્તનના કારણે હવામાન વારંવાર આકરું બની શકે છે. જોકે કોઈ એક જ ઘટનાને વૈશ્વિક તાપમાન સાથે જોડવી મુશ્કેલ છે.પૃથ્વી ગરમ થાય તે સાથે વધારે પ્રમાણમાં જળનું બાષ્પીભવન થાય છે અને હવામાં ભેજ વધે છે.તેના કારણે ઘણા વિસ્તારોમાં ભારે વરસાદ પડી શકે છે અને કેટલાક વિસ્તારોમાં બરફવર્ષા થઈ શકે છે.

ગ્લોબલ વોર્મિંગથી બચવા આપણા પ્રયત્નો

શક્ય તેટલાં કામ પગે ચાલીને કરીએ. ટૂંકા અંતરે જવા સાયકલનો વપરાશ કરીએ. લાંબા અંતરની મુસાફરી માટે સામૂહિક પરિવહનનો ઉપયોગ કરીએ.

કાગળનો ઉપયોગ ઘટાડીએ. વપરાયેલા કાગળને રિસાયક્લીંગ કરી ફરી ઉપયોગ કરીએ.

એક બાજુ કોરો કે અર્ધા લખેલા કાગળને કાળજીપૂર્વક જુદા કરી રફકામમાં ઉપયોગમાં લઈએ. પત્રવ્યવહારમાં આવેલા કવરને જ?રી રીપેરીંગ કરી નવું કવર બનાવી પુનઃવપરાશમાં લઈએ.

ઘરમાં વીજળીનો બચાવ કરીએ.

ભોજન ગરમ કરવા, પાણી ગરમ કરવા સૂર્યશક્તિનો ઉપયોગ કરીએ.

તહેવારો, ધાર્મિક દિવસો કે શુભપ્રસંગોએ વીજળીનો બેફામ ઉપયોગ થતો રોકીએ.

ફટાકડા ફોડવા ઉપર સંયમ રાખીએ. મોબાઈલ, કમ્પ્યુટર, ઇલેક્ટ્રોનિક ગેમ્સનો વિવેકપૂર્વક ઉપયોગ કરીએ.

વૃક્ષોનું વાવેતર કરી તેનું જતન કરીએ. - પ્રતિમાઓનું જળાશયોમાં વિસર્જન ન કરીએ. પ્લાસ્ટિકનો વપરાશ અટકાવીએ.

વરસાદી પાણીને વહી જતું અટકાવવું, ખેતતલાવડી, ગામતલાવડી, ભૂગર્ભ ટાંકા દ્વારા વરસાદી પાણીનો સંગ્રહ કરીએ.

ગ્લોબલ વોર્મિંગની સમસ્યા આપણે અતઃથી ઇતિઃ સુધી જોઈ. ગ્લોબલ વોર્મિંગ શા માટે ઊભું થયું છે તેની વૈશ્રિ્‌વક અસરો, ભારત પર અસરો, સમગ્ર માનવજાત માટે ખતરો અને તેને નાથવાના વ્યક્તિગત, સામૂહિક કયા પ્રયત્નો કરી શકાય તે પણ આપણે જોયું. આ બધાના આધાર પર એક નિષ્કર્ષ એ નીકળે છે કે સમસ્યા બહુ વિકરાળ છે પણ તેને ડામવી અશક્ય નથી. એકેએક માનવી જો થોડી ચીવટ રાખી, ગંભીરતાથી આ સમસ્યાના નિરાકરણ માટે પ્રયત્નશીલ થાય તો આમાંથી ચોક્કસ બહાર નીકળી શકાય છે. આપણે સૌ બીજા કરે તેની રાહ જોવાના બદલે આપણો જીવન-વ્યવહાર, જીવનશૈલી એવાં કરીએ કે આ સમસ્યા પણ ઉકેલાય અને અન્યને પણ પ્રેરણા મળે તો એક ઉદાહરણ?પ કામ થશે. પહેલાં માનવી પ્રકૃતિને આધીન હતો, એને મન પ્રકૃતિનું માન હતું. પ્રકૃતિને માનવી પોતાનું પાલન-પોષણ અને જીવનચાલક દેવી તરીકે પૂજતો તે ભાવના ફરી આપણે આપણા હૃદયમાં સ્થાપીએ. પ્રકૃતિની જાળવણી સાથે ફરીવાર ઋગ્વેદની એ ઋચાઓ ગાઈએ કે ‘આકાશ અને પૃથ્વી અમને આશીર્વાદ આપો, વાતાવરણ અમારા માટે બક્ષિસ?પ હો, સ્વર્ગમાં રહેતા વિજયી એવા ઈશ્ર્‌વરની અમારા પર કૃપા હો.’ આ પ્રાર્થના સાથે પ્રકૃતિને જાળવવાનો સંકલ્પ કરીએ એ જ આ સમસ્યાનું ખરું નિરાકરણ બની રહેશે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

મકરસંક્રાંતિ એ ભારતનો કૃષક તહેવાર છે. ભારત અને એશિયાનાં અન્ય દેશોમાં પણ આ દિવસને પાકની લણણી સાથે જોડવામાં આવ્યો છે.સૂર્ય એક રાશીમાંથી બીજી રાશીમાં સ્થાનાંતર કરે તેને સંક્રાંતિ કહે છે. આ પ્રમાણે વર્ષમાં કુલ બાર સંક્રાંતિઓ થાય છે. પરંતુ સૂર્ય ધનુ રાશી માંથી મકર રાશીમાં સ્થાનાંતર કરે છે. ત્યારે મકરસંક્રાંતિ શરૂ થાય છે જે ૧૪ જાન્યુઆરીની આસપાસ નો સમય હોય છે. ઇ.સ.૨૦૧૬નાં જાન્યુવારી મહિનામાં ખગોળીય દૃષ્ટીએ મકરસંક્રાંતિ ૧૪ જાન્યુવારીના બદલે ૧૫ જાન્યવારીના દિવસે હતી.આ ના સમયે સૂર્ય પૃથ્વી આજુબાજુની પોતાની પરિભ્રમણ ની દિશામાં પણ પરિવર્તન કરી થોડોક ઉત્તર દિશા તરફ ખસે છે. આમ, સૂર્ય ઉત્તર તરફ ખસતો હોવાથી આ દિવસને ઉત્તરાયણ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ઉત્તરાયણ નો પ્રારંભ ૨૧ થી ૨૨ ડીસેમ્બર થી થાય છે.મોટા ભાગના લોકો મકરસંક્રાંતિ અને ઉત્તરાયણ એકજ દિવસે હોય તેમ માને છે. લગભગ ૧૮૦૦ વર્ષ પહેલા મકરસંક્રાંતિ અને ઉત્તરાયણ એકજ સાથે થતી હતી, તેથી હાલ પણ લોકોમાં મકરસંક્રાંતિ અને ઉત્તરાયણ માટે ગેરસમજ હોય શકે છે.પતંગનો ઈતિહાસ એટલો જ પૌરાણિક છે જેટલો આપણા કેલેન્ડરનો ઈતિહાસ છે. પતંગ હજારો વર્ષની સફર કરીને આજે અહીં પહોંચ્યો છે. પતંગનો ઈતિહાસ ઈસુ પૂર્વેનો છે. કેટલાક ધર્મશાસ્ત્રીઓના મતે પતંગનું અસ્તિત્વ મહાભારત તથા રામાયણ કાળમાં પણ હતું. ‘અમરકોશ’ જેવા પ્રાચીન ગ્રંથમાં પતંગનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે તો બીજી તરફ પશ્ચિમના ઈતિહાસકારો પતંગની શોધને મોહેં-જો-દરો અને હડપ્પાની સિંધુ સંસ્કૃતિના મળી આવેલા અવશેષો સાથે સરખાવે છે. સિંધુ સંસ્કૃતિના મળી આવેલા અવશેષોમાં અમુક ચિત્રલિપિમાં પતંગની આકૃતિ જોવા મળી હતી.આકાશમાં ઊડતી કોઈ પણ વસ્તુ પછી એ પેરાગ્લાઈડિંગ, પેરાશૂટ, વિમાન કે રોકેટ હોય દરેક શોધ-સંશોધન પતંગ પર આધારિત હોય છે. એક ઉલ્લેખ એવો પણ છે કે રામાયણમાં ભગવાન રામ પુષ્પક વિમાનમાં અયોધ્યા આવ્યા હતા. આ પુષ્પક વિમાનને પણ પતંગ સાથે સીધો સંબંધ છે.ઉત્સવોના દેશ ભારતમાં અનેક તહેવારો ઉત્સાહથી ઊજવાય છે. વર્ષની શરૂઆતમાં જ ઉત્તરાયણમાં હજારો પતંગો ઉડાડીને લોકો નવા વર્ષનો આ પહેલો તહેવાર ધામધૂમથી રંગેચંગે ઊજવે છે. પતંગ સાથે કંઈકેટલાંય રસપ્રદ તથ્યો જોડાયેલા છે, તો કેટલાંક રેકોડ્ર્‌સ પણ પતંગના નામે બોલે છે. પતંગ આમ તો મનોરંજનનું સાધન ગણાય છે, પણ હવે પતંગે વ્યાવસાયિક રૂપ લઈ લીધું છે. આગ્રા, બરેલી, ભોપાલ, અલાહાબાદ, બીકાનેર, ગુજરાત સિવાય ઘણી જગ્યાએ પતંગની ક્લબ બની છે કે જ્યાં પતંગની ટૂનૉમેન્ટ યોજાય છે. પતંગઘેલાં ગુજરાતી -દર વર્ષે ઉત્તરાયણ વખતે ગુજરાતમાં અમદાવાદમાં શહેરમાં આંતરરાષ્ટ્રીય પતંગોત્સવનું આયોજન થાય છે. -એક અંદાજ મુજબ દર વર્ષે ઉત્તરાયણના દિવસે ફકત ગુજરાતમાં જ અંદાજે સાતથી આઠ કરોડના પતંગો ઉડે છે. -ગુજરાતનો પતંગ મહોત્સવ વિશ્વભરમાં ખ્યાતિ પામ્યો છે. પતંગના નામે બોલાતા રસપ્રદ રેકોર્ડસ -જાપાનના એક પતંગપ્રેમીએ એક જ દોરી ઉપર પાંચ હજાર કરતાં પણ વધારે પતંગ ચગાવ્યા હતા. -એક જ દોરી ઉપર ૧૧,૨૮૪ પતંગો ઉડ્યા હોય એવું પણ બન્યું છે. આ રેકોર્ડ જાપાનીઝ સ્કૂલના બાળકોના નામે છે. -વિશ્વમાં સૌથી લાંબો પતંગ ૧૦૩૪ મીટરનો છે. પતંગની સૌથી વધુ સ્પીડ કલાકના ૧૯૩ કિ.મી.ની નોંધાયેલી છે. -ફ્રાંસના માઈકલ ગ્રેસીયર નામના માણસે કાચ, ફાઈબર અને લિનનનો પતંગ બનાવ્યો હતો. આ પતંગ ૯ મીટરની પહોળાઈવાળો મોટો પતંગ હતો. -નેધરલેન્ડમાં ૨૩૦ કિલોનો વજનદાર પતંગ પણ બનાવવામાં આવ્યો હતો. આ પતંગ ૩૭ મિનિટ સુધી ઉડાડવામાં આવ્યો હતો. મકર સંક્રાંતિના વિજ્ઞાન વિશે જાણીએ તો મકર એક રાશિ છે અને સંક્રાંતિનો અર્થ થાય ગતિ. જ્યારે સૂર્ય મકર રાશિમાં પ્રવેશે ત્યારે એ સંક્રાંતિને જ મકર સંક્રાંતિ કહે છે. આ દિવસે રાત અને દિવસ સરખા બને છે. ૧૨ કલાકની રાત અને ૧૨ કલાકનો દિવસ. એનો અર્થ કે શિયાળાની મોસમમાં રાત લાંબી હોય તે ટૂંકી થાય અને ધીમે-ધીમે દિવસ ઉત્તર તરફ જાય છે. તેથી જ તો તેને ઉત્તરાયણ કહે છે. મતલબ કે ઉત્તર તરફ પ્રયાણ કરવું. વિશ્વના સૌથી પ્રાચીન ગ્રંથ ઋગ્વેદમાં સૂર્ય માટે ‘પતંગ’ શબ્દ વપરાયો છે. આપણા માટે તહેવાર મનોરંજનનું માધ્યમ હશે પણ ખરેખર તો તહેવાર પાછળ પણ ચોક્કસ વિજ્ઞાન સંકળાયેલું છે. વિજ્ઞાનના સંશોધન માટેય અનેકવાર પતંગોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. પવનની ઝડપ માટે, વીજળીના પ્રયોગો કરવા, સંદેશાવ્યવહારમાં, હવાનું દબાણ માપવા તેમજ વિજ્ઞાનના ઘણા ક્ષેત્રે પતંગનો ઉપયોગ થતો. હવાના નિયમોને ધ્યાનમાં રાખીને પતંગ તૈયાર કરવામાં આવે તો તે સહેલાઈથી ઊડી શકે છે. પછી ભલે તે પતંગ કદમાં ગમે એવો મોટો કે વજનનો હોય.

-સૌથી મોટું પતંગનું મ્યુઝિયમ ચીનમાં આવેલું છે. ૧૩,૦૦૦ સ્કેવરફીટમાં વિસ્તરેલા આ મ્યુઝિયમમાં જુદા-જુદા દેશમાં ઉડાડેલા ૨૦૦૦ કરતાં પણ વધારે પતંગોનો ખજાનો છે. -૧૯૪૭માં ભારત આઝાદ થયું એ વખતેય લોકોએ પતંગ ઉડાડીને આઝાદીનો જલસો માણ્યો હતો. -બીજા વિશ્વયુદ્ધ વખતે વિસ્ફોટક સામગ્રી પહોંચાડવાના સંકેત તરીકે પતંગનો ઉપયોગ થયો હતો. -નવાઈની વાત છે કે થાઈલેન્ડમાં તો પતંગ યુદ્ધના ૭૮ નિયમ પણ બનાવ્યા છે. -એક સમયે ચીનમાં સાંસ્કૃતિક ક્રાંતિ દરમિયાન પતંગ ઉડાડવા પર પ્રતિબંધ પણ હતો. જો કોઈ પતંગ ઉડાડતાં ઝડપાઈ જાય તો તેને ત્રણ વર્ષની જેલ થતી અને તેના પતંગો નષ્ટ કરી દેવામાં આવતા. -જાપાનમાં ૧૭૬૦માં પતંગ ઉડાડવા પર પ્રતિબંધ હતો કારણ કે ત્યાંના લોકો કામ કરતાં પણ પતંગ ઉડાડવામાં મશગૂલ રહેતા. -વાયરલેસના શોધક માર્કોનીએ એટલાન્ટિકની સામે પારથી અવાજનાં મોજાં પકડવા માટે પતંગનો ઉપયોગ કર્યો હતો. -જુદા-જુદા દેશનાં લશ્કરમાં તાલીમ, જાસૂસી માટે હાલમાંય વિવિધ રીતે પતંગોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ઉત્તરાયણના દિવસે પતંગ ચગાવતા અનેક અકસ્માતો પણ થાય છે. આવા અકસ્માતો ન થાય એ માટે સાવચેતી રાખવી જરૂરી છે. બની શકે તો ખુલ્લા મેદાનમાં પતંગ ઉડાડવા, પતંગ પકડવા માટે રસ્તા ઉપર આડેધડ દોડવું નહીં, ધાબા ઉપર પતંગ ચગાવો તો પડી ન જવાય તેનું ધ્યાન રાખવું. ઘણા બાળકો કપાયેલો પતંગ પકડવા માટે એક ધાબાથી બીજા ધાબા ઉપર દોડાદોડ કરે છે, આવું બિલકુલ ન કરવું. જાહેર રસ્તા ઉપર પતંગ ચગાવતી વખતે વાહનોથી સંભાળવું. પોતાનો પતંગ-દોરી અન્ય રાહદારી માટે અડચણરૂપ ન બને તેની સાવચેતી રાખવી. સાવધાનીપૂર્વક પતંગ ઉડાવશો તો ભરપૂર આનંદ માણી શકશો.પ્રાચીનકાળથી સૂર્ય ઉપાસનાનું મહત્વ રહેલું છે. વિશ્વના સૌથી પ્રાચીન ગ્રંથ ગણાતા ઋગ્વેદમાં સૂર્ય માટે ’પતંગ’ શબ્દ વપરાયો છે. આર્યોસૂર્યતત્ત્વની પ્રાચીન કાળથી ઉપાસના કરતા હતા. વેદકાળમાં સૂર્યને લગતા અનેક મંત્રો પણ પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રાચીન ગ્રંથો મુજબ સૂર્ય પાસે કલ્યાણ તથા અમંગળ, દરિદ્રતા અને રોગ દૂર થાય તેની માગણી કરવામાં આવી છે. સૂર્ય મકર રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે તેને મકરસંક્રાંતિ કહે છે. પદ્મપુરાણ અનુસાર સૂર્યદેવ બાળસ્વરૂપ ધારણ કરીને ૧૨ મહિનામાં ૧૨ રાશીઓમાં સંક્રમણ કરતા રહે છે. આ સંક્રમણને સંક્રાંતિ કહે છે. ધન, મિથુન, મીન, કન્યા રાશીની સંક્રાંતિને ષડશીતિ કહે છે. વૃષભ-વૃશ્વિક-કુંભ અને સિંહ રાશીની સંક્રાંતિને વિષ્ણુપદી સંક્રાંતિ કહે છે. ષડશીતિ નામની સંક્રાંતિમાં કરેલા પુણ્યકર્મનું ફળ ૮૬,૦૦૦ ગણું અને વિષ્ણુપદીમાં કરેલા પુણ્યકર્મ લાખગણું અને ઉત્તરાયણ અથવા દક્ષિણાયન આરંભના સમયે કરેલા પુણ્ય કોટિ-કોટિ ગણું ફળ આપે છે. પુરાણો અનુસાર સંક્રાંતિના દિવસે સૂર્યસ્તોત્રનું પઠન કરવાથી લક્ષ્મી સ્થિર રહે છે. સૂર્યોદય પહેલાં સ્નાનાદિથી પવિત્ર થઈ પૂજા કરવાથી તલમિશ્રિત જળથી સૂર્યાઘ્ર્ય આપવાથી કોઢ અને આંખસંબંધી રોગો, અસાઘ્ય રોગ, દરિદ્રતા દૂર થાય છે અને આરોગ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે. આદિત્ય ગ્રહોના રાજા છે અને પ્રત્યક્ષ દેવ છે. જેની ઉપાસના આરાધનાથી રોગ-દરિદ્રતા દૂર થાય છે અને કોર્ટ-કચેરી-રાજકીય કાર્યોમાં સફળતા મળે છે. વહેલી સવારે ઋષિમુનિઓ સ્નાન કરી માર્તણ્ડ દેવની ઉપાસના કરતા હોય છે, જેથી તેઓનું આયુષ્ય લાંબું હતું. આજે પણ સંતો-ધર્મપ્રેમીઓ સવારે સૂર્યનારાયણ દેવને અઘ્ર્ય આપે છે.પૂષ્ણ્વ્યદેવની આરાધનાથી રોગ ઉપર વિજય થાય છે. જેમને અન્ય ગ્રહોની પીડા હોય તો ‘આદિત્યહૃદય સ્તોત્ર’નો પાઠ, સૂર્યસ્તુતિ, ગાયત્રી ઉપાસના કરી વ્યકિત પોતાના દુઃખનું નિવારણ જાતે જ કરી શકે છે. ભારતીય ઋષિમુનિઓએ વ્રત-તહેવારો સાથે આયુર્વેદને પણ વણી લીધું છે. માટે આયુર્વેદ શાસ્ત્ર મુજબ અત્યારે શિશિર ઋતુ ચાલી રહી છે. તેમાં શેરડી-તલ-ગોળ-મમરાનો લાડુ જેવા મધુર પદાર્થોસ્વાસ્થ્ય માટે સારા હોવાથી મકરસંક્રાંતિના દિવસે તલની ચીકી વગેરે ખાવામાં આવે છે. જૉ કે તેમાં શરદી-કરમિયા કે ડાયાબિટિસના દર્દીઓને આનાથી દૂર રહેવું જૉઈએ. ઉપરાંત તલના તેલની માલિશ કરીને સૂર્યસ્નાન કરવાથી શરીરની સ્વસ્થતા જળવાઈ રહે છે.

વિજ્ઞાન મુજબ સૂર્યપ્રકાશથી વિટામિન-ડી મળે છે અને ચામડી સુંવાળી બને છે, હાડકા-દાંત-વાળ-નખ મજબૂત બને છે અને યોગાનુયોગ આ દિવસે પતંગોત્સવ નિમિત્તે બધા અગાસી ઉપર જ રહેતા હોવાથી સૂર્યસ્નાન આપોઆપ થઈ જાય છે.સૂર્ય ધન રાશિમાંથી વિદાય લઇ મકર રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે ત્યારે મકરસંક્રાંતિ બને છે. દિવસથી સૂર્ય ઉત્તર તરફ અયન (ગતિ) કરે છે. એટલે ઉત્તરાયન પણ કહેવાય છે. મકરસંક્રાંતિથી ૬ માસ સુધી કર્ક સંક્રાંતિ સુધી સ્વર્ગનાં દ્વાર ખુલ્લાં રહે છે. બ્રહ્મસૂત્રમાં બતાવ્યા મુજબ માસ દરમિયાન જે મૃત્યુ પામે છે તે વૈકુંઠમાં સ્થાન મેળવે છે. મુક્તિ મેળવે છે. માસનો સમય દેવતાઓ માટેનો દિવસકાળ ગણાય છે. ત્યાર પછીના માસને દક્ષિણાયન કહેવાય છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

