~ શ્રી નૂતન સૌરાષ્ટ્ર
ભારતમાં દર વર્ષની જેમ આ વર્ષે પણ ગણતંત્ર દિવસની ઉજવણી થઈ રહી છે. ત્યારે દેશની રાજધાની દિલ્હીમાં કેવી રીતે ભારતનો પહેલો ગણતંત્ર દિવસ મનાવવામાં આવ્યો હતો, તેને યાદ કરવું ખૂબ જ રસપ્રદ છે. તે દિવસે ગણતંત્ર દિવસની પરેડ દિલ્હીના ’પુરાના કિલ્લા’ની સામે બ્રિટીશ સ્ટેડિયમમાં થઈ હતી. આ જગ્યાએ આજે દિલ્હીનું પ્રાણી સંગ્રહાયલ છે અને સ્ટેડિયમની જગ્યાએ નેશનલ સ્ટેડિયમ હાજર છે. દેશના પહેલા રાષ્ટ્રપતિ ડો. રાજેન્દ્ર પ્રસાદે ગણતંત્ર ભારતમાં પહેલી વખત ત્રિરંગો ફરકાવ્યો અને પરેડની શરુઆત થઈ હતી.
સૌથી પહેલાં તોપોની સલામી આપવામાં આવી હતી. તોપોની સલામી દરમિયાન ’પૂરાના કિલ્લા’માં તેના પડઘા સંભળાયા હતા. દેશના પહેલા વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુ પણ ત્યાં હાજર હતા, તેમની સાથે સી.રાજગોપાલાચારી પણ હતા. તેઓ છેલ્લા બ્રિટીશ વાઇસરોય લોર્ડ માઉન્ટબેટનની જગ્યાએ ગવર્નર જનરલનું પદ સંભાળી રહ્યા હતા.
ગણતંત્ર દિવસનો અર્થ હતો કે ભારત પોતાની જમીન પરથી વિદેશી શાસનની અંતિમ નિશાનીઓને હટાવીને ગણતંત્ર રાષ્ટ્રોનાં મંડળમાં સામેલ થવા જઈ રહ્યું હતું.કિંગ જ્યોજર્ પાંચમાએ ભારતને શુભકામનાઓ પાઠવી હતી અને તેનો આભાર પણ વ્યક્ત કર્યો હતો કે નવો સ્વતંત્ર બની રહેલો દેશ રાષ્ટ્રમંડળ દેશોમાં સામેલ થશે. જોકે, થોડા સમય બાદ જ કિંગનું અવસાન થયું હતું. ભારતમાં આ શોક સમાચાર પર શ્રદ્ધાંજલિ સ્વરુપે સાર્વજનિક રજાની ઘોષણા કરવામાં આવી હતી. પહેલા ગણતંત્ર દિવસના સમયે અફવાઓ ઉડી હતી કે નેતાજી સુભાષચંદ્ર બોઝ પોતાના ’દિલ્હી ચલો’ અભિયાનને લઈને ફરી એક વખત લોકોની સામે પ્રગટ થઈ શકે છે.
૧૯૫૦માં યોજાયેલી ગણતંત્ર દિવસની પરેડ આજની સરખામણીએ એટલી ભવ્ય ન હતી. પરંતુ તે છતાં તે છાપ છોડવા લાયક અને ભારતવાસીઓના મનમાં યાદગાર બનવાને લાયક તો હતી જ. થલ, વાયુ અને જળ સેનાઓની કેટલીક ટૂકડીઓએ આ પરેડમાં ભાગ લીધો હતો. જો કે તે સમયે કોઈ પ્રકારની ઝાંખીઓનું પ્રદર્શન થયું ન હતું.
જે રીતે હાલ ગણતંત્ર દિવસની પરેડ રાજપથ પર પસાર થઈને લાલ કિલ્લા સુધી જાય છે તેવું એ સમયે થતું ન હતું. તે સમયે પરેડ સ્ટેડિયમમાં જ થતી હતી.