પૃથ્વી જે સમતલમાં રહીને સૂર્યની પરિક્રમા કરે છે તેને સૌર સમતલ કહે છે. જો કે પૃથ્વી સૂર્યની પરિક્રમા અંડાકાર કક્ષામાં કરે છે પણ સામાન્ય રીતે તેને વર્તુળ ગણવામાં આવે છે. પૃથ્વીની ધરી સાડાત્રેવીસ અંશે ઝૂકેલી છે. પૃથ્વીના વિષુવવૃત્તનું આકાશમાં પ્રક્ષેપણ કરીએ તો તે આકાશમાં વર્તુળ રચે છે જેને ખગોળીય વિષુવવૃત્ત કહે છે. પૃથ્વી સાડાત્રેવીસ અંશે ઝૂકેલી હોવાથી પૃથ્વીનો વિષુવવૃત્ત પણ પૃથ્વીની કક્ષા સાથે એટલે કે સૌર સમતલ સાથે ૨૩.પ અંશનો ખૂણો બનાવે છે. પૃથ્વી પરથી જોતાં સૂર્ય પૃથ્વીની પરિક્રમા કરતો લાગે છે. જેમ જેમ પૃથ્વી સૂર્યની પરિક્રમા કરતી જાય તેમ તેમ પૃથ્વી પરથી જોતાં સૂર્યની જગ્યાનું આકાશમાં પ્રક્ષેપણ જે માર્ગ બનાવે છે તેને રવિમાર્ગ કહે છે. રવિમાર્ગ હકીકતમાં પૃથ્વીની જ કક્ષાનું આકાશમાં પ્રક્ષેપણ છે. આકાશમાં આમ બે વર્તુળો રચાય છે, અને તે એકબીજા સાથે સાડાત્રેવીસ અંશનો ખૂણો બનાવે છે. પૃથ્વીનો વિષુવવૃત્ત પૃથ્વીના ગોળાના બે ભાગ કરે છે. ઉત્તર તરફના ભાગને ઉત્તર ગોળાર્ધ કહે છે અને દક્ષિણ તરફના ભાગને દક્ષિણા ગોળાર્ધ કહે છે. તેવી જ રીતે ખગોળીય વિષુવવૃત્ત આકાશના ગોળાના બે ભાગ કરે છે. પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધ પરના આકાશી અર્ધગોળાને ખગોળીય ઉત્તર ગોળાર્ધ કહે છે અને પૃથ્વીના દક્ષિણ ગોળાર્ધ પરના આકાશી અર્ધગોળાને ખગોળીય દક્ષિણ ગોળાર્ધ કહે છે. અર્ધ રવીમાર્ગ ખગોળીય ઉત્તર ગોળાર્ધમાં રહે છે, એટલે કે પૃથ્વીના વિષુવવૃત્તની સમતોલની ઉપર રહે છે, એટલે કે પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધ પરના આકાશમાં રહે છે અને તેનો બીજો અર્ધભાગ ખગોળીય દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં રહે છે, એટલે કે પૃથ્વીના વિષુવવૃત્તની સમતલની નીચે રહે છે. એટલે કે પૃથ્વીના દક્ષિણ ગોળાર્ધ પરના આકાશમાં રહે છે,ખગોળીય વિષુવવૃત્ત અને રવિમાર્ગનાં બે વર્તુળો એકબીજાને સાડાત્રેવીસ અંશે ઝૂકેલાં હોવાથી તે એકબીજાને આકાશમાં બે અને માત્ર બે બિન્દુમાં છેદે છે. આ બિન્દુઓમાંના પૂર્વ તરફના બિન્દુને વસંતસંપાત બિન્દુ કહે છે અને પશ્રિ્‌ચમ તરફના બિન્દુને શરદસંપાત બિન્દુ કહે છે. આ બંને દિવસે સૂર્ય ખગોળીય વિષુવવૃત્ત પર રહેતો હોવાથી પૂરી પૃથ્વી પર દિવસ અને રાત સરખાં થાય છે, દરેક બાર બાર કલાકનાં. દર વર્ષે સૂર્ય ૨૦ કે ૨૧ માર્ચે વસંતસંપાત બિન્દુએ આવે છે અને રર કે ર૩ સપ્ટેમ્બરે શરદસંપાત બિન્દુ પર આવે છે. સૂર્ય પોતાનું ઉત્તર ગોળાર્ધમાં વિચરણ સમાપ્ત કરીને વર્ષે જ્યારે રર કે ર૩ સપ્ટેમ્બરે શરદસંપાત બિન્દુએ આવે છે ત્યારે પૂરી પૃથ્વી પર દિવસ અને રાત સરખાં થાય છે, દરેક બાર બાર કલાકનાં. આ સમયે હકીકતમાં શરદઋતુ શરૂ થાય છે. પછી તે ખગોળીય દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં પ્રવેશ કરે છે. આ સમય દરમિયાન તે દક્ષિણ ગોળાર્ધના આકાશમાં ઉપર ને ઉપર ચઢતો જાય છે અને ઉત્તર ગોળાર્ધના આકાશથી દૂર ને દૂર જતો જાય છે. આથી પૃથ્વીના દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં ઉનાળો શરૂ થાય છે અને દિવસે દિવસે ત્યાં દિવસ લાંબો ને લાંબો થતો જાય છે, બાર કલાકથી વધારે અને રાત ટૂંકી અને ટૂંકી થતી જાય છે, બાર કલાકથી ઓછી ને ઓછી પણ કુલ દિવસ ર૪ કલાક છે. પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધમાં આનાથી ઊલટું થાય છે. પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધ પર શિયાળો શરૂ થાય છે, અને દિવસે દિવસે ત્યાં દિવસ ટૂંકો ને ટૂંકો થતો જાય છે. બાર કલાકથી ઓછો ને ઓછો અને રાત લાંબી ને લાંબી થતી જાય છે, બાર કલાકથી વધારે ને વધારે. જેમ જેમ સૂર્ય ઉત્તર ગોળાર્ધથી દૂર ને દૂર જતો જાય છે, તેમ તેમ પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધ પર ઠંડી વધતી જાય છે. દિવસ ટૂંકો ને ટૂંકો થતો જાય છે અને રાત લાંબી થતી જાય છે. ર૧ કે રર ડિસેમ્બરે સૂર્ય પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધથી દૂરમાં દૂર હોય છે. પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધ પર ઠંડીનું સામ્રાજ્ય છવાઈ જાય છે. પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધમાં બધા ઠંડીથી ઠૂંઠવાય છે.૨૦૦૦ વર્ષ પહેલાં સૂર્ય ર૧ કે રર ડિસેમ્બરે પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધથી દૂરમાં દૂર રહેતો ત્યારે તે મકર રાશિમાં પ્રવેશ કરતો અને એ દિવસે તે પોતાની ઉત્તર તરફ સફર શરૂ કરતો. તેથી ત્યારે ઉત્તરાયણ શરૂ થતી. ઉત્તરાયણને દિવસે જ સૂર્ય મકરમાં પ્રવેશ કરતો. તેથી તે દિવસે મકરસંક્રાંતિ પણ થતી. આ દિવસે પૃથ્વી પરના સંલગ્ન અક્ષાંશને મકરવૃત્ત કહે છે. એટલે કે ર૦૦૦ વર્ષ પહેલાં મકરસંક્રાંતિના દિવસે સૂર્ય મકરરાશિમાં રહેતો. ર૦૦૦ વર્ષ પહેલાં ખગોળ નિરીક્ષક પૃથ્વીના દક્ષિણ ગોળા પર આવેલા ર૩.પ અક્ષાંશ પર ઊભા રહીને ઉપર જોતો તો તેને સૂર્ય મકરરાશિમાં દેખાતો. તેથી પૃથ્વીના ગોળા પરના ર૩.પ દક્ષિણ અક્ષાંશને મકરવૃત્ત એવું નામ આપવામાં આવ્યું હતું. ૨૦૦૦ વર્ષ પહેલાં સૂર્ય મકરરાશિમાં પ્રવેશ કરે તે પહેલાં પૃથ્વીના ઉત્તર ગોળાર્ધ પર ખૂબ જ ઠંડી પડતી. તેથી લોકાનેે બહાર નીકળવું અશક્ય થઈ પડતું હતું. હાલમાં જે ઠંડી પડે છે તે તો કાંઈ જ નથી, ર૦૦૦ વર્ષ પહેલાં વૃક્ષો ખૂબ જ હતાં, જંગલો હતાં. વસ્તી થોડી હતી, વાહનો, કારખાનાં વગેરેથી પેદા થયેલું પ્રદૂષણ ન હતું. તેથી ઠંડી ભયંકર પડતી-તેથી ર૦૦૦ વર્ષ પહેલાં લોકોએ સ્વયંભૂ નક્કી કરેલું કે ઉત્તરાયણ પહેલાંના મહિનામાં કોઈએ ઉત્સવો કે સારા પ્રસંગોનું આયોજન ન કરવું, કેમ કે ઠંડીથી ખૂબ અગવડ નડે. તે વખતે ઉત્તરાયણ પહેલાંના મહિનામાં સૂર્ય ધન રાશિમાં રહેતો. તેથી તેને ધનારખનો મહિનો કહેતા. ધનારખનો મહિનો આથી કમૂરતાંનો મહિનો ગણાયો. આ પાછળ કોઈ અંધશ્રદ્ધા નહીં પણ અગવડની વાત હતી. પણ લોકોએ તેને અંધશ્રદ્ધા ગણી લીધી. જેમ હાલમાં આપણે કોઈ પ્રસંગ કરવો હોય તો ગમે તે દિવસે કરી શકીએ, પણ બધાની સગવડ માટે આપણે શનિ કે રવિએ પ્રસંગ કરીએ છીએ, તેની જેમ.પણ હાલમાં પૃથ્વીની ધરીની પરાંચનગતિને લીધે જ્યારે ર૧ કે રર ડિસેમ્બરે ઉત્તરાયણ થાય છે ત્યારે સૂર્ય મકરરાશિમાં નહીં પણ ધનરાશિમાં પ્રવેશ કરે છે. અને ઉત્તરાયણ પહેલાંના મહિનામાં તે વૃશ્ચિકરાશિમાં રહે છે. માટે ઉત્તરાયણ પહેલાંનો કમૂરતાંનો મહિનો જે ધનારખ હતો તે હવે વૃશ્રિ્‌ચકરખ છે. મકરસંક્રાંતિ હકીકતમાં ર૧ કે રર જાન્યુઆરીએ થાય છે, નહીં કે ૧૪ જાન્યુઆરી. ર૦૦૦ વર્ષમાં તે ર૧ જાન્યુઆરી પર ખસી ગઈ છે. કમૂરતાંનો મહિનો ઉત્તરાયણ પહેલાંનો મહિનો છે જે ર૧ નવેમ્બરે શરૂ થઈને ર૧ ડિસેમ્બરે સમાપ્ત થાય છે. ર૦૦૦ વર્ષ પહેલાં ઉત્તરાયણ વખતે મકરસંક્રાંતિ થતી તેથી કમૂરતાનો મહિનો મકરસંક્રાંતિ પહેલાંનો ગણાતો. લોકો ઠંડીને લીધી દુઃખી થતા તેથી ઉત્તરાયણ કે મકરસંક્રાંતિની રાહ જોતા, કારણ કે તે પછી ઠંડી ઓછી થતી જાય છે. માટે તેની ઉજવણી થતી, અને હજુ પણ થાય છે. હકીકતમાં કમૂરતાંનો મહિનો ઉત્તરાયણ પહેલાંનો મહિનો છે, નહીં કે મકરસંક્રાંત પહેલાંનો. તેમ છતાં અજ્ઞાનથી લોકો કમૂરતાંના મહિનાને મકરસંક્રાંતિ પહેલાંનો મહિનો ગણે તો હાલમાં લોકોના મત પ્રમાણે ૧૪ જાન્યુઆરીએ કમૂરતાંનો મહિનો સમાપ્ત થાય અને ખગોળની દૃષ્ટિએ તે ર૧ જાન્યુઆરીએ સમાપ્ત થાય, કારણ કે ખગોળની દૃષ્ટિએ સૂર્ય ર૧ જાન્યુઆરીથી મકરમાં પ્રવેશ કરે છે. લોકો ચીલાચાલુ પ્રમાણે ૧૪ જાન્યુઆરીએ સૂર્યનો મકર પ્રવેશ કરે છે. પૃથ્વીની પરાંચનગતિને લીધે મકરસંક્રાંતિ ઉત્તરાયણથી દૂર ને દૂર ખસતી જાય છે. ર૦૦૦ વર્ષે તે એક રાશિ આગળ વધે છે. મકરવૃત્તને હવે ધનવૃત્ત કહેવું જોઈએ. આ ચક્ર ર૪૬૦૦ વર્ષનું છે. વિખ્યાત અને વિચક્ષણ વિજ્ઞાની કલર્ક મેક્સવેલે સૌપ્રથમ દર્શાવ્યું કે, બ્રહ્માંડમાં દરેકે દરેક જગ્યાએ પ્રકાશ (ઈલેક્ટ્રોમેગ્નેટિક વેવ્ઝ વિદ્યુત-ચુંબકીય તરંગો) હાજર છે. બ્રહ્માંડમાં કોઈ પણ જગ્યા એવી નથી જ્યાં પ્રકાશ હાજર ન હોય. આનો અર્થ એમ થયો કે બ્રહ્માંડ પ્રકાશનો પરપોટો છે. પ્રકાશ ઊર્જા છે. માટે બ્રહ્માંડ ઊર્જાનો પરપોટો છે. પ્રકાશની ઘણી જાતો છે ગામા-રે, એક્સ-રે, અલ્ટ્રાવાયોલેટ-રે, દૃશ્યપ્રકાશ, ઈન્ફ્રારેડ-રે, માઈક્રોવેવ, રેડિઓવેવ. આ બધા જ પ્રકારના પ્રકાશોની શૂન્યાવકાશમાં ગતિ એક જ છે. પ્રતિસેક્ધડ ૩ લાખ કિલોમીટર. માત્ર તેમનામાં ઊર્જાની માત્રા અલગ અલગ હોય છે, એટલે કે તેની તરંગ લંબાઈ અલગ અલગ હોય છે. લેઝર એવો પ્રકાશ છે જે અતિશક્તિશાળી હોય છે.બ્રહ્માંડ ઉત્પન્ન થયું ત્યારે પ્રથમ પ્રકાશ જ ઉત્પન્ન થયો હતો. ઊર્જા ઉત્પન્ન થઈ હતી અને તેમાંથી પદાર્થ ઉત્પન્ન થયો. આઈન્સ્ટાઈને દર્શાવ્યું કે ઊર્જા એ જ પદાર્થ અને પદાર્થ એ જ ઊર્જા. પ્રકાશ એ ઊર્જા. બ્રહ્માંડમાં પછી તારા ઉત્પન્ન થયા જે બ્રહ્માંડમાં પ્રકાશ છોડે છે. અંધકાર પ્રકાશની યાદ અપાવે છે.પ્રકાશ જ્યારે કાચમાંથી પસાર થાય છે ત્યારે તેને કાચના અણુઓમાંથી પસાર થવું પડે છે. માટે તે તેની ઊર્જા ગુમાવે છે અને તેથી તેની ગતિ પણ ઓછી થાય છે અને તે વાંકો વળે છે. પ્રકાશ જેવી દિવ્ય વસ્તુને પણ સંગતિ દોષ લાગે છે. માટે સારી સંગતિ રાખવી. પ્રકાશ અપારદર્શક પદાર્થ પર પડે છે, ત્યારે તે પદાર્થમાં શોષાય છે અને ગરમી ઉત્પન્ન કરે છે. તેની તરંગ લંબાઈ વધે છે અને ફ્રિકવન્સી (આવર્તન) ઓછી થાય છે. પ્રકાશ પણ માનવીની જેમ હાંફે છે. પ્રકાશ બહુ ચાલે ત્યારે પણ હાંફે છે. પ્રકાશ જ્યારે બળની વિરુદ્ધ કાર્ય કરે છે, ત્યારે તે તેની ઊર્જા ગુમાવે છે.પ્રકાશને બે રૂપો છે-એક તરંગરૂપ અને બીજું કણસ્વરૂપ, ઘણા સમય સુધી પ્રકાશે વિજ્ઞાનીઓને તેના આ બે-સ્વરૂપો વચ્ચે મૂર્ખ બનાવ્યાં. આઈન્સ્ટાઈને પ્રકાશનાં બે સ્વરૂપનો ભાંડો ફોડ્યો. પ્રકાશને સમજવા માટે બીજું જો ઉત્તમ કાર્ય થયું હોય તો તે આપણા સત્યેન્દ્રનાથ બોઝ વડે થયું. તેમણે દશાવ્યું કે ક્વોન્ટમની એક સ્ટેટમાં ગમે તેટલા ફોટોન પ્રકાશના કણો રહી શકે છે. ઊર્જા કે પ્રકાશ આ રીતે વર્તે છે. એક ખુરશીમાં ગમે તેટલા માનવીઓ બેસી શકે તેમ. આ બાબતને બોઝ-સ્ટેટિસ્ટિક્સ કહે છે. બોઝ સ્ટેટિસ્ટિક્સ અસ્તિત્વમાં આવ્યા પછી બીજું ફર્મી સ્ટેટિસ્ટિક્સ અસ્તિત્વમાં આવ્યું. ઈલેક્ટ્રોન, પ્રોટોન, ન્યુટ્રોન ફર્મી સ્ટેટિસ્ટિક્સ અનુસરે છે. બ્રહ્માંડમાં બે જ જાતના કણો છે. જે પદાર્થકણો બોઝ સ્ટેટિસ્ટિક્સ અનુસરે છે તેને બોઝોન કહે છે અને જે પદાર્થકણો ફર્મી સ્ટેટિસ્ટિક્સ અનુસરે છે તેને ફર્મીઓન કહે છે. માટે બ્રહ્માંડના કણો કાં તો બોઝોન હોય છે અને નહીં તો ફર્મીઓન. માટે કહેવાય છે કે કાં તો બ્રહ્માંડ બોઝોનિક છે, નહીં તો ફર્મીઓનિક વિજ્ઞાનીઓ મજાકમાં કહે છે કે બ્રહ્માંડ કાં તો ઈન્ડિયન (ભારતીય) છે, નહીં તો ઈટાલિયન.તારો જન્મે તો પણ પ્રકાશ ઉત્પન્ન થાય, મરે તો પણ પ્રકાશ ઉત્પન્ન થાય. પ્રકાશ ન હોય તો બ્રહ્માંડ અંધકારનો ગોળો બની જાય. હકીકતમાં પ્રકાશ દૃશ્યમાન નથી, પણ તે જે વસ્તુ પર પડે છે તેને દૃશ્યમાન કરે છે. પ્રકાશ અગ્નિનું જ રૂપ છે. અંતરીક્ષમાં જઈએ તો આકાશ કાળું લાગે પૃથ્વી પર વાયુમંડળ છે માટે તે સૂર્યના પ્રકાશનું વિકિરણ કરે છે અને આપણને બધે પ્રકાશ પ્રકાશ દેખાય છે. અને તારાને તે અદૃશ્ય કરે છે. હકીકતમાં તારા અદૃશ્ય નથી થતા, નથી સૂર્ય તેને અદૃશ્ય કરતો. દિવસે તારા દેખાતા નથી તેની પાછળ ગુનેગાર પૃથ્વીનું વાયુમંડળ છે.બ્રહ્માંડમાં જેટલા પણ પ્રકારના પ્રકાશ આપણે જોઈએ છીએ તે હકીકતમાં એકરૂપ જ છે. બગીચામાંથી વાયુ આવે તો તે સુગંધિત બને છે અને કતલખાના પરથી આવે તો તે દુર્ગંધ મારે છે. તેમાં બદલાવ આવે છે. પાણી ગંદકી પરથી આવે તો તે દૂષિત બને છે, પણ પ્રકાશ ગમે ત્યાંથી આવે તે દૂષિત બનતો નથી. તે જ પ્રકાશની દિવ્યતા છે.પ્રકાશ આવે છે ત્યારે તે ઠૂમક ઠૂમક તરંગો રૂપે આવે છે. તે વર્તુળો રચે છે. આ વર્તુળનું દરેક બિન્દુ પ્રકાશનો સ્ત્રોત બને છે. અને વર્તુળો રચે છે. આ વર્તુળો જ્યાં એક બીજાને છેદે અને પ્રકાશનું સીધી લીટીમાં કિરણ ઉત્પન્ન કરે છે અને આપણને આભાસ કરે છે કે તે સીધી લીટીમાં ચાલે છે. પ્રકાશ જ્યાં પડે ત્યાં બાણરૂપે પડે છે. આ તેનો મૃદુ અને કઠણ સ્વભાવ છે. પ્રકાશ કુદરતનું મહાન રહસ્ય છે. પ્રકાશની અગાધતા જાણવી અઘરી છે. તેની અગાધતાનો અણસાર મેળવનાર પહેલો મુસ્લિમ વિજ્ઞાની અલહેજામ હતો, બીજો ગેલિલિયો હતો. ત્રીજો ન્યુટન હતો, ચોથો આઈન્સ્ટાઈન હતો, પાંચમો સત્યેન્દ્રનાથ બોઝ હતો અને છઠ્ઠો લેઝરનો શોધક ટાઉની હતો. પ્રકાશ દેખાતો નથી પણ તેની અગાધતા ઘણી છે. પ્રકાશને માધ્યમ સાથે સંબંધ છે. પ્રકાશને આંખ સાથે પણ સંબંધ છે.સવાર પડે અને ચોમેર પ્રકાશ ફેલાઈ જાય. પ્રાચીન માનવીને ખબર નહોતી પડતી કે આ પ્રકાશ શું છે. અગ્નિની શોધ થઈ પછી તે માનવા લાગ્યો કે અગ્નિ પ્રકાશ ફેંંકે છે. લોકો માનતા કે પ્રકાશની ગતિ અસીમ છે. મુસ્લિમ ભૌતિકશાસ્ત્રી અલહેજામ અને ન્યુટન પ્રકાશ સાત રંગનો બનેલો છે અને તે સૂક્ષ્મ પદાર્થકણોનો બનેલો છે તેમ માનતા, પણ પ્રકાશ પદાર્થની કિનારીનો બરાબર પડછાયો પાડતો નથી. તેથી તે તરંગોનો બનેલો હોવો જોઈએ. આમ પ્રકાશના બે વિરોધાભાસી ગુણો દેખાયા. ગેલિલિયોએ પ્રથમ વાર એવી શંકા કરી કે પ્રકાશની ગતિ સીમિત હોવી જોઈએ. ગેલિલિયોના વખતનાં સમય માપવાના સાધનો એવાં હતાં કે તે એક સેક્ધડની ૩ લાખની તેની ગતિ માપી શકે નહીં. તેણે જેટલી વાર પ્રયોગ કર્યો પ્રકાશની ગતિ અલગ અલગ આવી. તેથી ગેલિલિયો માનવા લાગ્યો કે પ્રકાશ તેની ગતિ બદલે છે. પછી ૧૬૭૫માં ઓલ રોમરે સાબિત કર્યું કે પ્રકાશને સીમિત ગતિ છે. પછી તેની ગતિ ચોક્કસ મપાઈ.પછી સાબિત થયું કે પ્રકાશની ગતિમાં કાંઈ પણ ફરક પડતો નથી જો પ્રકાશનો સ્ત્રોત કે નિરીક્ષણ ગતિ કરે. આ ખરેખર પ્રકાશની અદ્ભુતતા છે. પ્રકાશનો આજે તબીબી વિદ્યામાં ખૂબ જ ઉપયોગ થાય છે, લડાઈમાં પણ. આર્કિમિડિઝે પ્રકાશની મદદથી રોમન લશ્કરનાં વહાણોનાં સઢ બાળી તેમને પરેશાન કરી મૂક્યાં હતાં.પ્રકાશ જ્ઞાન સ્વરૂપ છે. કારણ કે પ્રકાશ જ્ઞાન મેળવવામાં ઉપયોગી છે. પ્રકાશથી જ જ્ઞાન મળે છે.પ્રકાશની ગતિ સીમિત છે તે બ્રહ્માંડનું મહાન રહસ્ય છે. તેણે બ્રહ્માંડને પણ સીમિત બનાવી મૂક્યું છે. પ્રકાશની સીમિત ગતિએ આપણી બ્રહ્માંડ જોવાની નજર જ બદલાવી નાખી છે. આપણે પ્રકાશની મદદથી જ બ્રહ્માંડ જોઈએ છીએ અને પ્રકાશની ગતિ સીમિત છે માટે આપણે બ્રહ્માંડની વસ્તુનો ભૂતકાળ જ જોઈએ છીએ, પ્રકાશ બીજું કાંઈ જ નથી પણ વિદ્યુત-ચુંબકીય તરંગો છે.પ્રકાશ મેઘધનુષ બનાવે છે. રંગપટ બનાવે છે. જળબિંદુ પર પડે તો તેને મોતી બનાવે અને ડાયમન્ડની પ્રભા પ્રકાશ જ છે. માનવીના શરીરમાંથી આવતો પ્રકાશ તેની તંદુરસ્તીનો દ્યોતક છે. પ્રભાવ એટલે પ્રકાશ. રાતે તારા ટમટમે છે તે બ્રહ્માંડની ભવ્યતા છે. તે ટમટમે છે તે પણ પ્રકાશની વાયુમંડળમાં થતી ગતિવિધિ છે. પ્રકાશ સરોવરના તળિયાને હોય તેના કરતાં ઊંચંભ દર્શાવી તમને ફસાવી શકે છે. જ્યાં પ્રકાશ ન હોય ત્યાં પરિસ્થિતિ ડરામણી લાગે છે. માટે જ રાત ડરામણી છે. દીવો પ્રકાશનો દ્યોતક છે. ગુરુત્વાકર્ષણ માફક પ્રકાશની તીવ્રતા પણ પ્રકાશસ્ત્રોતથી વસ્તુના અંતરના વર્ગના વ્યસ્ત પ્રમાણમાં છે. તેથી પ્રકાશ અમુક અંતરે અદૃશ્ય થાય છે અને ગોળા તરફ ચાલતા હોઈએ તો ફરીથી તે જ પ્રકાશ દૃશ્યમાન થાય છે. મોબાઈલ વગેરે ચાલે છે, ઘરમાં વીજળીના દીવા બળે છે તે પ્રકાશને જ લીધે. આત્માનો પ્રકાશ માનવીને મહાન બનાવે છે.પ્રકાશ માત્ર પ્રકાશ નથી. તેની હાજરીમાં વૃક્ષો વાયુમંડળનો કાર્બનડાયોક્સાઈડ વાયુ લઈ આપણને ઓક્સિજન આપે છે અને ફળ-ફળાદિ, અનાજ આપે છે. તે છેવટે આપણો જીવનદાતા અને અન્નદાતા પણ બને છે. પ્રકાશથી જ બધું શુદ્ધ થાય છે. પ્રકાશ ન હોય તો દુનિયાભરમાં રોગચાળો ફેલાય, પ્રકાશ જ વરસાદ વરસાવે છે. પ્રકાશ-ગરમીને લીધે મહાસાગરના પાણી વરાળ બની વરસાદરૂપે પાછા ધરતી પર ફરે છે અને ધરતીને નંદનવન બનાવે છે. નદીઓ, મહાસાગરો છેવટે પ્રકાશની દેન છે. સૂર્યના પ્રકાશને લીધે જ અહીં જીવન ઉત્પન્ન થયું છે અને હજુ સુધી ટક્યું છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

આપણે સવારે ઊઠીએ ને સૂર્યોદય થાય. હકીકતમાં સૂર્યોદય થાય અને સવાર થાય અને આપણે ઊઠીએ. સૂર્યોદય બરાબર નિયમિત રીતે થાય. કોઈ પણ એક દિવસ એવો ન હોય જે દિવસે સૂર્યોદય ન થાય. હાં, વાદળા હોય તો સૂર્યના દર્શન ન થાય તે જુદી વાત છે. તેવી જ રીતે સૂર્યાસ્ત પણ નિયમિત રીતે થાય છે. રાત્રે ચંદ્રોદય પણ નિયમિત રીતે થાય છે અને સવારે ચંદ્રાસ્ત પણ નિયમિત રીતે થાય છે. સૂર્ય અને ચંદ્રની આકાશમાં થાળીઓ લગભગ સમાન લાગે છે પણ તેમની સાઈઝ સમાન નથી. ઘણા લોકો માને છે કે સૂર્ય અને ચંદ્ર સમાન સાઈઝના છે અને બંને સૂર્યો છે. એક દિવસનો અને એક રાતનો, સૂર્ય, ચંદ્ર કરતાં કદમાં ૮ કરોડ ૩૨ લાખ ગણો મોટો છે અને પૃથ્વી કરતાં કદમાં ૧૩ લાખ ગણો મોટો છે.

સૂર્ય સ્વયંપ્રકાશિત તારો છે. જ્યારે ચંદ્ર પૃથ્વીનો ઉપગ્રહ છે. ચંદ્ર સ્વયં-પ્રકાશિત નથી, ચંદ્ર પૂર્ણિમાને દિવસે પૃથ્વીના સંદર્ભે સૂર્યની બરાબર સામે આવી જતો હોવાથી પૂર્ણ દેખાય છે. હકીકતમાં તે અર્ધ છે. ચંદ્રના ગોળાનો એક અર્ધ ભાગ જ આપણને દેખાય છે. ચંદ્રની ગતિ એવી છે કે તેનો એક જ અર્ધગોળો પૃથ્વી સમક્ષ રહે છે. સૂર્ય, પૃથ્વીના સંદર્ભે ચંદ્ર કળા કરતો દેખાય છે. અમાસને દિવસે ચંદ્ર પૃથ્વી અને સૂર્યની વચ્ચે આવી જતો હોવાથી અને તે સ્વયંપ્રકાશિત ન હોવાથી રાતે ગાયબ થયેલો લાગે છે. હકીકતમાં તે ગાયબ થતો નથી. આકાશમાં જ હોય છે પણ તેનો જે ભાગ પૃથ્વી સામે છે તેના પર સૂર્યપ્રકાશ પડતો નથી માટે તે દેખાતો નથી.ચંદ્ર પૃથ્વીની પરિક્રમા કરે છે અને નિયમિત રીતે કળા કરે છે. ચંદ્રને પૃથ્વીની એક પરિક્રમા પૂરી કરતા જે સમય લાગે છે તે જ સમય તેને કળાનું ચક્ર પૂરું કરતાં થાય છે એને આપણે મહિનો કહીએ છીએ. ચંદ્ર જે કળા કરે છે તેથી જ પુરાતન માનવીને સૌપ્રથમ સમયનો વિચાર આવ્યો. આમ ચંદ્ર નિયમિત કળા કરે છે.