હવાઈ કરતબ કરનારાં વિમાનોમાં જેટ કે થંડરબોલ્ટ સામેલ ન હતા, તેમની જગ્યાએ ડકોટા અને સ્પિટફાયર જેવા નાનાં વિમાનોનો ઉપયોગ થતો હતો. જનરલ ફિલ્ડ માર્શલ કરિઅપ્પા ભારતીય સેનાના પહેલા પ્રમુખ હતા, જેમણે બ્રિટીશ- ભારતીય સેનામાં ઘણાં પદક પ્રાપ્ત કર્યાં હતાં. જવાનોની એક ટૂકડીને તેમણે ફૌજી હિંદીમાં કહ્યું હતું, ‘‘આજે આપણે પણ સ્વતંત્ર છીએ, તમે પણ સ્વતંત્ર છો અને આપણી ગલીના કુતરાં પણ સ્વતંત્ર છે.‘‘ તેમના અવાજે ત્યાં જોશનો એક અલગ જ માહોલ ઊભો કરી દીધો હતો.
હાજી જહુરુદ્દીન કે જેઓ વર્ષ ૧૯૦૧માં રાણી વિક્ટોરિયાના નિધન સમયે એક સ્કૂલના વિદ્યાર્થી હતા. પહેલા ગણતંત્ર દિવસના અવસર પર જામા મસ્જિદ વિસ્તારમાં તેમની એક હોટેલ હતી. એ દિવસે તેઓ હાજી કલાંની સૌથી પ્રખ્યાત દુકાનથી મિઠાઈ ખરીદીને લાવ્યા હતા અને આખા વિસ્તારમાં તેને વેચી હતી. ચાંદની ચોકમાં ’ઘંટેવાલા હલવાઈ’ તરફથી આખા વિસ્તારમાં મિઠાઈ વેચવામાં આવી હતી. તેમણે પોતાની દુકાન ૧૮મી સદીના અંતમાં શાહ આલમના શાસનકાળ દરમિયાન શરુ કરી હતી.
પહેલા ગણતંત્ર દિવસના અવસર પર ચાંદની ચોક ઘણાં રંગોથી રંગાયેલું હતું. લાલ મંદિરથી માંડીને ફતેહપુરી મસ્જિદ સુધી લોકોની ભીડ હાથોમાં ફૂલની માળાઓ અને ત્રિરંગા લઇને હાજર હતી. ફુલ બજારના દુકાનદારોએ ગુલાબની પાંખડીઓનો વરસાદ કર્યો હતો. લોકો એકબીજાને શુભકામનાઓ પાઠવી રહ્યા હતા. તેમને એ વાતનો અહેસાસ હતો કે તેઓ હવે પૂર્ણ સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરી ચૂક્યા છે. ગુરુદ્વારા શીશ ગંજમાં મોટા લંગરનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. આ જ રીતે ગુરુદ્વારા બંગલા સાહેબ અને રકાબગંજમાં પણ મોટી સંખ્યામાં લોકો પૂરી-શાક અને હલવો ખાવા માટે લાઇનમાં ઉભા રહી ગયા હતા.
કનોટ પ્લેસની સુંદરતા તો એ દિવસે જોવા મળી રહી હતી. કેમ જોવા ન મળે, આખરે તે રાજધાનીની સૌથી ફેશનેબલ બજાર જો હતી. કનોટ પ્લેસની ગલીઓમાં નાચતા રામ લાલને જોઈ શકાતા હતા. રામ લાલ બ્રિટીશ સૈનિકોના પગ દબાવતા હતા. લાલ કિલ્લાની આસપાસ તૈનાત અંગ્રેજ જવાન ઘણી વખત શનિવાર અને રવિવારે તેમની પાસે પોતાના પગ દબાવડાવવા આવતા હતા. વૃદ્ધ વયે પહોંચી ચૂકેલા રામ લાલે એલ ઇન્ટરવ્યુંમાં જણાવ્યું હતું કે, એક જવાને તેમને ૧૦૦ રુપિયાની નોટ આપી હતી. જ્યારે તેઓ બાકી બચેલા પૈસા આપવા જવાનની પાછળ ભાગ્યા તો જવાનને લાગ્યું કે તેઓ તેમની પાસે વધારે પૈસા માગવા માટે આવી રહ્યા છે. અને એ જ કારણોસર જવાને તેમને બંદૂક દેખાડી દીધી હતી. તે સમયે ૧૦૦ રુપિયાની નોટ આજના ૧૦૦૦ રુપિયા સમાન હતી. ફતેહપુરીમાં રહેતા મુસ્લિમ પરિવારોએ પોત પોતાના ઘરમાં સ્વાદિષ્ટ વાનગીઓ બનાવી હતી. મટિયા મહેલની ઘણી હોટેલ જેમ કે કરીમ અને જવાહરે ભિખારીઓ માટે મફત ભોજનની વ્યવસ્થા કરી હતી. કબાબ અને દૂધના વેપારીઓએ પોતાના ગ્રાહકોને ભારે છૂટ આપી હતી.