સૂર્ય અને ચંદ્રે સૌપ્રથમ આપણને સમયનું ભાન કરાવ્યું અને નિયમિતતા અર્પી. આમ આપણને બ્રહ્માંડમાં નિયમિતતાના પ્રથમ દર્શન કરાવનાર સૂર્ય અને ચંદ્ર છે.શું સૂર્યોદય-સૂર્યાસ્ત, ચંદ્રોદય-ચંદ્રાસ્તે આપણને નિયમિતતા આપી? બ્રહ્માંડમાં જે સાચું છે તે ઘણીવાર દેખાતું નથી અને દેખાય છે તે ઘણીવાર સાચું હોતું નથી. સૂર્ય અને ચંદ્રે આપણને નિયમિતતા આપી જ નથી. નિયમિતતા આપનાર આપણી પૃથ્વી છે. તે તેની ધરી પર ગોળ ગોળ ફરે છે અને સ્વયંપ્રકાશિત નથી અને ગોળો છે માટે દિવસ-રાત થાય છે. એટલે કે સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની નિયમિતતા આપનાર સૂર્ય અને ચંદ્ર નથી પણ પૃથ્વી પોતે જ છે.દિવાળી આવે ઠંડીની ઋતુ શરૂ થાય. હુતાશની આવે વસંતઋતુ આવે પછી ઉનાળો આવે અને પછી વર્ષાઋતુ શરૂ થાય. ઋતુઓને આ નિયમિતતા કોણે અપી? પૃથ્વીની વાંકી ધરીએ. બોલો લો. પૃથ્વી થોડી વાંકી વળી ગઈ અને આપણને ઋતુઓની નિયમિતતા મળી ગઈ. વર્ષની નિયમિતતા જે આપણને મળી છે તે છેવટે તો પૃથ્વીએ જ તો આપણને આપી છે. પૃથ્વી સૂર્યની પરિક્રમા કરે છે તેથી આપણને વર્ષની નિયમિતતા મળી છે.ચંદ્ર મહિનાના ચાર ભાગ પાડી સમયને થોડા નાના યુનિટમાં વહેંચ્યો છે. તે પડવેથી સુદ આઠમ, સુદ આઠમથી પૂર્ણિમા અને પૂર્ણિમાથી વદ આઠમ અને વદ આઠમથી અમાસ. આમ સમયને નાના યુનિટમાં વહેંચી શકાય છે તે બાબતની જાણ આપણને ચંદ્રે કરી.

પૃથ્વીની વાંકી ધરીએ સૂર્યના માર્ગને ઉત્તરાયણ અને દક્ષિણાયનમાં વહેંચી વર્ષના છ, છ મહિનાના બે ભાગ કરી વર્ષને બે સબ યુનિટમાં વહેંચ્યું.પ્રકાશિત તારા લગભગ સરખા અંતરે સ્થિત હોવાથી પૃથ્વીના ધરીભ્રમણે રાત્રિના લગભગ સરખા ૧૨ ભાગ કર્યા. તેથી દિવસના પણ ૧૨ ભાગ થયા અને આપણને ર૪ કલાકનો દિવસ મળ્યો. પૃથ્વી સૂર્યની પરિક્રમા કરતી હોવાથી તારા દરરોજ ૪ મિનિટ વહેલા ઊગે છે. તેણે કલાકની ૬૦ મિનિટ આપી. પૃથ્વીના સૂર્ય ફરતેના પરિભ્રમણે આપણને અલગ અલગ ઋતુમાં અલગ અલગ તારા-નક્ષત્રોના દર્શન કરાવી ઋતુઓની ઓળખાણ કરાવી. દા. ત. મૃગશીર્ષ તારામંડળ આકાશમાં નજરે ચઢવાનું શરૂ થાય એટલે સમજવું કે શિયાળો બેઠો છે. રાત્રિ આકાશમાં વિંછુડો નજરે ચઢવાનું શરૂ થાય એટલે સમજવું વર્ષાઋતુ શરૂ થવાની છે.

આકાશમાં સિંહ રાશિ દેખાવાની શરૂ થાય એટલે સમજવું કે ઉનાળો શરૂ થશે. આમ આપણને લાગે કે આ બધી નિયમિતતા આપણને છેવટે પૃથ્વીએ આપી છે.હકીકતમાં આ બધી નિયમિતતા આપણને પૃથ્વીએ આપી નથી, પણ ભૂતકાળમાં સંકોચન પામેલી સૌર-નિહારિકાએ આપી છે. સૌર નિહારિકા ધરીભ્રમણ કરતી હતી અને ગુરુત્વાકર્ષણને લીધે સંકોચન પામતી હતી તેણે ગ્રહોને અક્ષભ્રમણ અને કક્ષાભ્રમણ અપ્યાં અને આપણને નિયમિતતા મળી. પણ સૌર-નિહારિકાને અક્ષભ્રમણની નિયમિતતા કોણે આપી? તો કહે આપણી આકાશગંગા મંદાકિનીએ. આકાશગંગા તેની ધરી પર ગોળ ગોળ ઘૂમે છે. માટે સૌર-નિહારિકાને પણ તે ગતિ મળી હતી.આપણી આકાશગંગા મંદાકિનીને તેનું અક્ષભ્રમણ કોણે આપ્યું?

આકાશગંગા મંદાકિનીમાં જે વિદ્યુત ક્ષેત્ર અને ચુંબકીય ક્ષેત્ર ઉત્પન્ન થયાં અને બંને વચ્ચે ખૂણો બન્યો તેણે આકાશગંગાને ગોળ ગોળ ઘુમાવવાનું શરૂ કર્યું. પણ મુખ્ય પ્રશ્ર્‌ન એ છે કે આકાશગંગા મંદાકિનીમાં વિદ્યુત ક્ષેત્ર અને ચુંબકીય ક્ષેત્રો કેવી રીતે ઉત્પન્ન થયાં? એ ગુરુત્વાકર્ષણે ઉત્પન્ન કર્યાં, કારણ કે ગુરુત્વાકર્ષણે મંદાકિનીના પદાર્થને આકર્ષી તેમની વચ્ચે ટક્કર શરૂ કરાવી. તેમાંથી ઈલેક્ટ્રોન્સ બહાર પડ્યાં. મંદાકિનીમાં આયોનાઈઝેશન (આયનીકરણ) શરૂ થયું. પ્રવેગી ઈલેક્ટ્રોન્સે ચૂંબકીય ક્ષેત્ર ઉત્પન્ન કર્યું. મંદાકિનીમાં વિદ્યુત ક્ષેત્ર પણ ઉત્પન્ન થયું. આ બે ક્ષેત્રની અસમતુલાએ મંદાકિનીને ગોળ ગોળ ફેરવવાનું શરૂ કર્યું. આમ છેવટે ગુરુત્વાકર્ષણે આ બધાં ચક્રો શરૂ કર્યાં. ભલે પ્રારંભ ગુરુત્વાકર્ષણે કર્યો પણ પછી વિદ્યુત અને ચુંબકીય ક્ષેત્રોનો તેને સહારો મળ્યો. પણ પદાર્થનો ગુણ તો ગુરુત્વાકર્ષણ જ ગણાય. એ પદાર્થમાં જે ઈલેક્ટ્રોન્સ અને પ્રોટોન્સ હતા જે પદાર્થ જ છે પણ તે વિદ્યુતભારવાળા છે. તેણે વિદ્યુત અને ચુંબકીય ક્ષેત્રો ઉત્પન્ન કર્યાં. આમ છેવટે પદાર્થની નાભિમાં રહેલાં ગુરુત્વાકર્ષણબળ, વિદ્યુતબળ અને ચૂંબકીયબળ બ્રહ્માંડના જાત જાતના અક્ષભ્રમણ અને કક્ષાભ્રમણને ઉત્પન્ન કરવા માટે જવાબદાર છે. નથી સૂર્ય, નથી ચંદ્ર, નથી પૃથ્વી. સૂર્યને પોતાને જે અક્ષભ્રમણ અને કક્ષાભ્રમણ છે તે છેવટે પદાર્થની નાભિસ્થિતિ ઉપરોક્ત બળોને જ આભારી છે. છેવટે બધું સૂક્ષ્મમાંથી જન્મે છે. માટે જ અણુ-પરમાણુને સમજવા ખૂબ જ જરૂરી છે. અણુ-પરમાણુ છે તો નાના પણ નાના નથી. પૂરા બ્રહ્માંડની તાકાત તેમાં સમાયેલી છે. વિશાળ જગતને સમજવાની ચાવી આ સૂક્ષ્મજગત તેની પાસે લઈને બેઠું છે. વિજ્ઞાનીઓ માટે જ સૂક્ષ્મજગતને સમજવા પાછળ લાગ્યાં છે. તેઓ સૂક્ષ્મજગત અને વિશાળ જગત વચ્ચેના બ્રિજના અનુસંધાનને શોધવા મથે છે. હજુ સુધી તે અનુસંધાન દેખાતું નથી. આ બ્રહ્માંડમાં દેખાતી બધી જ ક્રિયાઓનું મૂળ ભલે તે ગ્રહોનું અક્ષભ્રમણ હોય કે કક્ષાભ્રમણ કે કોઈ પણ ગતિ હોય કે કોઈ પણ નિયમિતતા હોય તે છેવટે સૂક્ષ્મજગતને આભારી છે. અણુ-પરમાણુને આભારી છે. માટે જ નિયમિતતા અને ગતિ દૈવી છે. આપણો આ દેહ છેવટે તો નાની નાની પેશીઓ-અણુ-પરમાણુ પર જ ઊભો છે. નાના-નાના-જીન્સ પર બંધાયેલ છે. આ વિશાળ બ્રહ્માંડ સૂક્ષ્મ અણુ-પરમાણુ પર ઊભું છે. એ અણુ-પરમાણુએ જ ગુરુત્વાકર્ષણ, વિદ્યુત, ચુંબકીય, આણ્વિક, રેડિયો-એક્ટિવિટી ક્ષત્રોને બળોને જન્મ આપી બ્રહ્માંડમાં નિયમિતતા સર્જી છે.અણુમાં ઈલેક્ટ્રોન્સને કક્ષાભ્રમણ આપેલ છે અને અક્ષભ્રમણ પણ આપે છે. આમ ગતિનું ઉત્પન્ન સ્થાન અણુ-પરમાણુ છે. માટે જ કણ્વઋષિએ બ્રહ્માંડનો છેવટનો આધાર કણ છે અને કણને જરા પણ નજરઅંદાજ કરવું નહીં જોઈએ તે વાત કરી સૂક્ષ્મ કણોને સમજવાની અને સમજાવવાની શરૂઆત કરી. કણ્વઋષિ નામ પ્રાપ્ત કર્યું. રસપ્રદ વાત એ છે કે કણ્વઋષિ પ્રભાસ-પાટણ-ગુજરાતના હતા અને ઈસુની પહેલાની છઠ્ઠી સદીમાં થઈ ગયા હતા. જગતને-બ્રહ્માંડને સૂક્ષ્મકણોના જ્ઞાનની દિશામાં લઈ જનાર પ્રથમ માનવી ઋષિ કણ્વ હતા. આપણા ગણપતરાય ર. જાની જે માટુંગામાં રહે છે તેઓએ ગીતામાંથી સૂક્ષ્મ જ્ઞાન સમજીને આ ભૌતિકજગત છેવટે સૂક્ષ્મજગતને આભારી છે તે પ્રતિપાદન કરતા આવ્યા છે. કણ્વઋષિ પ્રથમ ઋષિ હતા જેમણે સૂક્ષ્મજગતમાં ડૂબકી મારી હતી જેનો હજુ સુધી તાગ નીકળ્યો નથી. સૂક્ષ્મજગત વિશાળ બ્રહ્માંડ કરતાં અબજોગણું ઊંડું સાબિત થયું છે એટલે કે વિશાળ સાબિત થયું છે. વિશાળતાને તેણે અબજોગણી સંકીર્ણ બનાવી દીધી છે અને વિશાળતાએ તેનો અર્થ ગુમાવી દીધો છે. તે તાકાત સૂક્ષ્મ બ્રહ્માંડની છે. છેવટે બધું નાભિમાંથી ઉત્પન્ન થયું છે, વિષ્ણુ ભગવાનની નાભિમાંથી.સૂક્ષ્મ એ સૂક્ષ્મ નથી, વિરાટ છે, વિરાટ એ વિરાટ નથી સૂક્ષ્મ છે, આ જ તો બ્રહ્માંડની માયા છે. વિરાટમાં સૂક્ષ્મ સમાયેલ છે. સૂક્ષ્મમાં વિરાટ સમાયેલ છે. તેમાં કોઈ ભેદ નથી બીજમાં વૃક્ષ તું વૃક્ષમાં બીજ તું એ નરસિંહ મહેતાના ભજનની કડી યથાર્થ સાબિત થાય છે. માટે જ્યારે તમે નિયમિતતા અને ગતિની વાત કરો ત્યારે અણુ-પરમાણુને યાદ કરવાં જરૂરી છે. છેવટે બધું નાના અણુ-પરમાણુમાં સમાયેલું છે. જ્યારે પશ્રિ્‌ચમ અંધકારયુગમાં હતું ત્યારે ભારતે વિશાળ બ્રહ્માંડ અને ઊંડાં સૂક્ષ્મ બ્રહ્માંડને આત્મસાત્‌ કર્યાં હતાં. આજે આપણે ક્યાં છીએ તે વિચારવું રહ્યું.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

આપણે સવારે ઊઠીએ ને સૂર્યોદય થાય. હકીકતમાં સૂર્યોદય થાય અને સવાર થાય અને આપણે ઊઠીએ. સૂર્યોદય બરાબર નિયમિત રીતે થાય. કોઈ પણ એક દિવસ એવો ન હોય જે દિવસે સૂર્યોદય ન થાય. હાં, વાદળા હોય તો સૂર્યના દર્શન ન થાય તે જુદી વાત છે. તેવી જ રીતે સૂર્યાસ્ત પણ નિયમિત રીતે થાય છે. રાત્રે ચંદ્રોદય પણ નિયમિત રીતે થાય છે અને સવારે ચંદ્રાસ્ત પણ નિયમિત રીતે થાય છે. સૂર્ય અને ચંદ્રની આકાશમાં થાળીઓ લગભગ સમાન લાગે છે પણ તેમની સાઈઝ સમાન નથી. ઘણા લોકો માને છે કે સૂર્ય અને ચંદ્ર સમાન સાઈઝના છે અને બંને સૂર્યો છે. એક દિવસનો અને એક રાતનો, સૂર્ય, ચંદ્ર કરતાં કદમાં ૮ કરોડ ૩૨ લાખ ગણો મોટો છે અને પૃથ્વી કરતાં કદમાં ૧૩ લાખ ગણો મોટો છે.

સૂર્ય સ્વયંપ્રકાશિત તારો છે. જ્યારે ચંદ્ર પૃથ્વીનો ઉપગ્રહ છે. ચંદ્ર સ્વયં-પ્રકાશિત નથી, ચંદ્ર પૂર્ણિમાને દિવસે પૃથ્વીના સંદર્ભે સૂર્યની બરાબર સામે આવી જતો હોવાથી પૂર્ણ દેખાય છે. હકીકતમાં તે અર્ધ છે. ચંદ્રના ગોળાનો એક અર્ધ ભાગ જ આપણને દેખાય છે. ચંદ્રની ગતિ એવી છે કે તેનો એક જ અર્ધગોળો પૃથ્વી સમક્ષ રહે છે. સૂર્ય, પૃથ્વીના સંદર્ભે ચંદ્ર કળા કરતો દેખાય છે. અમાસને દિવસે ચંદ્ર પૃથ્વી અને સૂર્યની વચ્ચે આવી જતો હોવાથી અને તે સ્વયંપ્રકાશિત ન હોવાથી રાતે ગાયબ થયેલો લાગે છે. હકીકતમાં તે ગાયબ થતો નથી. આકાશમાં જ હોય છે પણ તેનો જે ભાગ પૃથ્વી સામે છે તેના પર સૂર્યપ્રકાશ પડતો નથી માટે તે દેખાતો નથી.ચંદ્ર પૃથ્વીની પરિક્રમા કરે છે અને નિયમિત રીતે કળા કરે છે. ચંદ્રને પૃથ્વીની એક પરિક્રમા પૂરી કરતા જે સમય લાગે છે તે જ સમય તેને કળાનું ચક્ર પૂરું કરતાં થાય છે એને આપણે મહિનો કહીએ છીએ. ચંદ્ર જે કળા કરે છે તેથી જ પુરાતન માનવીને સૌપ્રથમ સમયનો વિચાર આવ્યો. આમ ચંદ્ર નિયમિત કળા કરે છે.

સૂર્ય અને ચંદ્રે સૌપ્રથમ આપણને સમયનું ભાન કરાવ્યું અને નિયમિતતા અર્પી. આમ આપણને બ્રહ્માંડમાં નિયમિતતાના પ્રથમ દર્શન કરાવનાર સૂર્ય અને ચંદ્ર છે.શું સૂર્યોદય-સૂર્યાસ્ત, ચંદ્રોદય-ચંદ્રાસ્તે આપણને નિયમિતતા આપી? બ્રહ્માંડમાં જે સાચું છે તે ઘણીવાર દેખાતું નથી અને દેખાય છે તે ઘણીવાર સાચું હોતું નથી. સૂર્ય અને ચંદ્રે આપણને નિયમિતતા આપી જ નથી. નિયમિતતા આપનાર આપણી પૃથ્વી છે. તે તેની ધરી પર ગોળ ગોળ ફરે છે અને સ્વયંપ્રકાશિત નથી અને ગોળો છે માટે દિવસ-રાત થાય છે. એટલે કે સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની નિયમિતતા આપનાર સૂર્ય અને ચંદ્ર નથી પણ પૃથ્વી પોતે જ છે.દિવાળી આવે ઠંડીની ઋતુ શરૂ થાય. હુતાશની આવે વસંતઋતુ આવે પછી ઉનાળો આવે અને પછી વર્ષાઋતુ શરૂ થાય. ઋતુઓને આ નિયમિતતા કોણે અપી? પૃથ્વીની વાંકી ધરીએ. બોલો લો. પૃથ્વી થોડી વાંકી વળી ગઈ અને આપણને ઋતુઓની નિયમિતતા મળી ગઈ. વર્ષની નિયમિતતા જે આપણને મળી છે તે છેવટે તો પૃથ્વીએ જ તો આપણને આપી છે. પૃથ્વી સૂર્યની પરિક્રમા કરે છે તેથી આપણને વર્ષની નિયમિતતા મળી છે.ચંદ્ર મહિનાના ચાર ભાગ પાડી સમયને થોડા નાના યુનિટમાં વહેંચ્યો છે. તે પડવેથી સુદ આઠમ, સુદ આઠમથી પૂર્ણિમા અને પૂર્ણિમાથી વદ આઠમ અને વદ આઠમથી અમાસ. આમ સમયને નાના યુનિટમાં વહેંચી શકાય છે તે બાબતની જાણ આપણને ચંદ્રે કરી.

પૃથ્વીની વાંકી ધરીએ સૂર્યના માર્ગને ઉત્તરાયણ અને દક્ષિણાયનમાં વહેંચી વર્ષના છ, છ મહિનાના બે ભાગ કરી વર્ષને બે સબ યુનિટમાં વહેંચ્યું.પ્રકાશિત તારા લગભગ સરખા અંતરે સ્થિત હોવાથી પૃથ્વીના ધરીભ્રમણે રાત્રિના લગભગ સરખા ૧૨ ભાગ કર્યા. તેથી દિવસના પણ ૧૨ ભાગ થયા અને આપણને ર૪ કલાકનો દિવસ મળ્યો. પૃથ્વી સૂર્યની પરિક્રમા કરતી હોવાથી તારા દરરોજ ૪ મિનિટ વહેલા ઊગે છે. તેણે કલાકની ૬૦ મિનિટ આપી. પૃથ્વીના સૂર્ય ફરતેના પરિભ્રમણે આપણને અલગ અલગ ઋતુમાં અલગ અલગ તારા-નક્ષત્રોના દર્શન કરાવી ઋતુઓની ઓળખાણ કરાવી. દા. ત. મૃગશીર્ષ તારામંડળ આકાશમાં નજરે ચઢવાનું શરૂ થાય એટલે સમજવું કે શિયાળો બેઠો છે. રાત્રિ આકાશમાં વિંછુડો નજરે ચઢવાનું શરૂ થાય એટલે સમજવું વર્ષાઋતુ શરૂ થવાની છે.

આકાશમાં સિંહ રાશિ દેખાવાની શરૂ થાય એટલે સમજવું કે ઉનાળો શરૂ થશે. આમ આપણને લાગે કે આ બધી નિયમિતતા આપણને છેવટે પૃથ્વીએ આપી છે.હકીકતમાં આ બધી નિયમિતતા આપણને પૃથ્વીએ આપી નથી, પણ ભૂતકાળમાં સંકોચન પામેલી સૌર-નિહારિકાએ આપી છે. સૌર નિહારિકા ધરીભ્રમણ કરતી હતી અને ગુરુત્વાકર્ષણને લીધે સંકોચન પામતી હતી તેણે ગ્રહોને અક્ષભ્રમણ અને કક્ષાભ્રમણ અપ્યાં અને આપણને નિયમિતતા મળી. પણ સૌર-નિહારિકાને અક્ષભ્રમણની નિયમિતતા કોણે આપી? તો કહે આપણી આકાશગંગા મંદાકિનીએ. આકાશગંગા તેની ધરી પર ગોળ ગોળ ઘૂમે છે. માટે સૌર-નિહારિકાને પણ તે ગતિ મળી હતી.આપણી આકાશગંગા મંદાકિનીને તેનું અક્ષભ્રમણ કોણે આપ્યું?

આકાશગંગા મંદાકિનીમાં જે વિદ્યુત ક્ષેત્ર અને ચુંબકીય ક્ષેત્ર ઉત્પન્ન થયાં અને બંને વચ્ચે ખૂણો બન્યો તેણે આકાશગંગાને ગોળ ગોળ ઘુમાવવાનું શરૂ કર્યું. પણ મુખ્ય પ્રશ્ર્‌ન એ છે કે આકાશગંગા મંદાકિનીમાં વિદ્યુત ક્ષેત્ર અને ચુંબકીય ક્ષેત્રો કેવી રીતે ઉત્પન્ન થયાં? એ ગુરુત્વાકર્ષણે ઉત્પન્ન કર્યાં, કારણ કે ગુરુત્વાકર્ષણે મંદાકિનીના પદાર્થને આકર્ષી તેમની વચ્ચે ટક્કર શરૂ કરાવી. તેમાંથી ઈલેક્ટ્રોન્સ બહાર પડ્યાં. મંદાકિનીમાં આયોનાઈઝેશન (આયનીકરણ) શરૂ થયું. પ્રવેગી ઈલેક્ટ્રોન્સે ચૂંબકીય ક્ષેત્ર ઉત્પન્ન કર્યું. મંદાકિનીમાં વિદ્યુત ક્ષેત્ર પણ ઉત્પન્ન થયું. આ બે ક્ષેત્રની અસમતુલાએ મંદાકિનીને ગોળ ગોળ ફેરવવાનું શરૂ કર્યું. આમ છેવટે ગુરુત્વાકર્ષણે આ બધાં ચક્રો શરૂ કર્યાં. ભલે પ્રારંભ ગુરુત્વાકર્ષણે કર્યો પણ પછી વિદ્યુત અને ચુંબકીય ક્ષેત્રોનો તેને સહારો મળ્યો. પણ પદાર્થનો ગુણ તો ગુરુત્વાકર્ષણ જ ગણાય. એ પદાર્થમાં જે ઈલેક્ટ્રોન્સ અને પ્રોટોન્સ હતા જે પદાર્થ જ છે પણ તે વિદ્યુતભારવાળા છે. તેણે વિદ્યુત અને ચુંબકીય ક્ષેત્રો ઉત્પન્ન કર્યાં. આમ છેવટે પદાર્થની નાભિમાં રહેલાં ગુરુત્વાકર્ષણબળ, વિદ્યુતબળ અને ચૂંબકીયબળ બ્રહ્માંડના જાત જાતના અક્ષભ્રમણ અને કક્ષાભ્રમણને ઉત્પન્ન કરવા માટે જવાબદાર છે. નથી સૂર્ય, નથી ચંદ્ર, નથી પૃથ્વી. સૂર્યને પોતાને જે અક્ષભ્રમણ અને કક્ષાભ્રમણ છે તે છેવટે પદાર્થની નાભિસ્થિતિ ઉપરોક્ત બળોને જ આભારી છે. છેવટે બધું સૂક્ષ્મમાંથી જન્મે છે. માટે જ અણુ-પરમાણુને સમજવા ખૂબ જ જરૂરી છે. અણુ-પરમાણુ છે તો નાના પણ નાના નથી. પૂરા બ્રહ્માંડની તાકાત તેમાં સમાયેલી છે. વિશાળ જગતને સમજવાની ચાવી આ સૂક્ષ્મજગત તેની પાસે લઈને બેઠું છે. વિજ્ઞાનીઓ માટે જ સૂક્ષ્મજગતને સમજવા પાછળ લાગ્યાં છે. તેઓ સૂક્ષ્મજગત અને વિશાળ જગત વચ્ચેના બ્રિજના અનુસંધાનને શોધવા મથે છે. હજુ સુધી તે અનુસંધાન દેખાતું નથી. આ બ્રહ્માંડમાં દેખાતી બધી જ ક્રિયાઓનું મૂળ ભલે તે ગ્રહોનું અક્ષભ્રમણ હોય કે કક્ષાભ્રમણ કે કોઈ પણ ગતિ હોય કે કોઈ પણ નિયમિતતા હોય તે છેવટે સૂક્ષ્મજગતને આભારી છે. અણુ-પરમાણુને આભારી છે. માટે જ નિયમિતતા અને ગતિ દૈવી છે. આપણો આ દેહ છેવટે તો નાની નાની પેશીઓ-અણુ-પરમાણુ પર જ ઊભો છે. નાના-નાના-જીન્સ પર બંધાયેલ છે. આ વિશાળ બ્રહ્માંડ સૂક્ષ્મ અણુ-પરમાણુ પર ઊભું છે. એ અણુ-પરમાણુએ જ ગુરુત્વાકર્ષણ, વિદ્યુત, ચુંબકીય, આણ્વિક, રેડિયો-એક્ટિવિટી ક્ષત્રોને બળોને જન્મ આપી બ્રહ્માંડમાં નિયમિતતા સર્જી છે.અણુમાં ઈલેક્ટ્રોન્સને કક્ષાભ્રમણ આપેલ છે અને અક્ષભ્રમણ પણ આપે છે. આમ ગતિનું ઉત્પન્ન સ્થાન અણુ-પરમાણુ છે. માટે જ કણ્વઋષિએ બ્રહ્માંડનો છેવટનો આધાર કણ છે અને કણને જરા પણ નજરઅંદાજ કરવું નહીં જોઈએ તે વાત કરી સૂક્ષ્મ કણોને સમજવાની અને સમજાવવાની શરૂઆત કરી. કણ્વઋષિ નામ પ્રાપ્ત કર્યું. રસપ્રદ વાત એ છે કે કણ્વઋષિ પ્રભાસ-પાટણ-ગુજરાતના હતા અને ઈસુની પહેલાની છઠ્ઠી સદીમાં થઈ ગયા હતા. જગતને-બ્રહ્માંડને સૂક્ષ્મકણોના જ્ઞાનની દિશામાં લઈ જનાર પ્રથમ માનવી ઋષિ કણ્વ હતા. આપણા ગણપતરાય ર. જાની જે માટુંગામાં રહે છે તેઓએ ગીતામાંથી સૂક્ષ્મ જ્ઞાન સમજીને આ ભૌતિકજગત છેવટે સૂક્ષ્મજગતને આભારી છે તે પ્રતિપાદન કરતા આવ્યા છે. કણ્વઋષિ પ્રથમ ઋષિ હતા જેમણે સૂક્ષ્મજગતમાં ડૂબકી મારી હતી જેનો હજુ સુધી તાગ નીકળ્યો નથી. સૂક્ષ્મજગત વિશાળ બ્રહ્માંડ કરતાં અબજોગણું ઊંડું સાબિત થયું છે એટલે કે વિશાળ સાબિત થયું છે. વિશાળતાને તેણે અબજોગણી સંકીર્ણ બનાવી દીધી છે અને વિશાળતાએ તેનો અર્થ ગુમાવી દીધો છે. તે તાકાત સૂક્ષ્મ બ્રહ્માંડની છે. છેવટે બધું નાભિમાંથી ઉત્પન્ન થયું છે, વિષ્ણુ ભગવાનની નાભિમાંથી.સૂક્ષ્મ એ સૂક્ષ્મ નથી, વિરાટ છે, વિરાટ એ વિરાટ નથી સૂક્ષ્મ છે, આ જ તો બ્રહ્માંડની માયા છે. વિરાટમાં સૂક્ષ્મ સમાયેલ છે. સૂક્ષ્મમાં વિરાટ સમાયેલ છે. તેમાં કોઈ ભેદ નથી બીજમાં વૃક્ષ તું વૃક્ષમાં બીજ તું એ નરસિંહ મહેતાના ભજનની કડી યથાર્થ સાબિત થાય છે. માટે જ્યારે તમે નિયમિતતા અને ગતિની વાત કરો ત્યારે અણુ-પરમાણુને યાદ કરવાં જરૂરી છે. છેવટે બધું નાના અણુ-પરમાણુમાં સમાયેલું છે. જ્યારે પશ્રિ્‌ચમ અંધકારયુગમાં હતું ત્યારે ભારતે વિશાળ બ્રહ્માંડ અને ઊંડાં સૂક્ષ્મ બ્રહ્માંડને આત્મસાત્‌ કર્યાં હતાં. આજે આપણે ક્યાં છીએ તે વિચારવું રહ્યું.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

ક્લોનિંગનાં કોન્સેપ્ટથી હજુ આપણે ઘણા અજાણ છીએ. વૈજ્ઞાનિક આંટીઘૂંટીઓમાં પડ્યા વગર, સરળ ભાષામાં કહેવું હોય તો, ક્લોનિંગ એટલે એવી પ્રક્રિયા જેમાં દરેક પ્રાણી-પશુ-પંખી-મનુષ્યનાં ડીએનએમાંથી તેનાં જેવું દેખાતું બીજું રૂપ તૈયાર કરી શકાય. પેદા થનાર ક્લોનનો ચહેરો, સ્વભાવ, શારીરિક બંધારણ, જેનેટિક કોડ બધું જ તેનાં પિતૃ ડીએનએની પ્રતિકૃતિ ગણી શકાય. એમ કહો ને કે, ક્લોનિંગ વડે મારા-તમારા જેવો આખેઆખો બીજો માણસ પેદા કરવો શક્ય છે. એ પણ એક-બે નહીં, અસંખ્ય! ક્લોનિંગ માટે ફક્ત એક જીવિત કોષની આવશ્યકતા પડે છે. તેને વિજ્ઞાનની મદદથી અન્ય કોઇ પણ જીવનાં ગર્ભમાં દાખલ કરાવવો સંભવ છે. પરંતુ મુશ્કેલી એ છે કે હાલ, વિશ્વનાં લગભગ તમામ દેશોએ માનવ-ક્લોન્સ પર પ્રયોગો કરવા પર પ્રતિબંધ લાદી દીધો છે. તેમની ચિંતા સ્વાભાવિક છે. ધારી લો કે, કોઇક માથાફરેલ વૈજ્ઞાનિકે તાલિબાની આતંકવાદી જૂથનાં વડાનું ક્લોન તૈયાર કરી નાંખ્યુ તો? દુનિયા કેવી ભયંકર મુશ્કેલીમાં સપડાઈ જાય! ઓસામા-બિન-લાદેનને મારવામાં અમેરિકાને આંખે અંધારા આવી ગયા હતાં, તો અગર આવા બીજા હજારો ઓસામાઓ પેદા થઈ જાય તો વિશ્વનો શું હાલ થાય? આવી કલ્પના પણ આપણને ધ્રુજાવી મૂકવા કાફી છે. આમ છતાં અમુક દેશો છાનેછપને ક્લોનિંગ પર સતત નિતનવા પ્રયોગો કરી રહ્યા છે. કેટલીય સિક્રેટ ઓર્ગેનાઇઝેશન છેલ્લા ચાર-પાંચ દાયકાઓથી હ્યુમન-ક્લોનિંગને સફળ બનાવવા માટે આકાશ-પાતાળ એક કરી રહી છે.ઇ.સ. ૧૯૯૭ની સાલમાં કલોનિંગનો સૌપ્રથમ સફળ પ્રયોગ એક ઘેટા પર થયો. પરંતુ એમાં પણ વૈજ્ઞાનિકોને ૨૭૭ વખત નિષ્ફળ પ્રયાસ કર્યા બાદ સફળતા હાથ લાગી હતી. વિશ્વની ફક્ત બે ટકા પ્રાણી-પ્રજાતિ પર ક્લોનિંગ સફળતાપૂર્વક થઈ શક્યું છે. બાકીની ૯૮ ટકા પ્રાણી-પ્રજાતિનાં ગર્ભમાં કંઇ-કેટલીયવાર ડીએનએ વડે ક્લોન પેદા કરવાની કોશિશો થઈ, પરંતુ તદ્દન નિષ્ફળ! માનવ-ક્લોન ઉભા કરવા એ તો આનાથી પણ વધારે જટિલ કાર્ય છે. આપણામાંથી જેમણે ‘એવેન્જર્સ : એજ ઓફ અલ્ટ્રોન’ જોયું હશે એમને ખ્યાલ છે કે ટોની સ્ટાર્ક દ્વારા તૈયાર થયેલો આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટલિજન્સ ધરાવતો ખૂંખાર રોબોટ અલ્ટ્રોન પોતાનાં જેવા અસંખ્ય નવા રોબોટ તૈયાર કરે છે. જાણવા જેવી વાત એ છે કે, રોબોટિક ક્લોન તૈયાર કરવા એ કોઇ મોટી વાત નથી, પરંતુ રંગસૂત્રોની અદલાબદલી કર્યા બાદ માણસ જેવી અદ્દલોદ્દલ પ્રતિકૃતિ ઉભી કરવાનું કામ તો લોઢાનાં ચણા ચાવવા કરતાં પણ વધુ મુશ્કેલ છે.સવાલ એ છે કે આપણા ધાર્મિક ગ્રંથોમાં ક્લોનિંગની કોઇ વિશેષ સમજૂતી આપવામાં આવી છે કે નહીં? કેટલીક કથાઓમાં ઋષિ-મુનિઓએ ઘોડા તેમજ ગાયની અન્ય પ્રજાતિઓ ઉત્પન્ન કર્યાનાં ઉદાહરણો મૌજૂદ છે. શરૂઆત ઋગ્વેદથી કરીએ. ઋભુ, વજ્ર અને વિભુ નામનાં ત્રણ ભાઈઓની વાત આપણે ત્યાં ઘણી પ્રખ્યાત છે. તેમનાં પિતાનાં વૃધ્ધત્વને યુવાન સ્વરૂપ આપવા માટે એમનાં શરીરમાંથી ત્રણે ભાઈઓને ઉત્પન્ન કરવામાં આવ્યા. તેમની ઉત્પત્તિને ઋગ્વેદમાં સાત અલગ-અલગ મુનિઓ (કણ્વ મેધાતિથિ, અંગિરસ કુત્સ, દીર્ઘતમસ, વિશ્વામિત્ર, વામદેવ, વશિષ્ઠ મૈત્રવરૂણી, શ્રૃણુ અર્ભવ)એ સાત શ્લોકો વડે વર્ણવી છે. ધ્યાનાકર્ષક બાબત એ છે કે દરેક ઋષિ-મુનિઓ જુદી-જુદી પેઢીનાં છે. જે બાબત કદાચ સૂચવે છે કે, ભારતમાં ક્લોનિંગ-સાયન્સ સદીઓ સુધી અસ્તિત્વમાં રહ્યું હતું. અસરકારક મંત્રશક્તિ (પ્રાર્થના), પ્રામાણિકતા અને તમામ શક્ય પ્રયાસો વડે ઋભવ-ભાઈઓનાં માતા-પિતાને પુનઃ યૌવન પ્રાપ્ત થયું.અહીં એક વાત એ પણ સમજવા જેવી છે કે, ક્લોનિંગ વડે ઋભવ-ભાઈઓની ઉત્પત્તિ થઈ એટલું જ નહીં, પરંતુ એમનાં કોષમાંથી માતા-પિતાને પણ વૃધ્ધત્વમાંથી છૂટકારો મળ્યો.ખરી ચૂકેલા પાનની માફક વૃધ્ધત્વ ધારણ કરેલા એનાં માતા-પિતાને યૌવન અર્પિત કરનાર (ઋભવ ભાઈઓ)ને દેવો આશિર્વાદ બક્ષે.ઋભવ ભાઈઓનો જન્મ થયો ત્યારે દુધાળી ગાયોની ખૂબ અછત વર્તાઈ રહી હતી. લોકોને પીવા પૂરતું દૂધ પણ નસીબ નહોતું થતું. ઋભવ ભાઈઓને એક એવી ગાય પેદા કરવાનું કાર્ય સોંપવામાં આવ્યું, જે અન્યો કરતાં વધુ પ્રમાણમાં દૂધ આપી શકે!

ઋગ્વેદની અમુક ઋચાઓમાં ગાયની પીઠ પરથી લેવામાં આવેલા કોષનું વર્ણન કરે છે, જે ખરેખર વાંચવા જેવું છે : હે ઋભવ, ગાયનાં ચર્મમાંથી ઉદ્ભવ થયેલા ગાયનાં નવા બચ્ચા પાસે તેની માતાને ફરી લઈ આવવામાં આવે.હવે પછીની ઋચા તો સૌથી વધુ ધ્યાન ખેંચે એવી છે, કારણકે એમાં સાફ શબ્દોમાં કહેવાયું છે કે, (ક્લોનિંગની) આ સમગ્ર પ્રક્રિયાને પૂર્ણ કરવામાં ઋભવ ભાઈઓને લગભગ એક વર્ષનો સમય લાગ્યો.સતત એક વર્ષ સુધી દૂઝણી ગાયને ઋભવ ભાઈઓએ પોતાની પાસે રાખી તેનું સંવર્ધન કર્યુ, તેનાં અંગો વિકસાવ્યા.મોટો ભાઈ એક કોષમાંથી ફક્ત બે ગાયો બનાવવા માંગતો હતો, પરંતુ સૌથી નાના ભાઈને એ મંજૂર નહોતું આથી એણે ત્રણ ક્લોન્સ બનાવવાનો આગ્રહ કર્યો. મોટા (જયેષ્ઠ)એ કહ્યું, “આમાંથી બે બનાવીએ”. કનિષ્ઠ (નાના)એ કહ્યું, “ના, ત્રણ બનાવીએ.”હવે પછીની ઋચા સૂચવે છે કે, એક વર્ષનો સમય વીત્યા બાદ ગાય અને ઘોડાનું નવું સ્વરૂપ તૈયાર થયું.આ કામ પૂરું થયે, ઋભવ ભાઈઓને સ્વર્ગનાં રાજા ઇન્દ્ર માટે અત્યંત શક્તિશાળી અશ્વો બનાવવાનું કાર્ય સોંપાયું. પહેલા તો તેમણે ‘હરિ’ નામક અશ્વને ઉત્પન્ન કરી ઇન્દ્રને સોંપ્યો. પરંતુ તેનાં રથને ખેંચવા માટે ફક્ત એક અશ્વથી કામ ચાલે એમ ન હોવાને કારણે તેમણે ‘હરિ’નું ક્લોન તૈયાર કર્યુ.હવે, આ સમગ્ર પ્રક્રિયા કઈ વૈજ્ઞાનિક પધ્ધતિને અનુસરીને કરવામાં આવી એનાં વિશે પણ થોડું જટિલ વિશ્લેષણ ઋગ્વેદમાં આપવામાં આવ્યું છે, પ્રાચીન સમયમાં ‘ચિત્ત ચમસ’નાં ઘણા શબ્દાર્થ થતાં. પરંતુ અહીં ચમસનો અર્થ છે : કોષ અથવા ગર્ભપેશી. ઘણા સંસ્કૃતજ્ઞો ચમસનો અર્થ ‘પીવાનો પ્યાલો’ એવો પણ કરે છે. પરંતુ શ્લોકમાં સાફ શબ્દોમાં દર્શાવાયું છે કે, ચમસને ચાર એકસરખા ભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યા! પ્યાલાનાં ચાર વિભાજન તો કઈ રીતે શક્ય છે? એનાં બદલે જો ‘ચમસ’નો અર્થ ‘કોષ’ અથવા ‘ગર્ભપેશી’ કરવામાં આવે તો સમજી શકાય એવી વાત છે કે એક કોષનાં ચાર જુદા જુદા વિભાજન વડે ચાર પ્રાણીઓનો જન્મ થયો.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

ભારતનું ચંદ્રયાન-૨ ચંદ્રની સપાટી પર સૉફ્ટ લૅન્ડિંગમાં નિષ્ફળ રહ્યા પછી હવે ચંદ્રયાન-૩ માટે સરકારે મંજૂરી આપી દીધી છે.સમાચાર સંસ્થા એએનઆઈ સાથે વાત કરતા ઇસરો ચીફ કે. સિવને કહ્યું, ચંદ્રયાન-૨માં અમે સારી પ્રગતિ સાધી શક્યા.લૅન્ડિંગમાં સફળ ન થવા છતાં ઑર્બિટર હજુ પણ કાર્યરત છે અને તે આગામી ૭ વર્ષ સુધી કામ કરતું રહેશે તથા વિજ્ઞાનનો ડેટા મોકલતું રહેશે.એમણે ઉમેર્યું, સરકારે ચંદ્રયાન -૩ પ્રોજેક્ટને મંજૂરી આપી દીધી છે અને તેનું કામ ચાલી રહ્યું છે.એમણે એમ પણ કહ્યું કે બીજા સ્પેસ પોર્ટ પ્રોજેક્ટ માટે જમીનસંપાદનની કામગીરી શરૂ કરવામાં આવી છે અને પોર્ટ તમિલનાડુમાં તુથુકુડીમાં સ્થપાશે.કે. સિવને પત્રકારપરિષદમાં ઇસરોએ ૨૦૧૯માં મેળવેલી સિદ્ધિઓને પણ ઉલ્લેખ કર્યો હતો.એમણે કહ્યું કે ૨૦૧૯માં અમારી રણનીતિ વિસ્તરણની હતી. અમે ઇસરોનો વિકાસ કર્યો. બીજી રણનીતિ ક્ષમતા નિર્માણની અને ત્રીજી રણનીતિ ઇસરોની કામગીરી શારિરીક શ્રમ ઘટાડવાની હતી.એમણે એમ પણ કહ્યું કે ગગનયાન સલાહકાર સમિતિનું ગઠન કરવામાં આવ્યું છે.ઉલ્લેખનીય છે કે શ્રીહરિકોટાથી લૉંચ થયાના દોઢ મહિના બાદ ૩,૮૪,૦૦૦ કિલોમિટરની સફર ખેડી ચંદ્રયાન-૨નું લૅન્ડર ’વિક્રમ’ ચંદ્ર પર ૬ સપ્ટેમ્બરે ’સોફ્ટ લૅન્ડિંગ’ કરવાનું હતું પરંતુ તે ક્રેશ થઈ ગયું હતું.છેલ્લી પળોમાં લૅન્ડરે સંપર્ક ગુમાવી દીધો હતો અને હાર્ડ લૅન્ડિંગ થયું હતું.મોટાં ભાગનાં મૂન-મિશન દરમિયાન ચંદ્રની ભૂમધ્યરેખાના વિસ્તારમાં લૅન્ડિંગ કરાયું છે, જ્યાં દક્ષિણ ધ્રુવની સરખામણીએ સપાટ જમીન છે.ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવ પર જ્વાળામુખી અને ખરબચડી સપાટી હોવાને લીધે અહીં લૅન્ડિંગ કરવામાં ભારે જોખમ હોવાનું મનાય છે.જોકે, ઈસરોએ ચંદ્રયાન-૨ને અહીં જ ઊતરવાનો કરવાનો પડકાર ઝીલ્યો હતો.મોટાં ભાગનાં મૂન-મિશન દરમિયાન ચંદ્રની ભૂમધ્યરેખાના વિસ્તારમાં લૅન્ડિંગ કરવામાં આવે છે.ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવ પર જ્વાળામુખી અને ખરબચડી સપાટી હોવાને લીધે અહીં લૅન્ડિંગ કરવામાં ભારે જોખમ હોવાનું મનાય છે.જોકે, ઈસરોએ ચંદ્રયાન-૨ને અહીં જ ઊતરવાનો કરવાનો પડકાર ઝીલ્યો હતો જે પૂરો સફળ નહોતો રહ્યો.ચંદ્રયાન ૨નો મુખ્ય ઉદ્દેશ અસમતલ વિસ્તાર પર સૉફ્ટ લૅન્ડિંગ કરવાનો છે અને તેની સપાટી પર રૉબોટિક રૉવર ચલાવવાનો હતો.જોક, લક્ષ્ય પૂર્ણ રીતે પાર પાડી શકાયું નહોતું.માનવીએ આજથી ૩૮ વર્ષ પહેલા ચંદ્ર પર પગ મુક્યો હતો. એપોલોયાન (કોલમ્બિયા) દ્વારા આર્મસ્ટ્રોંગ અને એલ્ડ્રિને ઇગલ યાન દ્વારા ચંદ્રની ધરતી પર ઉપરાણ કરીને ઇતિહાસ રચ્યો હતો.ચંદ્રનો એક દિવસ એક મહીનાનો હોય છે. ત્યાં બે સપ્તાહ પ્રકાશ રહે છે અને બે સપ્તાહ અંધારૂં. જ્યારે ત્યાં પ્રકાશ હોય છે ત્યારે ત્યાં એટલી ગરમી હોય છે કે પાણી પણ ઉકળવા માંડે. ચંદ્ર પર દિવસ દરમિયાન તાપમાન ડિગ્રી ફેરનહાઇટ હોય છે. ચંદ્રની રાત્રીએ દક્ષિણ ધ્રુવ કરતા પણ વધુ ઠંડી પડે છે. રાત્રીનાં ચંદ્રનું તાપમાન શૂન્યથી ૨૫૦ ડીગ્રી નીચે જતું રહે છે.ચંદ્રનો વ્યાસ ૨૧૬૦ માઇલ છે. ત્રાજવામાં તોલવામાં આવે તો એક તરફ પૃથ્વી રહે અને બીજી તરફ ૮૧ ચંદ્રને રાખવા પડે. પૃથ્વીનો પ્રકાશ જ્યારે ચંદ્ર પર પડે ત્યારે તે પ્રકાશ ચાંદનીથી ૬૦ ગણો વધુ તેજ હોય છે. જે પ્રકાશમાં તમે આરામથી પુસ્તક વાંચી શકો છો.પૃથ્વી પરથી જેટલો મોટો ચંદ્ર આપણને દેખાય છે તેનાથી ચાર ગણી મોટી પૃથ્વી ચંદ્ર પરથી દેખાય છે. ચંદ્ર પર તારા ઘણા તેજ દેખાય છે. પરંતુ ઝગમગતા નથી કારણ કે તેના માટે વાતાવરણ જરૂરી છે જે ચંદ્ર પર નથી. ૨૧ જુલાઈ, ૧૯૬૯ના રોજ આજથી ૫૦ વર્ષ પહેલા માનવીએ ચંદ્ર પર પગ મુકીને ઈતિહાસ રચી નાખ્યો હતો. તેની સાથે જ ભવિષ્યમાં અંતરિક્ષ સુધી પહોંચ વધારવાની સંભાવનાઓના દરવાજા પણ ખોલી નાખ્યા હતા. ૧૬ જુલાઈ, ૧૯૬૯ના રોજ અપોલો-૧૧ મિશન લોન્ચ થયું હતું. ૨૧ જુલાઈ. ૧૯૬૯ના રોજ બપોરે ૨.૫૬ કલાકે અમેરિકાના અંતરિક્ષ યાત્રી નીલ આર્મસ્ટ્રોંગે ચંદ્ર પર પહેલો પગ મુક્યો હતો, તેની સાથે બજ આલ્ડ્રિન અને માઈક કોલિન્સ પણ આ મિશન પર ગયા હતા. અમેરિકાની અંતરિક્ષ એજન્સી નાસા દ્વારા અપોલો-૧૧ મિશનનો પાયો ૧૯૬૧માં નાખવામાં આવ્યો હતો.

૧૯૬૧માં પ્રથમ વખત માનવી અંતરિક્ષમાં પહોંચ્યો હતો. તત્કાલિન સોવિયત સંઘ (હવે રશિયા)ના અંતરિક્ષ યાત્રી યુરી ગેગરીન અંતરિક્ષમાં પહોંચનારા વિશ્વના પ્રથમ વ્યક્તિ હતા. તેઓ સોવિયત સંઘના અંતરિક્ષયાન વોસ્ટોકમાં બેસીને પૃથ્વીની કક્ષાની બહાર નિકળ્યા હતા અને પછી સકુશળ ધરતી પર પાછા આવ્યા હતા. સોવિયત સંઘની આ સફળતા પછી અમેરિકાના તત્કાલિન રાષ્ટ્રપતિ જોન એફ. કેનેડીએ મોટી જાહેરાત કરતા જણાવ્યું કે, અમેરિકા આગામી ૧૦ વર્ષના અંદર માનવીને ચંદ્ર પર પહોંચાડશે અને ત્યાંથી સકુશળ પાછો પણ લાવશે. જોન. એફ. કેનેડીની જાહેરાત પછી નાસાની ટીમ કામે લાગી ગઈ હતી અને માનવીને ચંદ્ર પર ઉતારવા માટે એક દાયકા સુધી આકરી મહેનત કરી હતી. આ અભિયાનમાં નાસાના ૫ લાખ વૈજ્ઞાનિકોએ પોતાનું યોગદાન આપ્યું હતું.માનવીને ચંદ્ર પર મોકલવો અને ત્યાંથી સકુશળ પાછો લાવવા માટે એક અત્યંત શક્તિશાળી અને મજબૂત અંતરિક્ષ યાન અને રોકેટ બનાવવાનું હતું. તેના માટે નાસાએ સતત ૬ વર્ષની આકરી મહેનત પછી લૂનર મોડલ તૈયાર કર્યું હતું, જેને ઈગલ નામ અપાયું હતું. રોકેટને ચંદ્ર સુધી પહોંચાડવા અને પાછું લાવવા માટે શક્તિશાળી રોકેટ એન્જિન પણ જરૂરી હતું. નાસાએ વિશ્વનું સૌથી શક્તિશાળી કમ્બશન એન્જિનનું મોડલ તૈયાર કર્યું અને ૭ વર્ષ સુધી તેનું પરીક્ષણ કર્યું હતું. માનવીને ચંદ્ર પર મોકલવાના મિશનની ટેક્નોલોજીને સમજવા અને તેને અંતિમ સ્વરૂપ આપવા માટે નાસાએ ૧૯૬૧માં પ્રોજેક્ટ જેમિનીની શરૂઆત કરી હતી. ૧૯૬૬ સુધી ચાલેલા આ પ્રોજેક્ટ અંતર્ગત ૧૦ વખત માનવીને પૃથ્વીની કક્ષાની બહાર અંતરિક્ષમાં મોકલીને ધરતી પર પાછા લાવવામાં આવ્યા. આ દરમિયાન માનવીના શરીર અને આરોગ્ય પર અંતરિક્ષની થતી અસરોને સમજવામાં આવી. સાથે જ અનેક ટેક્નિકલ બાબતોનો પણ અભ્યાસ કરવામાં આવ્યો.ચંદ્ર પર માનવીને મોકલતાં પહેલાં નાસાએ એક પરીક્ષણ મિશન પણ કર્યું હતું. એપોલો-૧ નામનાઆ માનવ મિશન અંતર્ગત ત્રણ અમેરિકન અંતરિક્ષ યાત્રીને પ્રથમ વખત પૃથ્વીની કક્ષાની બહાર અંતરિક્ષમાં મોકલીને તેમને ધરતી પર પાછા લાવવાના હતા. આ નાસાના ચંદ્ર મિશનનું રિહર્સલ હતું. ૨૭ જાન્યુઆરી, ૧૯૬૭ના રોજ જ્યારે અપોલો-૧ લોન્ચ કરાયું તો તેની કેબિનમાં આગ લાગી ગઈ. આ ઘટનામાં ત્રણેય અંતરિક્ષયાત્રી વર્જિલ આઈ ગસ ગ્રિસમ, એડ. વ્હાઈટ અને રોજર.બી. ચૈફીનું નિધન થઈ ગયું હતું.માનવીને ચંદ્ર પર મોકલવાના મિશન પહેલા ત્યાં કોને મોકલવું તેના અંગે નાસા દ્વિધામાં હતું. આથી, નાસાએ અમેરિકાની વાયુસેના સહિત અન્ય વિભાગોમાં કામ કરતા પાઈલટો અને અન્ય નિષ્ણાતો અંગે માહિતી એક્ઠી કરી.