રાત્રિના સમયે દરેક ખાનગી અને સાર્વજનિક ભવનોને સુંદર રોશનીથી સજાવવામાં આવ્યા હતા. વાઇસરોય ભવન જે હવે રાષ્ટ્રપતિ ભવન છે, તેને તો દુલ્હનની જેમ સજાવવામાં આવ્યું હતું. આ સિવાય સંસદ ભવન, નર્થ બ્લોક, સાઉથ બ્લોક, કેન્દ્રીય સચિવાલય, ઇન્ડિયા ગેટ અને ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયોની ઇમારત પણ એકથી ચઢીયાતી એક પ્રકારની સુંદર રોશનીમાં ડૂબેલી જોવા મળી હતી.
નવી દિલ્હીની મોટી મોટી હોટેલ અને રેસ્ટોરાંમાં ગીત સંગીતના કાર્યક્રમોનું આયોજન કરાયું હતું. તેમાં પ્રમુખ હતી ડેવિકોસ અને ગેલોર્ડ હોટેલ. એંગ્લો-ઇન્ડિયન ક્લબ તરફથી કરવામાં આવેલી ડાન્સની રજૂઆતની દરેક જગ્યાએ ચર્ચા હતી. આ આયોજનમાં ભાગ લેવા માટે સેન્ટ જ્યોજર્ ઇંગ્લિશ મીડિયમ સ્કૂલના પ્રિન્સિપાલની દીકરીઓ આગ્રાથી દિલ્હી આવી હતી. ત્રણેય યુવતીઓની સુંદરતાની ચર્ચા ચારે તરફ થવા લાગી હતી. ત્યાં હાજર ઘણાં યુવા પુરુષ યુવતીઓ પર પોતાનું મન હારી રહ્યા હતા. છોકરીઓ ઉંચી હીલના સેન્ડલ અને સ્કટર્ પહેરીને આવી હતી. તે દરમિયાન ઘટેલી એક ઘટનામાં જિમ્મી પરેરા નામના એક યુવકે પોતાના દાંતને ખોઈ દેવો પડ્યો હતો. તેમની ગર્લફ્રેન્ડ પર બીજા કેટલાક યુવાનોએ ટિપ્પણી કરી દીધી હતી. અને આ જ કારણોસર બન્ને યુવાનો વચ્ચે લડાઈ થઈ ગઈ હતી. એંગ્લો- ઇન્ડિયન સંગઠનના અધ્યક્ષ સર હેનરી ગિડને અને ઉપાધ્યક્ષ ફ્રેંક એન્થનીએ ભાષણ આપ્યા હતા. તેમણે લોકોને નવા ગણતંત્ર રાષ્ટ્રની શુભકામનાઓ પાઠવી હતી અને દેશ પ્રત્યે નિષ્ઠાના શપથ અપાવ્યા હતા.
આ વચ્ચે સૌથી વધારે ચર્ચા જે વાત અંગે થઈ હતી તે હતું રાષ્ટ્રપતિ ભવનમાં યોજાનારું રાત્રિભોજ. પંડિત નહેરુ પોતાના દીકરી ઇંદિરા ગાંધી સાથે ત્યાં હાજર હતા. તેમની સાથે રાજેન્દ્ર પ્રસાદ, સરદાર પટેલ, મૌલાના આઝાદ, સરદાર બલદેવ સિંહ અને કપૂરથલાનાં રાજકુમારી અમૃત કૌર પણ સામેલ થયા હતા. કશ્મીરી ગેટ વિસ્તારમાં રહેતા પંડિત રામચંદર તે સમયે ૯૦ વર્ષના હતા. તેમણે કહ્યું છે કે તેમણે દિલ્હીનું આટલું ભવ્ય સ્વરુપ ક્યારેય નથી જોયું.