નાસાનું માનવું હતું કે ચંદ્ર પર એવા લોકોને મોકલી શકાય, જેમને ઉડ્ડયન ક્ષેત્રનો બહોળો અનુભવ હોય. એક્ઠી થયેલી માહિતીમાંથી નાસાએ નવા વિમાનોનું પરિક્ષણ કરતા પાઈલટો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું.નાસાએ લગભગ ૧૫ પાઈલટની છટણી કરી અને તેમાંથી ૩ પાઈલટને ચંદ્ર પર મોકલવા માટેની પ્રક્રિયા શરૂ કરી. નાસાએ કરેલા અનેક પરીક્ષણ અને દરેક પ્રકારની કસોટીમાં પાસ થયા પછી નીલ આર્મસ્ટ્રોંગ, બજ આલ્ડ્રિન અને માઈક કોલિન્સની ચંદ્રના એપોલો-૧૧ મિશન માટે પસંદગી કરવામાં આવી.નાસાએ લગભગ એક દાયકાની આકરી મહેનત પછી ૧૬ જુલાઈ, ૧૯૬૯ના રોજ કેનેડી સ્પેસ સેન્ટર ખાતેથી આંતરરાષ્ટ્રીય સમયાનુસાર બપોરે ૧.૩૨ કલાકે એપોલો-૧૧ મિશન લોન્ચ કર્યું હતું. તેને સેટર્ન-૫ રોકેટથી લોન્ચ કરવામાં આવ્યું. આ રોકેટમાં ત્રણ સ્ટેજ હતા. પ્રક્ષેપણને સમગ્ર દુનિયામાં ટીવી પર દેખાડવામાં આવ્યું. એપોલો-૧૧ જ્યારે લોન્ચ થયું તો તેના શક્તિશાળી એન્જિનના કારણે આજુબાજુની ઈમારતો હચમચી ગઈ હતી.૧૯ જુલાઈ, ૧૯૬૯ના રોજ અપોલો-૧૧ ચંદ્રની કક્ષામાં દાખલ થયું હતું.

અંતરિક્ષ યાત્રી જ્યારે ચંદ્રની કક્ષામાં પહોંચ્યા તો તેમણે જોયું કે ચંદ્રની સપાટી ઘણી જ ખરબચડી અને ઊંચા-નીચા પર્વતોથી બનેલી છે. ચંદ્રની સપાટી પર ઊંડા-ઊંડા ખાડા પણ હતા. હવે અંતરિક્ષ યાત્રીઓએ ચંદ્રની સપાટી પર ઉતરવા માટે સુરક્ષિત સ્થાન શોધવાનું હતું. નાસાએ ૬ વર્ષની આકરી મહેનતમાં એ સ્થાન પણ પહેલાથી જ શોધીને રાખ્યું હતું, જ્યાં અંતરિક્ષ યાન ઉતારી શકાય. ૨૦ જુલાઈના રોજ ચંદ્રની કક્ષામાં રહેલા એપોલો-૧૧ના ભાગ કોલંબિયામાંથી ઈગલને છુટું પાડીને ચંદ્ર પર ઉતારવાનું હતું. તેના માટે નીલ આર્મસ્ટ્રોંગ અને બજ આલ્ડ્રિન ઈગલ પર સવાર થયા. માઈક કોલિન્સ ચંદ્રની કક્ષા પર રહેલા કોલંબિયામાં જ રહ્યો. આ લેન્ડર ઈંગલે ચંદ્ર પર ઉતર્યા પછી પાછા ઉડાન ભરીને ચંદ્રની ભ્રમણકક્ષામાં રહેલા કોલંબિયા સાથે જોડાવાનું પણ હતું. નીલ આર્મસ્ટ્રોંગ અને આલ્ડ્રિનને લઈને ઈગલ લેન્ડર ચંદ્રની ધરતી પર ૨૦ જુલાઈ, ૧૯૬૯ના રોજ રાત્રે લગભગ ૮ કલાકે ઉતર્યું. ત્યાર પાછી બંનેએ અનેક કલાક સુધી તૈયારી કરી. પછી ૨૧ જુલાઈ, ૧૯૬૯ના રોજ નીલ આર્મસ્ટ્રોંગે માનવી તરીકે ચંદ્રની ધરતી પર પ્રથમ પગ મુક્યો. તેના થોડા સમય પછી આલ્ડ્રિન પણ ત્યાં ઉતર્યો. બંનેએ ચંદ્રની સપાટી અને માટીના નમૂના લીધા. બંનેએ ચંદ્રની સપાટી પર ૨૧ કલાક અને ૩૧ મિનિટ પસાર કરી હતી. ચંદ્રની સપાટી પર મિશન પુરું કર્યા પછી બંને ફરી પાછા તેમના ઈગલ યાનમાં બેઠા અને ચંદ્રની કક્ષામાં રહેલા કોલંબિયા સાથે જોડાવા માટે ઉડાન ભરી. માનવ ઈતિહાસમાં આ બધું જ પ્રથમ વખત ઘટી રહ્યું હતું. ઈગલમાં ઈંધણ ઓછું હતું, તેમ છતાં તેઓ ૨૧ જુલાઈના રોજ કોલંબિયા સુધી સકુશળ પહોંચવામાં સફળ રહ્યા. બંને યાન એક-બીજા સાથે જોડાયા. પછી ત્રણેય અંતરિક્ષ યાત્રી કોલંબિયા યાનમાં સવાર થઈને ૨૪ જુલાઈ, ૧૯૬૯ના રોજ પૃથ્વી પર પાછા ફર્યા. તેમનું યાન પ્રશાંત મહાસાગરમાં પડ્યું. અહીંથી ત્રણેયને ૨૧ દિવસ સુધી જુદા-જુદા રૂમમાં રાખવામાં આવ્યા, જેથી એ તપાસી શકાય કે અંતરિક્ષમાં આટલો સમય સુધી રહેવાના કારણે તેમને કોઈ ચેપ તો લાગ્યો નથી. નાસાએ ૧૬ જુલાઈ, ૧૯૬૯ના રોજ એપોલો-૧૧ લોન્ચ કર્યું હતું. લોન્ચિંગના થોડા સમય પછી જ નાસાના વૈજ્ઞાનિકોનો યાન સાથેનો સંપર્ક તુટી ગયો હતો. નાસાના વૈજ્ઞાનિકો એવું માનતા હતા કે હવે આ યાન સાથે ફરીથી સંપર્ક સાધી શકાશે નહીં. જોકે, ત્રણ અંતરિક્ષ યાત્રીઓએ જ્યારે ચંદ્રની કક્ષામાં યાનને પહોંચાડ્યું ત્યારે પૃથ્વી પર રહેલા વૈજ્ઞાનિકોનો સંપર્ક આ યાન સાથે ફરીથી સધાઈ ગયો હતો.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

ભારતે અંતરિક્ષ મોરચે વર્ષ ૨૦૧૯માં ઘણી ઉપલબ્ધિ હાંસલ કરી છે.વિશ્વપટલ પર ભારતનો ડંકો વાગ્યો. ભારતના કુશળ અંતરિક્ષ વિજ્ઞાનીઓએ ત્રિરંગાની શાનમાં વધારો કર્યો. આવો, વર્ષ ૨૦૧૯માં ઇસરોએ મેળવેલી સિદ્ધિ વિષે જાણકારી મેળવીએ.

પીએસએલવી - સી૪૪ દ્વારા બે ઉપગ્રહનું સફળ લોન્ચિંગ

ઇસરોએ આ વર્ષની શરૂઆત બે ઉપગ્રહના સફળ લોન્ચિંગ મારફતે કરી હતી. ઇસરો દ્વારા ડીઆરડીઓના સેટેલાઇટ પી.એસ.એલ.વી.- સી૪૪નું પ્રક્ષેપણ કરવામાં આવ્યું. ધ્રુવીય ઉપગ્રહ પ્રક્ષેપણ યાન (પીએસએલવી)- સી-૪૪ રોકેટની મદદથી બે સેટેલાઇટને અંતરિક્ષમાં તરતા મૂકવામાં આવ્યા હતા. તેમાં ડીઆરડીઓના ઇમેજિંગ સેટેલાઇટ માઇક્રોસેટ આર અને વિદ્યાર્થીઓના સેટેલાઇટ ક્લામસેટનો સમાવેશ થાય છે. પીએસએલવી - સી૪૪એ પોતાના ૪૬મા ઉડ્ડયન વખતે પણ સતીષ ધવન સ્પેસ સેન્ટરના પ્રથમ લોન્ચ પેડ પરથી ૨૪ જાન્યુઆરી ૨૦૧૯ના રોજ રાતે ૧૧.૩૭ મિનિટના સુમારે ઉડાન ભરી હતી.

સંચાર ઉપગ્રહ જીસેટ-૩૧નું સફળ પ્રક્ષેપણ

ભારતીય અંતરિક્ષ સંશોધન સંગઠન (ઇસરો)એ ૬ ફેબ્રુઆરીના રોજ ફ્રેન્ચ ગુઆનાના સ્પેસ સેન્ટર ખાતેથી ભારતના ૪૦મા સંચાર ઉપગ્રહ જીસેટ-૩૧નું સફળતાપૂર્વક લોન્ચિંગ કર્યું હતું. ૨,૫૩૬ કિલો વજનના જીસેટ - ૩૧ ઉપગ્રહ તે ભારત દ્વારા અંતરિક્ષમાં તરતો મૂકવામાં આવેલો ૪૦મો સંચાર ઉપગ્રહ છે.

અંતરિક્ષમાં ર્સિજકલ સ્ટ્રાઇક

ભારતે આ વર્ષે અંતરિક્ષમાં ર્સિજકલ સ્ટ્રાઇકનો નિર્ણય લઈને મોટું ડગલું માંડયું હતું. તે હેઠળ ૨૭ માર્ચના રોજ મિશનશક્તિને અંજામ આપવામાં આવ્યો.

ઇસરો અને ડીઆરડીઓએ હાથ મિલાવીને મિશનશક્તિને સફળતા અપાવી હતી. તે મિશન હેઠળ ભારતે એક એન્ટિ સેટેલાઇટ મિસાઇલનું પરીક્ષણ કર્યું. ત્રણ જ મિનિટમાં ભારતની મિસાઇલે અંતરિક્ષમાં નિષ્ક્રિય થઈ ચૂકેલા સેટેલાઇટને તોડી પાડયો.

એકસાથે ૨૯ સેટેલાઇટ્‌સને કર્યા લોન્ચ

ઇસરોએ ૧ એપ્રિલના રોજ અંતરિક્ષ મોરચે મોટી સફળતા હાંસલ કરી હતી. ઇસરોએ તે દિવસે આંધ્રના શ્રીહરિકોટાના સતીષ ધવન સ્પેસ સેન્ટર ખાતેથી ૨૯ નેનો સેટેલાઇટ લોન્ચ કર્યા હતા. તેમાં ભારતના એક સેટેલાઇટ એમિસેટ, અમેરિકાના ૨૪ સેટેલાઇટ, લિથુનિઆના ૨ તેમજ સ્વિત્ઝર્લેન્ડ - સ્પેનના એક -એક સેટેલાઇટનો સમાવેશ થતો હતો.

જાસૂસી ઉપગ્રહ રિસેટ-૨બીનું લોન્ચિંગ

૨૨મે ૨૦૧૯ના રોજ ઇસરોએ એક વધુ મિશનમાં સફળતા મેળવી હતી. તે દિવસે ઇસરોએ પૃથ્વી પર નજર રાખનારા રિસેટ-૨બી સેટેલાઇટને સફળતાપૂર્વક લોન્ચ કરીને ઇતિહાસ રચ્યો હતો.

કાર્ટોસેટ-૩નું સફળ લોન્ચિંગ

૨૭ નવેમ્બરના રોજ ઇસરોએ પીએમ મોદીના નેતૃત્વમાં અંતરિક્ષ મોરચે એક વધુ સફળતા મેળવી હતી.

આંધ્રના શ્રીહરિકોટા લોન્ચપેડ ખાતેથી રોકેટ પીએસએલવી - સી ૪૭ મારફતે કાર્ટોસેટ-૩ અને અમેરિકાના ત્રણ નેનો સેટેલાઇટનું એકસાથે અંતરિક્ષમાં પ્રક્ષેપણ કર્યું હતું.

કર્ટોસેટ-૩ તે એક જાસૂસી સેટેલાઇટ છે. તે સૌથી શક્તિશાળી કેમેરા ધરાવતો ઉપગ્રહ છે. તેનો ઉપયોગ ભારતના સીમાડે ચીન અને પાકિસ્તાન પર નજર રાખવા થઈ રહ્યો છે. આ ઉપગ્રહ કુદરતી આફતના સંજોગોમાં પણ કામ લાગશે.

આ ખાસ સેટેલાઇટ પૃથ્વીથી ૫૦૯ કિ.મી.ના અંતરે કાર્યરત છે. ઇસરો માટે વર્ષ ૨૦૧૯ સફળતાનું વર્ષ રહ્યું. વર્ષ ૨૦૨૦માં પણ ઇસરોએ અનેક મિશન પર મીટ માંડેલી છે. વર્ષ ૨૦૧૯ની જેમ જ વર્ષ ૨૦૨૦ પણ ભારતને અંતરિક્ષ મોરચે નવા સોપાનો સર કરાવવા તૈયાર છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

વિશ્વનાં મહાનત્તમ વૈજ્ઞાનિકોમાં આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઈનનો સમાવેશ થાય છે પરંતુ તેમનાં જીવનની એક હકીકત વિશે બહુ ઓછા લોકોને જાણ છે આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઈન પોતે ગાંધીજીનાં ખૂબ મોટા ચાહક. બાપુનાં સિધ્ધાંતો પ્રત્યે તેમને ઉંડી શ્રધ્ધા સ્વાભાવિક છે કે આપણે જેને આદર્શ ગણતાં હોઈએ તેમની દરેક ગમતીલી વસ્તુઓ સાથે જોડાવાનો આગ્રહ પણ આપણે રાખ્યો જ હોય. આઇન્સ્ટાઈન પણ આમાંના એક! ગાંધીજીનું સૌથી મનગમતું ધાર્મિક પુસ્તક એટલે ‘ભગવદગીતા’. નવાઈની વાત તો એ છે કે આઇન્સ્ટાઈને પણ આખેઆખી ભગવદગીતા ઉપરાંત અન્ય કેટલાક ધાર્મિક ગ્રંથોનું ગહન અધ્યયન કરેલું. તેમનાં જીવનમાં ભગવદગીતાનાં વાંચન થકી ઘણો મોટો પ્રભાવ પડ્યો હતો. એક જગ્યાએ તેમણે આ વિશે ટાંકેલુ પણ ખરૂ કે, ભગવદગીતામાં અપાયેલ સૃષ્ટિનાં સર્જન વિશે વિસ્તારપૂર્વક વાંચીને મને લાગી રહ્યું છે કે જગત આખું મિથ્યા છે.મોટાભાગનાં લોકોને ખ્યાલ છે કે આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઈને વિશ્વને સૌથી અમૂલ્ય એવી રીલેટિવિટી થિયરી (સાપેક્ષવાદનો સિધ્ધાંત) ભેટ કરી છે. તેમનાં રાત-દિવસનાં ઉજાગરાઓએ આજનાં વિજ્ઞાન માટે પુષ્કળ નવી દિશાઓ ખોલી આપી છે. પ્રકાશની ગતિ, સાપેક્ષવાદ સિધ્ધાંત, સ્પેસ-ટાઈમ કો-રિલેશનને સાબિત કરવા પાછળ તેમનો ફાળો અનન્ય છે પરંતુ અગર આઇન્સ્ટાઈને ભગવદગીતા સહિત અન્ય પૌરાણિક ગ્રંથોનો અભ્યાસ કર્યો હોય તો આ વિશેની પ્રેરણા થવી એ તો સાવ સામાન્ય છે કારણકે થિયરી ઓફ રીલેટિવિટીની મૂળભૂત સમજ હજારો વર્ષો પહેલા આપણા હિંદુ શાસ્ત્રમાં અપાઈ ચૂકી છે.થિયરી ઓફ રીલેટિવિટીને ભારે-ભરખમ વૈજ્ઞાનિક ભાષામાં સમજવાને બદલે એક ઉદાહરણની મદદ વડે સમજીએ. ધારો કે, તમે તમારી હોન્ડા સિટી કારમાં ૧૦૦ કિલોમીટર પ્રતિ કલાકની અસ્ખલિત ગતિએ એક સાફ-સૂથરા રસ્તા પર આગળ ધપી રહ્યા છો. બેક-સીટમાં બેઠા હોવાને લીધે કારની સ્પીડ વિશે તમને કશો ખ્યાલ જ નથી. જ્યારે કારની વિન્ડોમાંથી તમે બહારની બાજુ નજર દોડાવશો ત્યારે પ્રતીત થશે કે તમારું વાહન તો સ્થિર જ છે પરંતુ નજર સામે એક વૃક્ષ પાસે ઉભેલો વ્યક્તિ ૧૦૦ કિમી પ્રતિ કલાકની ગતિએ મુસાફરી રહ્યો છે. સામે પક્ષે, બહાર વૃક્ષ પાસે સ્થિર ઉભેલા વ્યક્તિને એવું લાગશે કે પોતે સ્થિર ઉભો છે અને તમારું વાહન ૯૦-૧૦૦ કિમીની ગતિએ રસ્તા પર દોડી રહ્યું છે. તો કોઈક ત્રીજા વ્યક્તિને એવો અનુભવ થશે કે કાર તેમજ તેની અંદર બેઠેલો માણસ સ્થિર છે પરંતુ જે રસ્તા પર કાર દોડી રહી છે તે રસ્તો ૧૦૦ કિમીની ગતિએ પ્રવાસ કરી રહ્યો છે. ત્રણેયનાં દ્રષ્ટિકોણ અલગ-અલગ છે, પ્રત્યેક વ્યક્તિ અહીં પોતપોતાની જગ્યાએ સાવ સાચો છે, પરંતુ એકબીજાનાં સાપેક્ષમાં.

હવે આઇન્સ્ટાઈનનાં સાપેક્ષવાદને મુદ્દાવાર સમજીએ :

(૧) કોઈ પણ ચીજ-વસ્તુ કે વ્યક્તિ પ્રકાશની ગતિ કરતાં વધુ ઝડપે પ્રવાસ નથી કરતી.

(૨) કઈ વસ્તુ સ્થિર છે અને કઈ ગતિમાં તે કહેવું અશક્ય છે. (પહેલાનાં વૈજ્ઞાનિકો એવું સમજતાં કે પૃથ્વી સ્થિર છે અને સૂર્ય-ચંદ્ર તેની ઈર્દગિર્દ પરિક્રમા કરી રહ્યા છે પરંતુ પછીથી પુરવાર થયું કે ખરેખર પૃથ્વી સૂર્યની ફરતે ચક્કર લગાવી રહી છે. બીજી બાજુ, સૂર્ય પણ તો સ્થિર નથી જ! આકાશગંગાની ફરતે લાખો કિમી પ્રતિ કલાકની ગતિએ ઘુમી રહેલા સૂર્યની ગતિ તો પૃથ્વી કરતાં પણ ઘણી વધુ તેજ છે.)

(૩) દરેક નિરીક્ષક એવું વિચારે છે કે પોતે સ્થિર છે અને આજુબાજુની દરેક વસ્તુ ઘુમી રહી છે. (જે તેનાં પોતાનાં દ્રષ્ટિકોણથી સત્ય પણ છે.)

(૪) સમય એ તમારી ગતિ સાથે જોડાયેલ અભિન્ન અંગ છે. જેમ-જેમ પ્રવાસીની સ્પીડ વધતી જાય તેમ-તેમ સમયનું ચક્ર ધીરૂ થતું જાય! અગર તમે પ્રકાશની ગતિએ પ્રવાસ કરવા માંડો તો પરિણામ એ આવશે કે ઘડિયાળની સોય એક જ જગ્યા પર અટકી જશે! સમય આગળ વધવાનું બંધ થઈ જશે. આ ગતિએ એક વર્ષ સુધી પ્રવાસ ખેડવામાં આવે તો પણ માણસની ઉંમરમાં એક દિવસનો પણ વધારો નોંધી ન શકાય. એમ માનો કે ઉંમર કોઈ એક જ જગ્યા પર આવીને વધતી અટકી જાય.એકદમ સરળ ઉદાહરણ લઈએ. માનો કે તમારી ઉંમર ૨૮ વર્ષની છે અને તમારો ભાઈ તમારા કરતાં ફક્ત બે વર્ષ નાનો એટલે કે ૨૬ વર્ષનો છે. અગર તમે અવકાશમાં પ્રકાશની ગતિએ વીસ વર્ષ સુધી પ્રવાસ કરીને પૃથ્વી પર પાછા ફરશો તો તમારી ઉંમર તો અઠ્ઠાવીસની જ હોવાની, પરંતુ તમારો નાનો ભાઈ એ વખતે ૪૬ વર્ષનો થઈ ગયો હશે!! આ થિયરીને અમેરિકન સાયન્ટિસ્ટો સાચી સાબિત કરી ચૂક્યા છે. અવકાશમાં વર્ષો સુધી ભ્રમણ કરતાં હોવા છતાં તેમને ફક્ત અમુક દિવસો વીત્યા હોવાની જ અનુભૂતિ થાય છે.હિંદુ વેદ-પુરાણમાં અપાયેલી સાપેક્ષવાદની થિયરી સમજવા માટે પૃથ્વી પરનાં ચાર યુગ અને બ્રહ્મલોકમાં ચાલતાં સમય વિશે થોડી વિગતવાર જાણકારી મળવી જરૂરી છે. ધર્મગ્રંથોમાં જણાવ્યા મુજબ, બ્રહ્મલોકમાં વસતાં ભગવાન બ્રહ્મા સમગ્ર વિશ્વનાં સર્જનહાર છે. તેમનાં દ્વારા રચવામાં આવેલા ચાર યુગ—સતયુગ (૧૭ લાખ ૨૮ હજાર વર્ષ), ત્રેતાયુગ (૧૨ લાખ ૯૬ હજાર), દ્વાપર યુગ (૮ લાખ ૬૪ હજાર) અને કળિયુગ (૪ લાખ ૩૨ હજાર) કુલ ૭૧ વખત પુનરાવર્તન પામ્યા બાદ એક મનવંતર પૂરો કરે છે. મનવંતર જ્યારે ચૌદ વખત પુનરાવર્તન પામે ત્યારે અડધું કલ્પ પૂરું થયું ગણાય. ભગવાન બ્રહ્માનાં બ્રહ્મલોકની એક સવાર એટલે આ અડધો કલ્પ!! તેમનો બાકીનો અડધો દિવસ (સંધ્યાકાળથી લઈને રાત સુધીનો સમય) એટલે બીજો અડધો કલ્પ! (સાદી ભાષામાં એવું કહી શકાય કે બ્રહ્મલોકમાં જ્યારે માંડ એક દિવસ પૂરો થાય ત્યાં સુધીમાં આપણી ધરતી પર અબજો વર્ષ વીતી ચૂક્યા હોય!)રાજા રેવતનાં સુપુત્ર કકુદમીને ત્યાં એક ખૂબસૂરત રાજકુમારીનો જન્મ થયો. જેને નામ અપાયું રેવતી! રાજા કકુદમીએ પોતાની યુવાન થયેલી પુત્રીને પરણાવવા માટે અનેક રાજકુમારોની પરીક્ષા લીધી. પરંતુ એક પણ કુંવર એવો ન મળ્યો જે રેવતીને લાયક હોય! આખરે કોઈ ઉપાય ન જડતાં રાજા કકુદમી પુત્રી રેવતીને લઈને બ્રહ્મલોકમાં જવા રવાના થયા. ત્યાં પહોંચીને તેમણે જોયું તો બ્રહ્માજી ત્યાંના સંગીતકારો દ્વારા પેશ કરવામાં આવી રહેલું સુમધુર સંગીત સાંભળવામાં વ્યસ્ત હતાં. સંગીત-સમારોહ પૂરો થાય ત્યાં સુધી રાજા કકુદમીએ પ્રતીક્ષા કરી. સંગીત પૂરું થયા બાદ જેવી બ્રહ્માજીએ પોતાની આંખો ખોલી કે તરત જ રાજા કકુદમીએ પોતાની મૂંઝવણ ભગવાનને કહી સંભળાવી. બ્રહ્માજીએ મુસ્કુરાઈને રાજા કકુદમીને બ્રહ્મલોકમાં ચાલતાં સમય, મનવંતર અને પૂર્ણ કલ્પ વિશે વિસ્તારપૂર્વક સમજાવ્યું. સાથોસાથ એ પણ કહ્યું કે રાજા કકુદમી તેમજ રાજકુમારી રેવતીએ બ્રહ્મલોકમાં પસાર કરેલી થોડી ક્ષણોની અંદર તો પૃથ્વી પર ૨૭ મનવંતર પૂરા થઈ ગયા છે. હવે ધરતીલોક પર એવું કોઈ જ નથી બચ્યું જે રાજા કકુદમી અને રેવતીને ઓળખતું હોય! તેમનાં તમામ સગા-વ્હાલાઓ અને પ્રજાજનો કાળની ગર્તામાં સમાઈ ગયા છે.રાજા કકુદમી હવે બરાબર મૂંઝાયા. તેમની પરેશાની પારખી ગયેલા બ્રહ્માજી ફરી મર્મમાં હસ્યા. તેમણે રાજાને જણાવ્યું કે, હે રાજન, તું મૂંઝાઈશ નહી. તુ અત્યારે જ તારી પુત્રીને લઈને પૃથ્વી પર જવા રવાના થા. તું પહોંચીશ ત્યાં સુધીમાં ધરતીલોક પર અઠ્ઠાવીસમાં મનવંતરનો દ્વાપર યુગ પૂરો થવાની તૈયારીમાં હશે. એ વખતે ભગવાન વિષ્ણુ કૃષ્ણ-અવતાર લઈ ચૂક્યા હશે. ભાઈ બલરામ તરીકે શેષનાગનું પણ અવતરણ થશે. રાજકુમારી રેવતીનો જન્મ બલરામ સાથે પરણવા માટે જ થયો છે. બંનેનું પાણિગ્રહણ કરાવતાંની સાથે તને મોક્ષ પ્રાપ્ત થઈ જશે.એ જ ક્ષણે, રાજા કકુદમી બ્રહ્માજીને પ્રણામ કહીને પૃથ્વીલોક પર આવી ગયા. ત્યાં જોયું તો બધું જ બદલાઈ ચૂક્યું હતું. ભગવાન બ્રહ્માએ કરેલા ભવિષ્યકથન મુજબ, શ્રીકૃષ્ણનાં ભાઈ બલરામ સાથે પોતાની પુત્રી રેવતીનો હસ્તમેળાપ કરાવી રાજા કકુદમીએ હિમાલય તરફ પ્રયાણ કર્યુ.હવે, આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઈનની થિયરી ઓફ રીલેટિવિટીનાં ચોથા મુદ્દા પર ફરી એક નજર ફેરવી જુઓ. પૃથ્વીથી કરોડો પ્રકાશવર્ષ દૂર આવેલા કોઈ ગ્રહ (કથામાં જણાવ્યું છે તે મુજબ બ્રહ્મલોક) સુધી અગર વ્યક્તિ (પ્રકાશની ગતિએ) પ્રવાસ ખેડીને પાછો આવે તો તેની ઉંમરમાં રત્તીભારનો પણ ફેરફાર ન થાય! રાજા કકુદમીનો ભગવાન બ્રહ્મા સાથેનો સંવાદ આ વાતની સાક્ષી પુરાવે છે. આવા તો કંઈ-કેટલાય કિસ્સાઓ અથવા ગાથાઓ આપણા ગ્રંથોમાં કહેવાઈ ચૂકી છે. પરંતુ આજસુધી તેનાં સાયન્ટિફિક મહત્વને આપણા સુધી પહોંચાડવા માટેનાં પ્રયાસોમાં મોટી કમી રાખી દેવામાં આવી છે, જેનાં લીધે યંગસ્ટર્સ કદાચ ધર્મપ્રિયને બદલે ધર્મભીરું બની ગયા છે!

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

વિજ્ઞાન (ખગોળ વિજ્ઞાન), રાજકારણ અને સાહિત્ય આ ત્રણેય પ્રથમ દૃષ્ટિએ લાગે કે અલગ અલગ છે. લાગે કે આ ત્રણેયનો મેળ કયાં બેસે? પણ તેમાં સામ્યતા ઘણી છે.તે હકીકતમાં એકબીજા સાથે જોડાયેલા છે.ટાગોરનું માઈન્ડ, આઈન્સ્ટાઈનનું માઈન્ડ, પિકાસો, બીથોવન, લિંકન, લિયોનોર્ડો વીંચીનું માઈન્ડ તો એક જ સ્તરનું છે, પણ તેમના રસ્તા જુદા જુદા છે. આપણાં શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે એકદ્‌ સદ્‌ વિપ્રાઃ બહુધા વદન્તિ અર્થાત્‌ સત્ય એક જ છે પણ તેને પામવાના રસ્તા અલગ અલગ હોઈ શકે છે. સાહિત્ય કરીને પણ સત્ય પામી શકાય, રાજકારણ કરીને પણ સત્ય પામી શકાય અને વિજ્ઞાન કરીને પણ સત્ય પામી શકાય. બે બિન્દુ હોય તો એક બિન્દુએથી બીજા બિન્દુએ જવાના ઘણા રસ્તા હોય છે. આપણા દેશમાં તેંત્રીસ કરોડ દેવતા છે તે શક્ય છે કારણ કે સત્ય પામવાના રસ્તા ઘણા છે. ગણિતશાસ્ત્રમાં પણ એક દાખલો ઘણી રીતે ગણી શકાય છે.વિજ્ઞાન જાણે તે રાજકારણ કે સાહિત્ય ઊંડેથી ન પણ જાણતો હોય. રાજકારણ જાણે તે વિજ્ઞાન અને સાહિત્ય ઊંડેથી ન પણ જાણતો હોય. સાહિત્ય જાણે કે રાજકારણ અને વિજ્ઞાન ઊંડેથી ન પણ જાણતો હોય. તેમ છતાં સાહિત્યની પાછળ વિજ્ઞાન છે અને રાજકારણ પાછળ પણ વિજ્ઞાન છે અને વિજ્ઞાનમાં સાહિત્ય અને રાજકારણ પણ છે.વિજ્ઞાનને રજૂ કરવા સાહિત્યની જરૂર પડે છે, રાજકારણને રજૂ કરવા પણ સાહિત્યની જરૂર પડે છે. જે રાજકારણી સાહિત્ય માહેર હોય તે મોટો રાજકારણી બની જાય છે, પુણ્યશાળી રાજકારણી બની જાય છે. ઉદાહરણ ગાંધીજી, જવાહરલાલ નહેરુ, અટલબિહારી વાજપાઈ. રાજકારણ પાછળ સાહિત્ય તો છે જ પણ મનોવિજ્ઞાન, વિજ્ઞાન, દર્શનશાસ્ત્ર અને પોલિટીકલ સાયન્સ પણ છે. તેમ છતાં રાજકારણીને વિજ્ઞાની બનવું અઘરી વાત છે.જો વિજ્ઞાની સાહિત્યનો સ્વામી બને તો તે મહાન વક્તા બની જાય છે અને રાજકારણ જાણે તો લોકો માટે ઉત્તમ કામ કરી શકે છે. સાહિત્યકાર જો વિજ્ઞાન જાણે તો મહાન સાહિત્યકાર બની જાય.ધર્મને જાણવો, ધર્મના વિજ્ઞાનને જાણવું, ધર્મમાં રહેલા વિજ્ઞાનને જાણવું, વેદો - ઉપનિષદો પુરાણોમાં રહેલા ભારતીય વિજ્ઞાનને જાણવું હોય તો સંસ્કૃતભાષા જાણવી પડે. સંસ્કૃતભાષા સર્વશ્રેષ્ઠ ભાષા છે કારણ કે તેની પાછળનું વિજ્ઞાન સર્વશ્રેષ્ઠ છે, મજબૂત છે. પણ હાલમાં આપણે સંસ્કૃતભાષા તો જાણતા નથી. સંસ્કૃતભાષા જાણે છે તે વિજ્ઞાન નથી જાણતાં અને વિજ્ઞાન જાણે છે કે સંસ્કૃતભાષા નથી જાણતા. આ હાલમાં મોટી મુસીબત છે.સાહિત્ય સર્વત્ર છે. સાહિત્ય વગર ન તો વિજ્ઞાન આગળ વધી શકે, ન તો રાજકારણ. ગાણિતિક સૂત્રો અને ચિહ્નો સાહિત્ય જ છે, ભાષા જ છે. સંગીત પણ ભાષા છે અને નૃત્ય પણ ભાષા જ છે. કોઈ પણ કલા એ ભાષા જ છે. આ બધા જ પાછળ વિજ્ઞાન છે, સાહિત્ય સર્જન પણ કરી શકે અને વિસર્જન પણ. સાહિત્ય માનવીને મહાન બનાવી શકે અને નીચો પણ પાડી શકે. દ્રૌપદીએ દુર્યોધનને જે કહ્યું કે આંધળાના છોકરા આંધળા જ હોય ને. તેને મહાભારત સર્જ્યું.સાહિત્ય શબ્દબ્રહ્મ છે. શબ્દબ્રહ્મનું ઉદ્ભવસ્થાન અંતરીક્ષ છે, બ્રહ્માંડ છે. શ્ર્‌લોક છે ને કે અર્ધોધડો ધૌષમુપૈતિ નૂનમ્‌ પૂર્ણોધકો નૈવકરોતિ શબ્દમ્‌ અર્થાત્‌ ધડો પૂર્ણ ભરેલો ન હોય તો જ અવાજ કરે. એટલે કે તેમાં અંતરીક્ષ હોય તો જ શબ્દ નીકળે. માટે અંતરીક્ષ જ શબ્દબ્રહ્મનું ઉદ્ગમસ્થાન છે અને અંતરીક્ષ પોતે જ પરબ્રહ્મ છે. વાલ્મીકિ, વેદવ્યાસ, શંકરાચાર્ય, તુલસીદાસ, નરસિંહ મહેતા, કાલિદાસ, ભારવી, દંડિની, માઘ, જયદેવ બધાં શબ્દોનાં સ્વામીઓ હતા. સાહિત્ય માયાવી છે, રહસ્યમય છે, વિજ્ઞાન પણ માયાવી અને રહસ્યમય છે અને રાજકારણ પણ.રાજકારણને લઈએ તો, રાજકારણ ક્યાં નથી? રાજકારણ સર્વત્ર છે. રાજકારણ પોતે લોકોનાં કલ્યાણ માટે છે, પણ નઠારુ રાજકારણ પણ છે. રાજકારણ માનવીને મહાન બનાવે છે અને વ્યક્તિનો વિનાશ પણ સર્જે છે. રાજકારણ સર્જન પણ કરે છે અને વિસર્જન પણ તેવું જ વિજ્ઞાનનું છે.રાજકારણીઓએ લોકો અને રાજકારણીઓમાં સુસંવાદિતા - સ્પંદનો જાળવવા જરૂરી છે. ખગોળવિજ્ઞાન કે વિજ્ઞાનમાં પણ સુસંવાદિતા જાળવવા પડે છે અને જો તે ન જળવાય તો આકાશીપિંડો ક્યાં ફેંકાઈ જાય તે ખબર પણ ન પડે. તેવું જ રાજકારણમાં છે. સાહિત્યમાં પણ સુસંવાદિતા જાળવવી પડે છે.બ્રહ્માંડમાં પણ આકાશીપિંડો વચ્ચે સુસંવાદિતા જળવાય તો જ સિસ્ટમ બરાબર ચાલે, નહીં તો મોટી ગરબડ થઈ જાય. જેને કેઓટીક થીઅરી કહે છે. રાજકારણીઓ જે પગલા ભરે તે તાર્કિક અને વૈજ્ઞાનિક હોય છે અને પ્રયોગાત્મક પણ હોય છે.બ્રહ્માંડમાં ઊર્જાનું આદાન - પ્રદાન થાય છે, તે રાજકારણીય રીતે જ થાય છે. સુસંવાદિતા રાખે તે ટકી શકે, નહીં તો ફેંકાઈ જાય. રાજકારણનાં સમીકરણો વિજ્ઞાન છે. તે ક્ષણે ક્ષણે બદલાતા રહે છે તેવું જ સાહિત્ય અને વિજ્ઞાનમાં છે.બ્રહ્માંડ એટલે ખગોળવિજ્ઞાન - વિજ્ઞાન બ્રહ્માંડ સર્વવ્યાપી છે. બ્રહ્માંડમાં જ બધું ઉત્પન્ન થાય છે અને તેમાં જ સમાય છે. બ્રહ્માંડ બધાનું ઉદ્ગમસ્થાન છે અને અંતિમ સ્થાન છે. બ્રહ્માંડની બહાર કાંઈ જ નથી. ખગોળવિજ્ઞાન (વિજ્ઞાન)ની બહાર કાંઈ જ નથી. વિજ્ઞાન બ્રહ્માંડની જીવનરેખા છે. બ્રહ્માંડ (ખગોળ વિજ્ઞાન) ઈતિહાસ, ભૂગોળ અને દરેકે દરેક શાસ્ત્ર લઈને બેઠું છે.બ્રહ્માંડ પોતે જ સંગીત અને નૃત્ય છે. રાજકારણમાં પણ સંગીત અને નૃત્ય ચાલ્યા કરે છે. સાહિત્યમાં સંગીત અને નૃત્ય છે. બ્રહ્માંડ દિવસે દિવસે વિસ્તૃત થતું જાય છે. તેવું જ સાહિત્ય અને રાજકારણનું છે.બ્રહ્માંડમાં તદ્દન નગણ્ય, સૂક્ષ્મ ઘટના ધીરે ધીરે વિશાળરૂપ ધારણ કરે છે અને પછી સર્જન કે વિસર્જન કરે છે. તેવું જ રાજકારણ અને સાહિત્યમાં છે.બ્રહ્માંડમાં છેવટે અદ્વૈતવાદ છે છેવટે તે બધું ચેતના છે માટે વિજ્ઞાન, સાહિત્ય અને રાજકારણ બધાં એકના એક જ છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

ધન રાશિમાં થનાર સૂર્યગ્રહણ દરમ્યાન શું કરવું અને ક્યાં-ક્યાં નિયમોનું પાલન કરવું...

આપણા હિંદુ ધર્મ માંવૈદિક ઋષિ પરંપરા વિજ્ઞાનની દ્રષ્ટિ એ સંપૂર્ણપણે સચોટ દર્શન કરાવે છે. જેને આજનું વિજ્ઞાન પણ કબુલ કરે છે, મિત્રો સૂર્ય અને પૃથ્વી વચ્ચે જયારે ચંદ્ર આવે છે ત્યારે સૂર્યગ્રહણ બને છે. આ વખતે સૂર્ય ગ્રહણ તા. ૨૬-૧૨-૨૦૧૯ ગુરુવારે થવા જઈ રહ્યું છે,તો ચાલો આપણે ગ્રહણ વિશેની થોડી માહિતી સમજીએ તેમજ તેનું શુભ/અશુભ ફળ પણ સમજીએ-જાણીએ.

તા. ૨૬ના ૨૦૧૯વિક્રમ સંવત ૨૦૭૬ માગશર માસની અમાસ તિથિમાં મૂળ નક્ષત્રમાં તેમજ ધનરાશીમાં સૂર્યગ્રહણ થવાનું છે. આ ગ્રહણ સંપૂર્ણ ભારત,પૂર્વી યુરોપ, આફ્રિકાનો પૂર્વ ભાગ,એશિયા, ઉતર પશ્ચિમી ઓસ્ટ્રેલીયા, હિન્દ મહાસાગર, સ્પેસિફિક મહાસાગરમાં દેખાશે. ગ્રહણનો સ્પર્શ કાળ, મોક્ષકાળ, મધ્યકાળઆદિ નીચે પ્રમાણે છે.(ભારત) ગ્રહણ સ્પર્શ કાળ : તા. ૨૬/૧૨/૨૦૧૯ ૦૮ઃ૦૦ કલાક ૦૭ મિનીટથી (ફળ), ગ્રહણ મધ્યકાળઃ તા. ૨૬/૧૨/૨૦૧૯ ૦૯ઃ૦૦ કલાક ૨૨ મિનીટ(ફળ), ગ્રહણ મોક્ષ કાળઃ તા.૨૬/૧૨/૨૦૧૯ ૧૦ઃ૦૦ કલાક ૫૩ મિનીટ(ફળ), સૂર્યગ્રહણનો વેધ ચાર પ્રહર એટલે બાર કલાક પહેલા શરુ થઇજાય છે. તા. ૨૫/૧૨/૨૦૧૯ રાત્રે ૦૮ઃ૦૫ વાગ્યાથી તા. ૨૬/૧૨/૨૦૧૯ સવારે ૧૦ઃ૫૩ વાગ્યા સુધી ગ્રહણ પાળવાનું રહશે.

ગ્રહણ દરમ્યાન શું કરવું, ક્યાં-ક્યાં નિયમોનું પાલન કરવું...

* ગ્રહણના વેધ સમય પૂર્વે દરેક દેવાલયોમાં પૂજા કરી દ્વાર બંધ કરી દેવા. * ગ્રહણ પ્રારંભ થયા પૂર્વે સ્નાન કરવું, ગ્રહણ પૂર્ણ થઇગયા પછી પણ સ્નાન કરવું,* ગ્રહણનો વેધ પ્રારંભ થયા પૂર્વે ઘરમાં લીલી સામગ્રીમાં દર્ભ રાખવો, દેવમંદિરમાં પણ દર્ભ રાખવો. * ગ્રહણ સમયે બધુજ જળ ગંગા જળ સમાન છે,* ગ્રહણ સમયે દરેક બ્રાહ્મણ વ્યાસજી સમાન છે, માટે બ્રાહ્મણ ને દાન આપવું.* ગ્રહણ સમયે ભગવાન ના નામનો જપ કરવો,અને સ્મરણ કરવું * ગ્રહણ પ્રારંભ થયા બાદ મધ્ય સમયે જપ નો દશાંશ યજ્ઞ કરી શકાય. * ગ્રહણ મોક્ષ થાય ત્યારે તર્પણ,શ્રાદ્ધ અને દાન કરવું.* ગ્રહણ દરમ્યાન ભોજન કરવું નિષેધ માનવામાં આવ્યું છે, માટે ભોજન નો ત્યાગ કરવો.* ગ્રહણ દરમ્યાન શયન કરવું પણ નિષેધ માનવામાં આવ્યું છે, તેને મહાપાપ માનવામાં આવ્યું છે.* ગ્રહણ દરમ્યાન ગર્ભવતી બહેનોએ બહાર જવું નહિ.* ગ્રહણ પૂર્ણ થયા બાદ સ્નાન કરી નવું યજ્ઞોપવીત ધારણ કરવું.* ગ્રહણ સમયે જપ અને દાન કરવાથી અનેક ગણું વધારે પુણ્ય પ્રાપ્ત થાય છે.*ગ્રહણ સમયે બાળકો,મોટી ઉમરના વ્યક્તિઓ (વૃદ્ધ)અને દદર્ીઓ નિયમનું પાલનના કરી શકે તો પણ તેમને દોષ લાગતો નથી.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

પહેલાં એમ મનાતું કે પૃથ્વી બ્રહ્માંડના કેન્દ્રમાં છે. કોપરનિકસ, ગેલેલિયો વગેરેએ સાબિત કર્યું કે સૂર્ય બ્રહ્માંડના કેન્દ્રમાં છે, નહીં કે પૃથ્વી. ગેલેલિયોએ આકાશગંગાના પટ્ટા તરફ દૂરબીન તાક્યું તો તેને ખબર પડી કે આકાશગંગાનો દૂધિયો પટ્ટો હકીકતમાં લાખો, કરોડો તારાનો સમૂહ છે. આપણે રાતે જે બધા તારા જોઇએ છીએ તે બધાં જ આપણી આકાશગંગાના સભ્યો છે. તેથી એમ મનાતું કે સૂર્ય બ્રહ્માંડના કેન્દ્રમાં છે અને સૂર્ય આકાશગંગાના કેન્દ્રમાં છે અને બ્રહ્માંડ એટલે ધરતી અને તેની ઉપર આકાશગંગાનો તારા ભરેલો ચંદરવો.વિલિયમ હર્ષલે પ્રથમવાર આકાશગંગાનો આકાર જાણવાનો પ્રયત્ન કર્યો અને તેનું ચિત્ર ખડું કર્યું. પછી બીજા આકાશનિરીક્ષકોએ જોયું કે રાત્રિ આકાશમાં તારા વચ્ચે જે ધાબા દેખાય છે તે હકીકતમાં આકાશગંગા જેવી બીજી મંદાકિનીઓ જ છે. આકાશગંગા બ્રહ્માંડના કેન્દ્રમાં છે તે વાત ખોટી સાબિત થઇ. તેમ છતાં સૂર્ય આકાશગંગાના કેન્દ્રમાં છે તેમ વિજ્ઞાનીઓ માનતા રહ્યા હતા. વીસમી સદીના વીસના દાયકામાં અમેરિકી ખગોળવિદ એડવીન હબલે મંદાકિનીઓનો અભ્યાસ કરી એ સાબિત કર્યું કે મંદાકિનીઓ એકબીજાથી દૂર ભાગે છે અને આપણું વિશ્વ વિસ્તૃત થતું જાય છે. બ્રહ્માંડની વિચિત્રતા એ છે કે પૃથ્વી પર આપણે ગમે ત્યાં ઊભા રહીએ આપણને લાગે કે આપણે બ્રહ્માંડના કેન્દ્રમાં છીએ. તે જ રીતે ગમે તે ગેલેક્સીમાં જઇને જોઇએ તો લાગે કે તે ગેલેક્સી બ્રહ્માંડના કેન્દ્રમાં છે. એટલે કે પૃથ્વી પરનું દરેક બિન્દુ કે બ્રહ્માંડની દરેક મંદાકિની બ્રહ્માંડના કેન્દ્રમાં છે અને પૃથ્વી પરનું કોઇ પણ બિન્દુ કે બ્રહ્માંડની કોઇ પણ ગેલેક્સી બ્રહ્માંડના કેન્દ્રમાં નથી. આ ઉપરથી આપણને એક સુંદર મેસેજ (સંદેશો)મળે છે કે બ્રહ્માંડની કોઇ પણ વસ્તુ કે માનવી બ્રહ્માંડ માટે કેન્દ્ર સ્થાને છે, ખૂબ જ મહત્ત્વ ધરાવે છે, સાથે સાથે બ્રહ્માંડને, કુદરતને માટે કોઇ પણ મહત્ત્વનું નથી. માટે આપણે અભિમાન કરવાની જરૂર નથી તેમ છતાં આપણે એ માનવું જરૂરી છે કે બ્રહ્માંડ માટે હકીકતમાં આપણે મહત્ત્વના છીએ.

આજથી ૫૦૦ વર્ષ પહેલાં નરસિંહ મહેતાએ બહુ સરસ ગાયું હતું કે હું કરું, હું કરું એ જ અજ્ઞાનતા શકટનો ભાર જેમ શ્ર્‌વાન તાણે. એટલે કે ગાડા નીચે કૂતરું ચાલતું હોય અને તે એમ માને કે હું જ ગાડાને ચલાવું છું. તેવી હાસ્યાસ્પદ આપણી બ્રહ્માંડમાં સ્થિતિ છે.વીસમી સદીના ત્રીસના દાયકામાં અમેરિકી ખગોળવિદ હર્લો શેપ્લેએ બ્રહ્માંડમાં આપણી મંદાકિનીની આસપાસ પરિક્રમા કરતા તારકગુચ્છો (ગ્લોબ્યુલર કલસ્ટર)ના ડિસ્ટ્રિબ્યુશનનો અભ્યાસ કરી દર્શાવ્યું કે પૃથ્વી પરથી આકાશગંગાને અને તેની પરિક્રમા કરતાં તારકગુચ્છોનો અભ્યાસ દર્શાવે છે કે એ દિશામાં ઘણા બધા તારકગુચ્છો છે, જ્યારે તેની વિરુદ્ધ દિશામાં બહુ ઓછા તારકગુચ્છો છે. એ દર્શાવે છે કે આપણો સૂર્ય મંદાકિનીના કેન્દ્રમાં નથી.

જો તે મંદાકિનીના કેન્દ્રમાં હોય તો સૂર્યમાળા ફરતે આ તારકગુચ્છો સરખી રીતે વિખરાયેલાં દેખાવા જોઇએ, શેપ્લેએ પછી કહ્યું કે આપણો સૂર્ય આકાશગંગા મંદાકિનીના કેન્દ્રથી ૩૨૦૦૦ પ્રકાશવર્ષ દૂર છે. આમ સૂર્યે તેની કેન્દ્રીય ગાડી ખોઇ નાખી. તેમ છતાં તે સૂર્યમાળાના કેન્દ્રમાં તો છે જ. આપણા મનીષીઓએ કહ્યું છે કે ધ્યેય : સદા સવિતુઃ મંડલ મધ્યવર્તી/અર્થાત સૂર્યમંડળના કેદ્રમાં છે તેવા સૂર્યનું ધ્યાન ધરો. એ જ દાયકામાં ડચ ખગોળવિજ્ઞાની હેન્ડ્રિક ઉર્ટે દર્શાવ્યું કે આપણી આકાશગંગા તેની ધરી પર ગોળ ગોળ ફરે છે. તેની ધરી પર ફરતાં એક અબજ વર્ષ લાગે છે. આપણે દિવસે કે રાતે આકાશ તરફ જોઈએ તો લાગે કે બ્રહ્માંડ આપણી ફરતે ફરે છે. ૧૫૪૨ની સાલ પહેલાં લોકો માનતાં કે પૃથ્વી વિશ્વના કેન્દ્રમાં છે અને આખું વિશ્વ પૃથ્વીની ફરતે ફરે છે. આ રીતે પુરાતન કાળમાં પૃથ્વીનું ઘણું મહત્ત્વ હતું. તેનું એકચક્રીય રાજ હતું. પુરાતનકાળમાં વિશ્વ એટલે પૃથ્વી અને તેની માથે તારલાભર્યું આકાશ અને તેમાં સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહો વિહાર કરે.

આપણા મનીષીઓને પાંચ હજાર વર્ષ પૂર્વે ખબર હતી કે સૂર્ય જ ગ્રહમાળાના કેન્દ્રમાં છે અને પૃથ્વી પોતાની ધરી પર ગોળ ગોળ ફરે છે. પણ આપણને જ આપણા જ્ઞાનની ખબર ન હતી. આપણે જ આપણા જ્ઞાનથી અજાણ હતા. શાસ્ત્રોમાં લખ્યું છે ધ્યેયઃ સદા સવિતુ મંડલ મધ્યવર્તી, અર્થાત્‌ આકાશ મંડળના મધ્યમાં રહેલા સૂર્યનું ધ્યાન ધરો. આ દર્શાવે છે કે આપણા મનીષીઓને ખબર હતી કે સૂર્ય વિશ્વના કેન્દ્રમાં છે. આ વિચારસરણી સૂર્ય-કેન્દ્રીય વિશ્વ વિચારસરણી કહેવાય છે કે પૃથ્વી-કેન્દ્રીય વિશ્વ વિચાર સરણીને જીઓ સેન્ટ્રીક યુનિવર્સ કહેવાય છે. પુરાણોમાં લખ્યું છે કે પૃથ્વી પ્રાંગમુખી ભ્રમતી અર્થાત્‌ પૃથ્વી પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ પોતાની ધરી પર ઘુમે છે. ગ્રીસમાં ર૩૦૦ વર્ષ પૂર્વે સેમોસના એરિસ્ટાર્ચસે કહેલું કે ગ્રહો પોતપોતાની ધરી પર ગોળ ગોળ ઘુમે છે. સાથે સાથે તેઓ સૂર્યની પણ પરિક્રમા કરે છે. પણ એરિસ્ટાર્મસનું કોઈએ સાંભળ્યું નહીં. તે ૧૮૦૦ વર્ષ પહેલાં જન્મી ગયો હતો, તેમાં બીજા વિદ્વાનોની દલીલો એ હતી કે જો પૃથ્વી ગોળ ગોળ ફરતી હોય તો આપણાથી અંતરીક્ષમાં ફેંકાયેલો દડો આપણી પાછળ પડવો જોઈએ. આપણા હાથમાં ન આવવો જોઈએ. આવું બનતું નથી. હવે આપણને સમજાયું છે કે પૃથ્વીથી થોડે અંતરે અંતરીક્ષમાં ગયેલો દડો, પૃથ્વી સાથે જ જડાયેલો ગણાય, પણ જો આપણે રોકેટને એક દેશમાંથી બીજા દેશમાં લાંબા અંતરે ફેંકીએ તો આપણે જે ટારગેટે રોકેટને ફેંકવાનું હોય તેનાથી ઓછાં અંતરે ટારગેટ કરવું પડે, નહીં તો તે ટારગેટને ચૂકી જાય અને ટારગેટની પાછળ પડે.

પૃથ્વી સૂર્યની પરિક્રમા કરે છે તેની વિરુદ્ધમાં પ્રાચીન વિદ્વાનોની દલીલ એમ હતી કે જો પૃથ્વી સૂર્યની પરિક્રમા કરતી હોય તો તે જે દિશામાં ગતિ કરતી હોય તે દિશાના તારા નજીક આવતા દેખાય અને મોટા મોટા થતાં દેખાય અને વિરુદ્ધ દિશામાં આનાથી ઊલટું દેખાય, પણ આમ થતું દેખાતું નથી. હવે આપણને ખબર પડી છે કે તારા એટલા બધા દૂર છે કે આ ફેરફાર સૂક્ષ્મ હોવાથી નરીઆંખે દેખાતો નથી, પણ હવે વિજ્ઞાનીઓએ એવાં ઈન્સ્ટ્રુમેન્ટ બનાવ્યાં છે કે આ ફેરફાર નોંધી શકાય છે. તેમ છતાં છેક ૧પ૪ર સુધી લોકો માનતા રહ્યા હતા કે પૃથ્વી વિશ્વના કેન્દ્રમાં છે. ખગોળવિદોએ પૃથ્વી વિશ્વના કેન્દ્રમાં છે તેવી વિચારસરણીનો સ્વીકાર કર્યો હતો, પણ તેમને બે નિરીક્ષણો સમજાતાં ન હતાં. એક કે ગ્રહો વક્રગતિ શા માટે કરે છે. બીજું કે ગ્રહો એક સ્થિતિમાં બહું નજીક તેજસ્વી અને મોટા દેખાય છે, જ્યારે બીજા સમયે એ જ પરિસ્થિતિમાં તે દૂર ઝાંખા અને નાના દેખાય છે. આ નિરીક્ષણ તેઓએ ગ્રહોના અંતર અને સાઈઝના વેધો લેવાથી જણાઈ હતી. આ ગૂંચવણ તેમને સતાવતી હતી. આ ગૂંચવણને ઉકેલવા ઈસુની સદીના પ્રાથમિક વર્ષોમાં વિચક્ષણ ખગોળ વિજ્ઞાની ટૉલેમીએ એક સ્કીમની (યોજનાની) કલ્પના કરી. તે મુજબ ગ્રહ પૃથ્વીની ફરતે વર્તુળમાં પ્રદક્ષિણા નથી કરતો પણ એક બિન્દુ વર્તુળકક્ષામાં પૃથ્વી ફરતે ફરે છે અને તેની ફરતે વર્તુળકક્ષામાં ગ્રહ ફરે છે. આ યોજનાનો ખગોળવિદો સાઈકલ અને એપી-સાઈકલ કહે છે. પુરાતન સમયમાં વર્તુળ દૈવી વક્ર ગણાતું માટે ગ્રહોની કક્ષા તેમણે વર્તુળમાંની લીધી હતી. તેની પાછળ ચોક્કસ નિરીક્ષણ ન હતું. ટૉલેમીની આ સ્કીમ (યોજના) રાહત આપતી દેખાઈ પણ તે ગ્રહોની ગતિવિધિ સંતોષી ન શકી. તો ટૉલેમીએ કહ્યું કે પૃથ્વીની ફરતે વર્તુળકક્ષામાં એક બિન્દુ પરિક્રમા કરે છે. આ બિન્દુની ફરતે વર્તુળકક્ષામાં એક બીજું બિન્દુ પરિક્રમા કરે છે અને તે બીજા બિન્દુની ફરતે વર્તુળ કક્ષામાં ગ્રહ પરિક્રમા કરે છે. એટલે કે વર્તુળ એની ઉપર વર્તુળ અને એની ઉપર વર્તુળકક્ષામાં ગ્રહ પરિક્રમા કરે છે. તેને સાઈકલ, એપી-સાઈકલ અને એપી-એપી-સાઈકલની યોજના કહે છે. આ હકીકતમાં ગ્રહની ગતિવિધિનો મેળ બેસાડવાની કાલ્પનિક યોજના હતી. તે કૃત્રિમ યોજના હતી અને દિવસે દિવસે ગ્રહની ગતિવિધિ સમજાવવા જટિલ બનતી ચાલી. જાણે કે મારી મચેડીને ગ્રહની ગતિવિધિ સમજાવવાની જ હોય તેવી આ સ્કીમ હતી. બીજી કોઈ સમજણની ગેરહાજરીમાં ટૉલેમીની આ સ્કીમ ૧૩૦૦ વર્ષ ચાલી તે એટલી જ જટિલ બની ગઈ હતી કે ખગોળ વિજ્ઞાનીઓ આ સ્કીમથી કંટાળી ગયા હતા. પણ આ બાબતે બીજો રસ્તો દેખાતો ન હતો. અગિયારમી સદીના વિખ્યાત આરબ ખગોળ વિજ્ઞાની ઓમર ખય્યામે સૂર્યમંડળની ગતિવિધિને સમજાવતી આ સ્કીમ તેમને ખૂંચતી લાગી, સમજમાં જ ન આવી, કૃત્રિમ લાગી, તેથી તેમણે ખગોળવિજ્ઞાનને જ તિલાંજલિ આપી અને દારૂ અને રુબાયતોને રવાડે ચડી ગયા. ૧૫૪૨માં મરણ પથારીએ પડેલા પૉલેન્ડના પાદરી, ગણિત અને ખગોળ વિજ્ઞાની નિકોલસ કોપરનિક્સે પોતાનું પુસ્તક પ્રગટ કરી જાહેર કર્યું કે પૃથ્વી નહીં, પણ સૂર્ય વિશ્વના કેન્દ્રમાં છે અને પૃથ્વી સહિતના બધા જ ગ્રહો વર્તુળકક્ષામાં સૂર્યની પરિક્રમા કરે છે. કોપરનિક્સની સૂર્ય-કેન્દ્રીય થીઅરીએ ખગોળ-વિજ્ઞાનીઓને મૂંઝવતો વક્રગતિનો પ્રશ્ન હલ કર્યો, કારણ કે અંદરનો ગ્રહ ઝડપી ગતિ કરે છે, તેથી તેની પરથી જોતાં જ્યારે અંદરનો ગ્રહ બહારના ગ્રહ નજીક જાય ત્યારે બહારનો ગ્રહ વક્ર ગતિ કરતો દેખાય. આ એક આભાસ છે, કારણ કે હકીકતમાં કોઈ ગ્રહ વક્રગતિ કરતો જ નથી, પણ કોપરનિકસની સૂર્ય-કેન્દ્રીય થીઅરી એ સમજાવી શકી નહીં કે શા માટે અમુક ચોક્કસ સ્થિતિમાં ગ્રહો તેજસ્વી મોટા અને નજીક દેખાય છે અને તે જ સ્થિતિમાં અમુક બીજા સમયે તે નાના ઝાંખા અને દૂર દેખાય છે, કારણ કે બધાં જ ગ્રહો જો વર્તુળકક્ષામાં સૂર્યની પરિક્રમા કરતા હોય તો બંને પરિસ્થિતિ અદલો-અદલ સમાન હોવી જોઈએ. આ પરિસ્થિતિએ કોપરનિક્સની થીઅરી પર શંકા જગાડી. ટાયકો બ્રાહે જેવા મહાન ખગોળ નિરીક્ષકે કોપરનિક્સની થીઅરીને સાચી સ્વીકારવાનો ઈન્કાર કર્યો. બ્રાહેએ કહ્યું કે પૃથ્વી વિશ્વના કેન્દ્રમાં છે, પણ સૂર્ય અને ચંદ્ર પૃથ્વીની પરિક્રમા કરે છે પણ ગ્રહો બધા સૂર્યની પરિક્રમા કરે છે તેથી આપણને ગ્રહોની વક્ર ગતિ સમજાય છે અને ગ્રહો અમુક સમયે નજીક, પ્રકાશિત અને મોટા દેખાય છે અને એ જ પરિસ્થિતિમાં અમુક બીજા સમયે તે દૂર, ઝાંખા અને નાનાં દેખાય છે, તે પણ સમજી શકાય છે. યોગાનુયોગ ટાયકો બ્રાહેને તેના કાકા ડેન્માર્કના રાજા સાથે વેધશાળામાં અપાતી મોટી નાણાકીય સહાયની કાપ થઈ તે વિષયે ઝઘડો થયો. તે તેની કોપરનહેગનના વીન ટાપુની વેધશાળાનાં બધાં જ સાધનો લઈ જર્મનીનાં પ્રાગ શહેરમાં આવ્યો. બ્રાહેનું શરીર જબ્બર હતું. તેનો ખોરાક પણ જબ્બર હતો. તેનું દારૂ પીવાનું પણ જબ્બર હતું અને તેનો ગુસ્સો પણ જબ્બર હતો. તેણે ર૦ વર્ષ સુધી લગભગ દરરોજ રાતે તારા, ગ્રહોનો અભ્યાસ કરેલા અને આકાશપિંડોનાં ખૂબ જ ચોક્કસ અને સૂક્ષ્મ વેધ લીધેલાં અને તેની લોગબુક બનાવેલી આજ સુધી પણ ટાયકોનું નામ આકાશ નિરીક્ષક તરીકે સન્માન સાથે લેવાય છે, તેનો જોટો જડવો મુશ્કેલ છે.ટાયકોનો મદદનીશ જો કોઈ ભૂલ કરે તો તે તેને લાફો મારી દે અને તેનો એક લાફો ખાય તે ત્રણ ગલોટીયા ખાઈ જાય. આવા ટાયકોની નીચે કામ કરવા જર્મનીનો ગરીબ પણ મિસ્ટિક ખગોળવિદ યોહાન્સ કેપ્લર આવે છે. કેપ્લરની ઘણી આજીજી પછી ટાયકો તેને મદદનીશ તરીકે સ્વીકારે છે અને તેને મંગળનો અભ્યાસ કરવાનું કહે છે, સાથે સાથે તાકીદ કરે છે કે જે નિરીક્ષણ કરે તે બરાબર નોંધે અને તેમાંથી થીઅરી બનાવવાની ક્રિયા માંડી વાળે.કેપ્લરે બરાબર તે પ્રમાણે મંગળનું નિરીક્ષણ અને અધ્યયન કર્યું. તેના આશ્ચર્ય વચ્ચે તેણે જોયું કે ગ્રહ વર્તુળાકાર કક્ષામાં નહીં, પણ દીર્ઘવર્તુળાકાર કક્ષામાં સૂર્યની પરિક્રમા કરે છે. આભાર માનવો રહ્યો ગ્રીક ગણિત-ભૂમિતિ-ખગોળશાસ્ત્રીઓનો કે તેમણે વર્તુળ, દીર્ઘવર્તુળ પરવલય અતિ પરવલય વગેરેનું ગણિત અને ભૂમિતિ શોધી કાઢી હતી જેથી કેપ્લર ગ્રહનો માર્ગ દીર્ઘવર્તુળ છે તે જાણી શક્યો.એવામાં ટાયકોનું તેના શરીર, તેનો ગુસ્સો, તેની ખાવા-પીવાની ટેવોને લીધે અચાનક હાર્ટઍટેકમાં મૃત્યુ થયું. ટાયકોના નિરીક્ષણની બધી જ નોંધ કેપ્લરના હાથમાં આવી. તેણે ગ્રહગતિના ત્રણ નિયમો તારવ્યા જે ખગોળ વિજ્ઞાનના પાયાના બન્યા. આ નિયમો હતા કે ગ્રહો દીર્ઘવર્તુળમાં ગતિ કરે છે, ગ્રહ દર સેકન્ડે એક સરખું ક્ષેત્રફળ આવરે છે અને ગ્રહના પરિક્રમાના સમયનો વર્ગ તેના અંતરના ઘનના પ્રમાણમાં હોય છે. આ નિયમો નિરીક્ષણ પરથી તારવવામાં આવ્યા હતા. તેની પાછળનું ભૌતિકશાસ્ત્ર અજાણ્યું હતું. શા માટે ગ્રહો સૂર્યની પરિક્રમા કરે છે તે મૂળભૂત પ્રશ્નનો જ જવાબ કેપ્લર પાસે ન હતો.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

ધન રાશિમાં થનાર સૂર્યગ્રહણ દરમ્યાન શું કરવું અને ક્યાં-ક્યાં નિયમોનું પાલન કરવું...

આપણા હિંદુ ધર્મ માંવૈદિક ઋષિ પરંપરા વિજ્ઞાનની દ્રષ્ટિ એ સંપૂર્ણપણે સચોટ દર્શન કરાવે છે. જેને આજનું વિજ્ઞાન પણ કબુલ કરે છે, મિત્રો સૂર્ય અને પૃથ્વી વચ્ચે જયારે ચંદ્ર આવે છે ત્યારે સૂર્યગ્રહણ બને છે. આ વખતે સૂર્ય ગ્રહણ તા. ૨૬-૧૨-૨૦૧૯ ગુરુવારે થવા જઈ રહ્યું છે,તો ચાલો આપણે ગ્રહણ વિશેની થોડી માહિતી સમજીએ તેમજ તેનું શુભ/અશુભ ફળ પણ સમજીએ-જાણીએ.

તા. ૨૬ના ૨૦૧૯વિક્રમ સંવત ૨૦૭૬ માગશર માસની અમાસ તિથિમાં મૂળ નક્ષત્રમાં તેમજ ધનરાશીમાં સૂર્યગ્રહણ થવાનું છે. આ ગ્રહણ સંપૂર્ણ ભારત,પૂર્વી યુરોપ, આફ્રિકાનો પૂર્વ ભાગ,એશિયા, ઉતર પશ્ચિમી ઓસ્ટ્રેલીયા, હિન્દ મહાસાગર, સ્પેસિફિક મહાસાગરમાં દેખાશે. ગ્રહણનો સ્પર્શ કાળ, મોક્ષકાળ, મધ્યકાળઆદિ નીચે પ્રમાણે છે.(ભારત) ગ્રહણ સ્પર્શ કાળ : તા. ૨૬/૧૨/૨૦૧૯ ૦૮ઃ૦૦ કલાક ૦૭ મિનીટથી (ફળ), ગ્રહણ મધ્યકાળઃ તા. ૨૬/૧૨/૨૦૧૯ ૦૯ઃ૦૦ કલાક ૨૨ મિનીટ(ફળ), ગ્રહણ મોક્ષ કાળઃ તા.૨૬/૧૨/૨૦૧૯ ૧૦ઃ૦૦ કલાક ૫૩ મિનીટ(ફળ), સૂર્યગ્રહણનો વેધ ચાર પ્રહર એટલે બાર કલાક પહેલા શરુ થઇજાય છે. તા. ૨૫/૧૨/૨૦૧૯ રાત્રે ૦૮ઃ૦૫ વાગ્યાથી તા. ૨૬/૧૨/૨૦૧૯ સવારે ૧૦ઃ૫૩ વાગ્યા સુધી ગ્રહણ પાળવાનું રહશે.

ગ્રહણ દરમ્યાન શું કરવું, ક્યાં-ક્યાં નિયમોનું પાલન કરવું...

* ગ્રહણના વેધ સમય પૂર્વે દરેક દેવાલયોમાં પૂજા કરી દ્વાર બંધ કરી દેવા. * ગ્રહણ પ્રારંભ થયા પૂર્વે સ્નાન કરવું, ગ્રહણ પૂર્ણ થઇગયા પછી પણ સ્નાન કરવું,* ગ્રહણનો વેધ પ્રારંભ થયા પૂર્વે ઘરમાં લીલી સામગ્રીમાં દર્ભ રાખવો, દેવમંદિરમાં પણ દર્ભ રાખવો. * ગ્રહણ સમયે બધુજ જળ ગંગા જળ સમાન છે,* ગ્રહણ સમયે દરેક બ્રાહ્મણ વ્યાસજી સમાન છે, માટે બ્રાહ્મણ ને દાન આપવું.* ગ્રહણ સમયે ભગવાન ના નામનો જપ કરવો,અને સ્મરણ કરવું * ગ્રહણ પ્રારંભ થયા બાદ મધ્ય સમયે જપ નો દશાંશ યજ્ઞ કરી શકાય. * ગ્રહણ મોક્ષ થાય ત્યારે તર્પણ,શ્રાદ્ધ અને દાન કરવું.* ગ્રહણ દરમ્યાન ભોજન કરવું નિષેધ માનવામાં આવ્યું છે, માટે ભોજન નો ત્યાગ કરવો.* ગ્રહણ દરમ્યાન શયન કરવું પણ નિષેધ માનવામાં આવ્યું છે, તેને મહાપાપ માનવામાં આવ્યું છે.* ગ્રહણ દરમ્યાન ગર્ભવતી બહેનોએ બહાર જવું નહિ.* ગ્રહણ પૂર્ણ થયા બાદ સ્નાન કરી નવું યજ્ઞોપવીત ધારણ કરવું.* ગ્રહણ સમયે જપ અને દાન કરવાથી અનેક ગણું વધારે પુણ્ય પ્રાપ્ત થાય છે.*ગ્રહણ સમયે બાળકો,મોટી ઉમરના વ્યક્તિઓ (વૃદ્ધ)અને દદર્ીઓ નિયમનું પાલનના કરી શકે તો પણ તેમને દોષ લાગતો નથી.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

વિજ્ઞાનનાં ક્ષેત્રમાં જે કેટલીક થિયરીઓ વધારે ચર્ચાસ્પદ બની છે તેમાં ડાર્વિનની ઉત્ક્રાંતિની થિયરીએ સૌથી વધારે ચર્ચા જગાવી છે.આ થિયરીમાં એવું પ્રસ્થાપિત કરાયું હતું કે માનવી ધીરે ધીરે તેના માનવીય સ્વરૂપને પામ્યો છે અને તેમ થવામાં કરોડો વર્ષ લાગ્યા હતા.ડાર્વિને આ થિયરી આપી ત્યારથી તેનો વિરોધ થયો હતો.ડેવિડ અને વોલેસે પોતાના આ વાદને પ્રસ્થાપિત કરવામાં નેચરલ સિલકશનની થિયરી વિકસાવી હતી જેનો હંમેશથી વિરોધ થતો આવ્યો છે.

ગુરૂત્વાકર્ષણની થિયરી હોય કે ગ્રહોની ગતિની થિયરી હોય કોપરનિકસ, ન્યુટન અને કેપ્લરે તેને પ્રસ્થાપિત કરવા માટે ખાસ્સી મથામણ કરી હતી તે માટે તેમણે વર્ષો સુધી ડેટા એકત્ર કર્યો હતો.વિજ્ઞાનનાં વિશ્વમાં એ સદાયથી મનાતું આવ્યું છે કે કોઇપણ થિયરી કયારેય પત્થર પરની લકીર હોતી નથી તેમાં સુધારા વધારા થતા હોય છે અને ક્યારેક તો તેને સંપુર્ણપણે બદલવામાં પણ આવી છે કારણકે તે થિયરી જ્યારે પ્રસ્થાપિત કરાઇ હતી ત્યારે અને ત્યારબાદની પરિસ્થિતિઓ અને સંશોધનને કારણે તેમાં ફેરફાર થવાનું શક્ય બન્યું હતું.આ જ બન્યું છે ઉત્ક્રાંતિવાદ સાથે આજની ટેકનોલોજી અને સંશોધને એ પુરવાર કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે કે તે માત્ર એક થિયરી હતી.

થિયરીઓને પુરવાર કરવા માટે હંમેશા ફોસિલ્સનો ઉપયોગ કરાતો હોય છે જે જમીનની પેટાળમાંથી મળતા હોય છે પણ આ થિયરી મામલે એવું થયું છે કે ફોસિલનો રેકોર્ડ સંપુર્ણ ન હતો.ફોસિલ બનવા માટે સમયની સાથોસાથ પરિસ્થિતિ પણ મહત્વપુર્ણ હોય છે જો યોગ્ય પરિસ્થિતિ ન હોય તો ફોસિલ બની શકતા નથી આથી એ ગેરન્ટી કોઇ આપી શકતું નથી કે જે કંકાલ કે ફોસિલ્સ માનવીને મળ્યા હતા તે લાખ્ખો વર્ષથી સચવાયેલા પડ્યા હતા.ઉત્ક્રાંતિને પુરવાર કરનારા ફોસિલ્સની સંખ્યા પણ મર્યાદિત હતી.સમયાંતરે નવા નવા ઓર્ગેનિઝમ મળતા આવ્યા છે જે નવા ઉત્તરો તો આપે છે સાથોસાથ નવા પ્રશ્નોને પણ જન્મ આપે છે.આથી ઉત્ક્રાંતિનો વિરોધ કરનારા પણ જે ગેપ છે તેને આગળ ધરીને તેને માનવાનો ઇન્કાર કરે છે.ફયુચર્મા નામની એક એનિમેટેડ શ્રેણીમાં એ દર્શાવાયું છે કે દરેક સમયે નવી નવી જાતિઓનો જન્મ થયો છે જે પેલી ગેપને પુરવા માટે સક્ષમ હતી.

૧૯૭૩માં એકટ એન્ડ ફેક્ટસમાં એક લેખ પ્રસિદ્ધ થયો હતો જેમાં એ પ્રતિપાદિત કરવાનો પ્રયાસ થયો હતો કે મેથેમેટિકલી રીતે ઉત્ક્રાંતિને અશક્ય પુરવાર કરી શકાય તેમ છે.જો કે આ લેખ એટલો ખ્યાતિ પામ્યો ન હતો પણ તેમાં બાઇબલની ક્રિએશનની થિયરીને આગળ કરાઇ હતી.જો કે આ લેખનાં લેખક હેન્રી એમ મોરીસ પોતે પણ આ થિયરીને એટલી સારી રીતે સમજી શક્યા ન હતા.એક કોષીય જીવમાંથી માનવીની ઉત્ક્રાંતિને નકારવાનો પ્રયાસ કરાયો હતો.કોઇપણ વાદ કે થિયરીને પુરવાર કરવા માટે નિરીક્ષણ સૌથી મહત્વપુર્ણ બાબત છે કારણકે તે દ્વારા જ તમે કોઇ પણ બાબતને પ્રસ્થાપિત કરી શકો છે પણ ઉત્ક્રાંતિનાં મામલે એવું થઇ શક્યુ નથી એટલે તેને પ્રયોગશાળામાં પણ ટેસ્ટ કરી શકાઇ નથી.ઉત્ક્રાંતિને પ્રસ્થાપિત કરવાનો પ્રયાસ તો થયો હતો પણ એ વાત માત્ર એક ટાપુ પરની પ્રજાતિઓને ધ્યાનમાં રાખીને કરાયો હતો તેને આખી માનવજાત કે ધરતી પરની પ્રજાતિઓ પર કેવી રીતે લાગુ કરી શકાય તેવો પ્રશ્ન ત્યારે પણ ઉઠ્યો હતો અને આજે પણ એ પ્રશ્ન ઉઠી રહ્યો છે.આ પ્રકારનાં પ્રશ્નોને કારણે જ માઇક્રો ઇવોલ્યુશન અને મેક્રોઇવોલ્યુશન જેવા વાદનો જન્મ થયો હતો.મેક્રોઇવોલ્યુશન ફોસિલ રેકોર્ડને આધારે નિરીક્ષણ કરી શકાય તેમ છે પણ તેમાં લાંબો સમય લાગે છે.માઇક્રો ઇવોલ્યુશનમાં પ્રજાતિનાં રંગસુત્રોનાં પરિવર્તનને આધારે કોઇ વાત પુરવાર કરવાનો પ્રયાસ કરાય છે પણ તે વાત ટુંકાગાળા પુરતી મર્યાદિત છે.કીડાઓનું જીવન બહુ ટુંકાગાળાનું હોય છે આથી તેમને નિરીક્ષણ કરીને એ વાત પુરવાર થઇ શકે છે કે તેઓએ કઇ રીતે પેસ્ટીસાઇડસનો સામનો કરવાનું તંત્ર વિકસાવી લીધુ હતું અને તેમનાં ડીએનએમાં કેવું પરિવર્તન થયું હતું.આમ થવાને કારણે જ કીડાઓ પેસ્ટીસાઇડસનો સામનો કરવા માટે સક્ષમ બને છે.

થર્મોડાયનામિકસનાં બીજા લૉમાં કહેવાયું છે કે સમગ્ર બ્રહ્માંડ એક એકાંતિક તંત્ર ધરાવે છે અને તે સમયાનુસાર વિકસિત થાય છે તેમાં એ પણ કહેવાયું છે કે આ પરિવર્તન કયારેય નકારાત્મક હોતા નથી.જો કે આ સિદ્ધાંતનો જ્યારે ઉત્ક્રાંતિને નકારવામાં ઉપયોગ થાય છે ત્યારે એ વાત સમજાય છે કે તેઓ આ સિદ્ધાંતને જ મુળ રીતે સમજી શક્યા નથી.દલીલોમાં કહેવાય છે કે જીવંત કોષ રસાયણમાંથી જન્મ પામ્યા નથી અને બહુકોષીય જીવન પ્રોટોજોઆમાંથી તેની જટિલતાને કારણે ઉત્ક્રાંત થયું નથી.આ જ પ્રકારની ગેરસમજ સ્નોફલેકસમાં પણ લાગુ કરવાનો પ્રયાસ થાય છે જે પોતે એક જટિલ તંત્ર ધરાવે છે.પણ એ વાત સમજવા જેવી છે કે આપણી પૃથ્વી એ પ્રતિબંધિત સિસ્ટમ ધરાવતી નથી તેના પર સુર્યનાં કિરણો અસર કરનાર પરિબળ છે જે જીવનને વિકસાવે છે.આ સુર્યનાં કિરણો જ અહી સંતુલન સાધનાર પરિબળ બની રહે છે આથી થર્મોડાયનામિકસનાં સિદ્ધાંતોને ઇવોલ્યુશનને નકારવા માટે કે તેને પ્રસ્થાપિત કરવા માટે ઉપયોગમાં લઇ શકાય નહી.

જો કે એ હકીકત છે કે માનવી વાનરમાંથી ઉત્ક્રાંત થઇને આજનું સ્વરૂપ પામ્યો છે તે થિયરીને એક નહી ઘણાં વૈજ્ઞાનિકોએ સ્વીકારી નથી.જો કે એ વાત પણ છે કે જો કોઇ પ્રોડકટને પાંચમાંથી ચાર લોકો નકારે તો તેને એંસી ટકા સમર્થન કહી શકાય અને તેના આધારે તે પ્રોડકટ નકામી છે તેમ પુરવાર થાય ખરૂ એ પ્રશ્ન છે.થોડા સમય પહેલા આ મામલે એક સર્વે થયો હતો જેમાં ૪૬ ટકા લોકોએ ઉત્ક્રાંતિનો સ્વીકાર કર્યો હતો જ્યારે ૫૨ ટકા લોકોએ તેનો અસ્વીકાર કર્યો હતો.આમ આ જે સ્વીકાર અને અસ્વીકારનો આંકડો છે તે બહુ મોટો તફાવત ધરાવતો નથી તેવામાં કોઇપણ થિયરીને પ્રસ્થાપિત કરવા કે તેને નકારવામાં કેટલા લોકો તેની સાથે ઉભા છે કે તેની વિરૂદ્ધમાં છે તે મહત્વપુર્ણ નથી કારણકે વિજ્ઞાન એ કોઇ પોપ્યુલારિટી કોન્ટેસ્ટ નથી.

ઉત્ક્રાંતિનો વિષય જીવન કઇ રીતે પરિવર્તન પામ્યું એ છે પણ તેણે ક્યારેય આ જીવન કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં આવ્યું તે વિષે ચર્ચા કરી નથી.જો કે મોટાભાગનાં લોકો જે ઇવોલ્યુશનરી થિયરીને સમજી શકયા નથી તે આ પ્રકારની દલીલો કરતા હોય છે.ઉત્ક્રાંતિમાં જીવનું સર્જન થયા બાદ તેમાં કેવા પ્રકારના પરિવર્તન થયા તે કહેવાય છે પણ પેલો પહેલો એકકોષીય જીવ કેવી રીતે સર્જન પામ્યો તે વિષે તે ક્યારેય ચર્ચા કરતું નથી.

ઉત્ક્રાંતિનો અસ્વીકાર કરનારા મોટાભાગે પ્રશ્ન કરે છે કે જો માનવી વાનરમાંથી ઉત્ક્રાંત થયો છે તો વાનરો કેમ અસ્તિવ ધરાવે છે તે પણ કેમ માનવીમાં ઉત્ક્રાંત થયા નથી.માનવી હોમિનડ પ્રકારનું પ્રાણી છે જે એપ્સની પ્રજાતિ જેવો જ પરિવાર ધરાવે છે.આ પ્રકારની ખાસિયતો આમ તો ચિમ્પાંઝી, ઓરાંગઉટાંગ, ગોરિલ્લા અને બોનોબો પ્રજાતિનાં વાનર ધરાવે છે.આમ તો માનવીનો નજીકનો સાથીદાર ચિમ્પાંઝી છે જે તેની ઘણી ખાસિયતો ધરાવે છે.જો કે તેમ છતાં બંનેમાં ખાસ્સો તફાવત પણ છે કારણકે ચિમ્પાંઝી અને માનવી એક નથી તેવામાં એ કહેવાય છે કે આ બંને વચ્ચેની કડીનું અસ્તિત્વ ૨૫ મિલિયન વર્ષ પહેલા ધરાવતું હતું જે આ બંનેને જોડવાનું કામ કરતું હતું અને તે જ માનવી અને વાનર વચ્ચેનો સંબંધ સ્થાપિત કરનાર પ્રજાતિ હતી.જો કે આ માત્ર એક થિયરી છે જેને પુરવાર કરી શકાઇ નથી.ન્યુઝીલેન્ડનાં રે કોમ્ફોર્ટ જાણીતા ક્રિએશનીસ્ટ અને ટેલિવેન્જેલિસ્ટ છે.જેમણે એકવાર ઇન્ટેલિજન્ટ ડિઝાઇનની થિયરીને પ્રસ્થાપિત કરવા માટે કેળાનો ઉપયોગ કર્યો હતો.તેમણે એ પ્રસ્થાપિત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો કે કેળુ અને હાથ એકબીજા માટે જ બન્યા છે.તેમનું કહેવું હતું કે માનવીનાં હાથની રચના કેળાને પકડવા માટે જ કરાઇ છે.તેમણે એ પણ પ્રસ્થાપિત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો કે કેળાને પ્રકૃતિએ જ માનવીને ખાવા માટે યોગ્ય બને તેવો પ્રયાસ કર્યો છે.તેમ કરીને તેમણે ઉત્ક્રાંતિનો ઇનકાર કરીને પરમાત્માનાં અસ્તિત્વને પ્રસ્થાપિત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો.જો કે તેમની આ થિયરી ઘણાં ઝોલ ધરાવે છે કારણકે કેળાની અનેક પ્રજાતિઓ છે જેમાં જંગલી કેળામાં તો બિયા પણ હોય છે અને તેનો સ્વાદ પણ વિચિત્ર હોય છે.જો કે આ વાતનો સ્વીકાર તો કોમ્ફોર્ટે પોતે પણ કર્યો હતો કારણકે તેમણે જ કહ્યું છે કે તેમને એ વાતની જાણ ન હતી કે હાલનાં કેળા એ હાઇબ્રીડ કરીને ઉત્પાદિત કરાયા હતા.જો કે ક્રિએશનીસ્ટોનો તર્ક ઉત્ક્રાંતિનો અસ્વીકાર કરવા માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે પણ તે થિયરી બહુ લાંબી ટકી શકે તેમ નથી.તેમ છતાં તેઓ પોતાની ઇન્ટેલિજન્ટ ડિઝાઇનની થિયરીને બહુ મહત્વપુર્ણ ગણાવે છે.દુર્ભાગ્યપુર્ણ રીતે રે કોમ્ફોર્ટે ઉત્ક્રાંતિનો નકાર કરવામાં ફળનો ઉપયોગ કર્યો તે વાત માત્ર ફળ પુરતી સિમિત રહી ન હતી કોમ્ફોર્ટનો સાથ આપનાર એક અન્ય વ્યક્તિ હતા જેનું નામ છે કિર્ક કેમેરૂન જેમણે ટ્રાન્ઝીશનલ ફોસિલ્સનાં અસ્તિત્વનો ઇન્કાર કર્યો હતો.જો કે તેમાં તેમનો વાંક નથી કારણકે કોમ્ફોર્ટ અને કેમેરૂન બંને ઇવોલ્યુશનનાં સિદ્ધાંતને જ સમજી શક્યા નથી તેમણે તે માટે ક્રોકોડકની તસ્વીરનો ઉપયોગ કરીને જણાવ્યું હતું કે આ પ્રકારનાં પ્રાણીનું ક્યારેય અસ્તિત્વ જ ન હતું.કેમેરૂને ફોકસ ન્યુઝમાં પોતાની આ વાત કરી હતી.જો કે ૨૦૦૩માં મગરની એક પ્રજાતિ મળી આવી હતી જે વિશાળ હતી અને તેનું માથુ બતકની ચાંચ જેવું હતુ જે ખરેખર ચાંચ ન હતી તેને સંશોધકોએ ડક ક્રોકોડાયલ નામ આપ્યું હતું.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

પૃથ્વી પર જીવનને સંભવ બનાવી દેનાર તમામ કુદરતી ચીજોમાં જળ, વાયુ, સુર્ય પ્રકાશ, ભૂમિ, અગ્નિ, વન, પશુ , છૌડ જેવી ચીજો સામેલ છે. એમ માનવામાં આવે છે કે બ્રમ્હ્યાડમાં પૃથ્વી એકમાત્ર એવા ગ્રહ તરીકે છે જેના માટે જરૂરી વાતાવરણ જીવન અસ્તિત્વ છે. પર્યાવરણ વગર અમે અહીં જીવવના અંદાજને લગાવી શકીએ નહીં. જેથી અમને જીવનમાં જીવનની સંભાવનાની ખાતરી કરવા માટે પોતાના પર્યાવરણને સુરક્ષિત અને સ્વચ્છ રાખવા માટેની બાબત જરૂરી છે. આ દુનિયાભરમાં પૃથ્વી પર રહેનાર દરેક વ્યક્તિની જવાબદારી છે. તમામ લોકોને આગળ આવવાની જરૂર છે. પર્યાવરણ વિના અમે અહીં જીવનના અંદાજને લગાવી શકીએ નહીં. જેથી અમને ભવિષ્યમાં જીવનની સંભાવનાની ખાતરી કરવા માટે પોતાના પર્યાવરણને સુરક્ષિત અને સ્વચ્છ રાખવામાં આવે તે ખુબ જરૂરી છે. આ દુનિયાભરમાં પૃથ્વી પર રહેનાર દરેક વ્યક્તિની જવાબદારી રહેલી છે. તમામને આગળ આવવાની જરૂર છે. તમામને પર્યાવરણ સુરક્ષા માટેના અભિયાનમાં સામેલ થવાની જરૂર છે. કુદરતના સંતુલનને જાળવી રાખવા માટે પર્યાવરણ અને જીવિત ચીજોની વચ્ચે નિયમિત રીતે થનાર ચક્ર તરીકે છે. અલબત્ત કોઇ પણ પ્રકારના આ પ્રકારના ચક્રથી જો અમે પરેશાન તઇ જઇએ છીએ તો કુદરતનુ સંતુલન બગડી જાય છે. જે છેલ્લે માનવ જીવનને પ્રભાવિત કરે છે. અમારુ પર્યાવરણ અમને અને હજારો વર્ષોથી ધરતી પર વિકસિત થવા તેમજ અસ્તિત્વના અન્ય રૂપમાં મદદ કરે છે. જેમ કે માનવીને પૃથ્વી પર કુદરત દ્વારા બનાવવામાં આવ્યા બાદ આની પ્રક્રિયા આગળ વધી છે. માનવી પૃથ્વી પર રહેનાર તમામમાં સૌથી બુદ્ધિશાળી વ્યક્તિ છે. તેની પાસે જાણવા માટે ખુબ ઉત્સુકતા છે. તેમને ટકનિકલ પ્રગતિ તરફ દોરી જાય છે. દરેક વ્યક્તિના જીવનમાં આ પ્રકારની ટેકનિકલ પ્રગતિ પૃથ્વી પર જીવનની સંભાવનાને ખતરામાં નાંખે છે. કારણકે અમારુ પર્યાવરણ ધીમે ધીમે નષ્ટ થઇ રહ્યુ છે. એવુ લાગે છે કે એક દિવસ આ જીવન માટે ખુબ હાનિકારક બની જશે. કારણ કે કુદરતી હવા, માટી અને પાણી પ્રદુષિત થઇ રહ્યા છે. આની માનવી, પશુ, છોડ અને અન્ય જીવિત ચીજો પર માઠી અસર કરી રહી છે. હાનિકારક રસાયણોનો ઉપયોગ કરીને કૃત્રિમ રીતે તૈયાર કરવામાં આવેલા ખાતર માટીને ખરાબ કરી રહ્યા છે. જે પરોક્ષ રીતે અમારા શરીરમાં એકત્રિત કરવામાં આવેલા ભોજનના માધ્યમથી અમે રોજ ખાઇ રહ્યા છીએ. જીવનને સરળ અને વધુ સુન્દર બનાવવા માટે વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરવો જોઇએ પરંતુ અમને એવી ખાતરી કરવી જોઇએ કે તે ભવિષ્યમાં કોઇ રીતે અમારા પર્યાવરણને નષ્ટ ન કરે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

સુર્યના રહસ્યો પર વિજ્ઞાનની નવી રોશન પડવાની બાબત એક મોટી સિદ્ધી તરીકે છે. અમેરિકાની અંતરિક્ષ સંસ્થા નાસાના અંતરિક્ષ યાન પાર્કર સોલર પ્રોબે સૌર પરિવારના લીડરના સંબંધમાં પ્રથમ વખત કેટલીક એવી માહિતી ઉપલબ્ધ કરાવી છે જેના કારણે હવે અમારા સૌથી નજીકના તારલાને સમજી લેવા અને તેના અંગે માહિતી મેળવી લેવામાં ખુબ ઉપયોગી મદદ મળનાર છે. વિજ્ઞાન સમુદાયના લોકો માટે આને મોટી સિદ્ધી તરીકે ગણવામાં આવે છે. પાર્કર સોલર પ્રોબ પ્રથમ એવા અંતરિક્ષ યાન તરીકે છે જે સુર્યના એટલી નજીકથી ઉડાણ ભરી ચુક્યુ છે. હાલમાં પાર્કર સોલર પ્રોબે સુર્યથી આશરે દોઢ કરોડ માઇલ અથવા તો ૨.૪ કરોડ કિલોમીટરના અંતરેથી ફોટા મોકલ્યા છે. એવુ પણ જાણવા મળ્યુ છે કે સોલર પ્રોબ હવે ૬૦ લાખ કિમી સુધી સુર્યની નજીક પહોંચનાર છે. જે વર્ષ ૧૯૭૬માં હેલિયસ-૨ દ્વારા પાર કરવામાં આવેલી મર્યાદા કરતા સાત ગણી વધારે નજીકી સ્થિતી છે. એટલે કે હેલિયસ-૨ કરતા પાર્કર સોલર પ્રોબ સુર્યની વધારે નજીક પહોંચીને ફોટો મોકલી દેવામાં સફળ રહ્યુ છે. પાર્કરે સુર્યની દાજી નાંખે તેવા ઘેરાવાળા પ્રથમ ફોટો મોકલી દીધા છે. જેના કારણે કેટલાક રહસ્યો પરથી પરદો ઉઠે તેવી શક્યયા છે. જેમ કે સુર્યના આભામંડળ એટલે કે કોરોનો તેની સપાટી કરત સૌ ગણી કરતા પણ વધારે ગરમ કેમ છે. સાથે સાથે સૌર પવનની ઉત્પતિ કઇ રીતે થઇ રહી છે. આ શોધના તારણ નેચર જર્નલમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા છે. શોધ ટીમ મુજબ ત્યાં ચાલી રહેલી ગતિવિધીઓને પ્રથમ વખત પાર્કરની નજરો સાથે જોવામાં સફળતા મળી છે. કોરોનોના ચુમ્બકીય માળકાના ફોટો લેવાની બાબત શક્ય બની શકી છે. જેના કારણે એવી માહિતી પણ મળી શકી છે કે સૌર પવનો કોરોનામાંથી બહાર નિકળે છે. ત્યાં અભૂતપૂર્વ પ્રમાણમાં ધુળ પણ જોવા મળી છે. આ પહેલા સુધી વૈજ્ઞાનિકો માની રહ્યા હતા કે સૌર પવન બે પ્રકારના હોય છે. જે પૈકી એક ખુબ તેજ પવન હોય છે. જે ૭૦૦ કિલોમીટર પ્રતિ સેકન્ડની ગતિથી ચાલે છે અને સુર્યના ધ્રુવીય ક્ષેત્રના વિશાળ કોરોનલ મારફતે નિકળે છે. બીજી સૌર હવા ધીમી પ્રકારની હોય છે. જે ૫૦૦ કિલોમીટર પ્રતિ સેકન્ડ સુધીની ગતિ પકડે છે પરંતુ તેમની ઉત્પતિ અંગે કોઇ માહિતી ન હતી. પાર્કરે હવે ધીમી હવાને લઇને સોર્સ શોધી કાઢવામાં સફળતા મેળવી છે. માહિતી એવી મળી છે કે આ પવનો સુર્યની ભુમધ્ય રેખાની ચારેબાજુ અને સ્થિત રંગ બેરંગી ક્ષેત્રોમાંથી નિકળે છે. સુર્યની ભુમઘ્ય રેખા એક એવા પ્રકારની સંરચના છે જે હજુ સુધી જોવામાં આવી નથી.કોરોનલ છેદ અપેક્ષાકૃત ઠંડા અને ઓછા ઘનત્વવાળા હોય છે. જેમાંથી થઇને ચુમ્બકીય રેખાઓ અંતરિક્ષમાં પહોંચે છે. આ છેદ મારફતે આવેશિત રણકણોના પ્રવાહ થાય છે. પાર્કરે એવી પણ માહિતી મેળવી લીધી છે કે સૌર હવામાં કણોના વિસ્ફોટ તોફાની પવન તરીકે થાય છે. ધીમી ગતિથી ચાલનાર પવન તરીકે પવનમાં કણોના વિસ્ફોટ થતા નથી. સુર્યના આંતરિક ભાગથી ઉર્જાના તેના આભામંડળમાં એટલી પ્રચંડતા સાથે ફાટવાની બાબત દર્શાવે છે કે તેના અદ્રશ્ય હિસ્સાઓ સપાટીની તુલનામાં એટલા વધારે ગરમ કેમ છે. સુર્યના નજીકી ક્ષેત્ર ધુળભેરલા હોવાની બાબત પણ વૈજ્ઞાનિક સમુદાય માટે હેરાન કરનાર બાબત છે. માનવામાં આવે છે કે ક્ષુદ્રગ્રહ અને પુચ્છળ તારલા તેની નજીક પહોંચી ગયા બાદ બાષ્ફમાં ફેરવાઇ જઇને ધુમ્મસની જેમ તેની આસપાસ રહેતા હશે. મોટી બાબત તો એ છે કે આ તો હવે એક શરૂઆત છે. પાર્કરની સામે હજુ કેટલાક મોટા કામ અને પડકારો બાકી છે. સુર્યના સંબંધમાં તે કઇ કઇ પ્રકારની માહિતી શોધીને લાવે છે તેના પર વિજ્ઞાન સમુદાયની નજર કેન્દ્રિત થઇ ગઇ છે. અમેરિકી અંતરિક્ષ એજન્સી નાસાના અંતરિક્ષ યાન પાર્કર સોલર પ્રોબ પાસેથી વિજ્ઞાન સમુદાયના લોકોને ખુબ આશા દેખાઇ રહી છે. નાસાના વૈજ્ઞાનિકો સતત અભ્યાસમાં લાગેલા છે.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

પૃથ્વીના સરેરાશ તાપમાનને વધતા રોકવા માટે દુનિયાના દેશો હાલમાં તમામ પ્રયાસ પોતાના સ્તર પર કરી રહ્યા છે પરંતુ તેમાં સફળતા મળી રહી હતી. હવે યુએનના એક રિપોર્ટમાં ચેતવણી આપવામાં આવી છે કે ગ્રીન હાઉસ ગેસના ઉત્સર્જનના કારણે સૌથી વધારે અને મોટી સમસ્યા સર્જાઇ રહી છે. રિપોર્ટમાં કેટલાક પગલા લેવા માટે પણ કહેવામાં આવ્યુ છે. વૈજ્ઞાનિક ચેતવણી અને રાજકીય કટિબદ્ધતા છતાં વર્ષ ૨૦૧૮માં વૈશ્વિક સ્તર પર ગ્રીન હાઉસ ગેસના ઉત્સર્જન પર બ્રેક મુકવામાં કોઇ વધારે સફળતા મળી ન હતી. સંયુક્ત રાષ્ટ્રના હવે નવા હેવાલમાં દાવો કરવામાં આવ્યો છે કે વર્ષ ૨૦૨૧ સુધી પૃથ્વીના સરેરાશ તાપમાનમાં ૩.૨ ડિગ્રી સુધીનો વધારો થઇ શકે છે. જળવાયુ પરિવર્તનના માટે આ ભયાનક સ્થિતીને સમજી લેવા માટે પેરિસ સમજુતીને લાગુ કરવા માટે લેવામાં આવેલા પગલાને પણ ધ્યાનમાં લેવાની જરૂર છે. પેરિસ સમજુતીને અમલી કરવા માટે વિશ્વના દેશો આગળ આવ્યા હતા. પેરિસ સમજુતી અમલી કરવામાં આવી હોવા છતાં કેટલાક ભયાનક પરિણામ સપાટી પર આવ્યા છે. સ્પેનમાં બીજી ડિસેમ્બરથી શરૂ થઇ રહેલી જળવાયુ પરિવર્તન બેઠકમાં તમામ મુદ્દા પર ચર્ચા કરવામાં આવનાર છે. આ બેઠક શરૂ થાય તે પહેલા જારી કરવામાં આવેલા હેવાલમાં કહેવામાં આવ્યુ છે કે છેલ્લા દશકથી જીએચજી ઉત્સર્જનમાં ૧.૫ ટકાનો વધારો થઇ ચુક્યો છે. કાર્બન ડાયોક્સાઇડ સમકક્ષ ગૈસીય ઉત્સર્જન ૫૫.૩ ગીગાટનના સર્વકાલીન આંકડા જારી કરવામાં આવ્યા છે. સંયુક્ત રાષ્ટ્રના એમિશન ગેસ રિપોર્ટમાં કહેવામા ંઆવ્યુ છે કે તમામ દેશોને વર્તમાન સ્થિતીને પહોંચી વળવા માટે સામુહિક પ્રયાસ કરવાની જરૂર દેખાઇ રહી છે. રિપોર્ટમાં કહેવામં આવ્યુ છે કે વર્ષ ૨૦૨૦થી લઇને ૨૦૩૦ સુધી જો જીએચજી ઉત્સર્જન દર વર્ષે ૭.૬ ટકા ઘટે તો પ્રતિ વર્ષે તાપમાનમાં માત્ર ૧.૫ ડિગ્રીના સરેરાશ વધારાની સ્થિતીને હાંસલ કરી શકાય છે. નિષ્ણાંત લોકો અને જાણકાર વ્યક્તિ પણ માને છે કે વિકસિત દેશો ઉત્સર્જનની જવાબદારી અદા કરે તે જરૂરી છે. ઉત્સર્જનમાં દર વર્ષે સાત ટકાનો ઘટાડો કરી શકાય છે. સંયુક્ત રાષ્ટ્ર પર્યાવરણ કાર્યક્રમના નિર્દેશક અને અધિકારી ઇન્ગર એન્ડરસન દ્વારા આ મુજબની માહિતી આપવામાં આવી છે. પેરિસજ સમજુતી મુજબ ભારત સહિત ચીન, મેક્સિકો, રશિયા, તુર્કી, યુરોપિયન યુનિયનને ઉત્સર્જનમાં ઉલ્લેખનીય ઘટાડો કરવાની જરૂર દેખાઇ રહી છે. જ્યારે ઓસ્ટ્રેલિયા, બ્રાઝિલ, કેનેડા, જાપાન, દક્ષિણ કોરિયા, દક્ષિણ આફ્રિકા તેમજ અમેરિકાને ઉત્સર્જનમાં ઘટાડો કરવા માટે વધારે પ્રયાસો કરવાની જરૂર છે. ભારતની વાત કરવામાં આવે તો વર્ષ ૧૯૦૧થી ૨૦૧૮ વચ્ચેના ગાળામાં ૦.૬ ડિગ્રી સેલ્સિયસ તાપમાનમાં વધારો થયો છે. જો કે વર્લ્ડ બેંકના કહેવા મુજબ આ સદીના અંતમા ંસરેરાશ તાપમાન ૨૫.૧ થી ૨૯.૧ ડિગ્રી સેલ્સિયસ સુધી પહોંચી શકે છે. વિશ્વના દેશો હાલમાં પૃથ્વીના તાપમાનને વધવાથી રોકવા માટે વિવિધ પગલા લઇ રહ્યા છે. આવી સ્થિતીમાં હજુ પણ વધારે નક્કર પગલા લેવાની જરૂર દેખાઇ રહી છે. વધતા જતા તાપમાનના કારણે અન્ય અનેક પ્રકારની સમસ્યા સર્જાઇ રહી છે. જળવાયુ પરિવર્તનની સ્થિતી એક પછી એક સમસ્યા લાવી રહી છે. જેના કારણે અનેક જગ્યાએ વધારે પડતા વરસાદ, ભારે હિમવર્ષા, પુર અને દુકાળની સ્થિતી જોવા મળી રહી છે. વરસાદનો ગાળો આ વખતે લાંબો ખેંચાયા બાદ તેની પણ અસર જોવા મળી રહી છે. જળવાયુ પરિવર્તનને લઇને જો વહેલી તકે પગલા લેવામાં નહીં આવે તો ભવિષ્યમાં વધારે મોટી આફતોનો સામનો કરવાની ફરજ પડી શકે છે.

ભારતની વાત કરવામાં આવે તો પૃથ્વીના વધતા તાપમાનને રોકવા માટે ભારત દ્વારા પણ વૈશ્વિક સ્તરે અસર થાય તે રીતે પગલા લેવામાં આવી રહ્યા છે. જો કે તેની અસર દેખાઇ રહી નથી. વિકસિત દેશોની અયોગ્ય નીતિના કારણે સમસ્યા વધારે ગંભીર બની રહી છે. ખાસ કરીને અમેરિકા સહિતના દેશોની નીતિ આના માટે જવાબદાર દેખાઇ રહી છે. વિકસિત દેશોને વિકાસશીલ દેશોની તુલનામાં વધારે ઝડપી પગલા લેવાની જરૂરિયાત દેખાઇ રહી છે. આના માટે તમામ દેશોએ મજબુત ઇચ્છાશક્તિ સાથે આગળ આવવાની જરૂર રહેલી છે. વધતા તાપમાનને રોકવા માટે હાલના સમયમાં જે પગલા લેવામાં આવી રહ્યા છે તે પુરતા પ્રમાણમાં સાબિત થઇ રહ્યા નથી.

~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર

સંશોધનકર્તાઓએ પૃથ્વી પર એક એવું વાતાવરણ શોધી કાઢ્યું છે કે જ્યાં જીવનની શક્યતાઓ શૂન્ય છે. આ શોધનો ઉદ્દેશ્ય જીવનની શક્યતાઓને ઓછી કરનારા ઘટકો મામલે જાણકારી પ્રાપ્ત કરવાનો છે. નેચર ઈકોલોજી એન્ડ ઈવોલ્યુશન નામની એક મેગેઝિનમાં પ્રકાશિત થયેલા આ અધ્યયનથી ખ્યાલ આવ્યો છે કે ઈથિયોપિયાના ડોલોલ જીઓ થર્મલ ફિલ્ડમાં ગરમ, ખારા, તળાવોમાં જીવન અશક્ય છે. આ તળાવોમાં કોઈપણ પ્રકારના સૂક્ષ્મ જીવો ઉપસ્થિત નથી.

સ્પેનિશ ફાઉન્ડેશન ફોર સાયન્સ એન્ડ ટેક્નોલોજીના સંશોધનકર્તાઓએ જણાવ્યું કે ડોલોલ ક્ષેત્ર મીઠાથી ભરાયેલા જ્વાળામુખીના મુખ એટલેકે ક્રેટર પર સ્થિત છે. હાઈડ્રોથર્મલ ગતિવિધિઓના કારણે આ ક્રેટરથી સતત ઉકળતુ પાણી અને ઝેરીલા ગેસ નિકળતા રહે છે.

શિયાળામાં પણ આ સ્થાનનું તાપમાન ૪૫ ડિગ્રી સેલ્સિયસથી વધારે હોય છે અને આ પૃથ્વિ પર સ્થિત સૌથી ગરમ વાતાવરણ વાળા ક્ષેત્રો પૈકી એક છે.

સંશોધનકર્તાઓ અનુસાર આ ક્ષેત્રમાં વધારે ખારા અને વધારે એસિડિક તળાવો મળી આવે છે. શૂન્યથી લઈને ૧૪ ના માનક પર આ સ્થાનનો પીએચ શૂન્ય ઓછો અર્થાત નકારાત્મક નિશાન સુધી પહોંચી જાય છે.

આ અધ્યયનના સહ-લેખિકા લોપેજ ગાર્સિયાએ જણાવ્યું કે, ગત સંશોધનોની તુલનામાં અમે આ વખતે વધારે નમૂનાઓની તપાસ કરી અને એ નિર્ણય પર પહોંચ્યા કે આ ખારા, ગરમ અને એસિડિક તળાવોમાં સૂક્ષ્મ જીવો રહેતા હોવાની શક્યતાઓ શૂન્ય છે.(જી.એન.એસ)