રાણી વિક્ટોરિયાની ગોલ્ડન જ્યુબલી સમયે પણ નહીં. સર હેનરી ગિડનીએ તે સમયે એક વાત કહી હતી, જેને નકારી શકાતી નથી. તેમણે કહ્યું હતું કે ભારત એ ધરા છે જ્યાં સભ્યતા તેની ચરમસીમાએ પહોંચી ચૂકી હતી, તે હવે ફરી એ જ સભ્યતાને પ્રાપ્ત કરવા તરફ પગલું આગળ વધારશે. હેનરીનો જન્મ ૧૮૭૩માં થયો હતો અને તેમણે પૂર્વોત્તર ભારતમાં અંગ્રેજોના અભિયાનમાં ભાગ લીધો હતો.
પોતાના આ કથનની સાથે તેઓ એક પ્રકારે મહાન જર્મન ભાષાવિદ મેક્સ મ્યુલરની વાત કહી રહ્યા હતા. મેક્સ મ્યુલરે કહ્યું હતું, ગણતંત્ર દિવસની આ ધૂમધામ વચ્ચે, રોશનીની ચમક વિખેરતો અંતિમ દીપક બુજે તે પહેલા, તમામ મુશાયરા અને કવિ સંમેલનોના માધ્યમથી આ યાદગાર અવસર પર એ સ્વપ્ન જીવીત રહેવું જોઈએ, અલ્લામા ઇકબાલના એ અમર શબ્દ હંમેશા પ્રાકૃતિક સૌંદર્ય વચ્ચે ગુંજતા રહેવા જોઈએ- ‘‘હિંદી હૈ હમ, વતન હૈ, હિન્દુસ્તાન હમારા!‘‘ (સંકલિત)
બંધારણની દુનિયા અને દુનિયાના બંધારણ
દુનિયાના દેશો પાસે પોતપોતાના બંધારણ છે. તેમાં પણ વૈવિધ્યનો પાર નથી. કેવાં પ્રકારનું વૈવિધ્ય છે.. જાણી લઈએ..
સૌથી લાંબુ, સૌથી ટૂંકુ બંધારણ..
આખી દુનિયાના બંધારણની સરખામણીનો એક પ્રોજેક્ટ ચાલે છે. તેમાં ક્યા દેશના બંધારણમાં કેટલી કલમ, કેટલી ન્યાયીક સ્વતંત્રતા, કેટલું શક્તિશાળી વગેરે રેન્કિંગ આપવામાં આવે છે. સાથે સાથે તેમાં કોનુ બંધારણ કેટલા શબ્દોનું બનેલું છે, એ પણ નોંધાયુ છે. અહીં જુઓ સૌથી વધુ શબ્દો (અંગ્રેજીમાં) ધરાવતાં કેટલાક બંધારણ..
દેશ શબ્દ
ભારત ૧,૪૬,૩૮૫
નાઈજિરિયા ૬૬,૨૬૩
બ્રાઝિલ ૬૪,૪૮૮
મલેશિયા ૬૪,૦૮૦
પાપુઆ ન્યુ ગીનિ ૫૮,૪૯૦
મેક્સિકો ૫૭,૦૮૭
પાકિસ્તાન ૫૬,૨૪૦
ઝિમ્બાબ્વે ૫૫,૮૮૩
ઈક્વેડોર ૫૪,૫૫૫
યુનાઈટેડ કિંગડમ ૫૪,૪૦૮
ઘાના ૫૩,૯૮૫
સૌથી નાનુ બંધારણ નાનકડા દેશ મોનાકોનું છે. ૧૯૬૨માં અમલી બનેલા બંધારણમાં માત્ર ૩,૮૧૪ શબ્દો જ છે. એટલે કે ફૂલસ્કેપના પાંચેક પાનામાં આખુ બંધારણ સમાઈ શકે.
સૌથી જુનું બંધારણ કોનું?
અમેરિકાની લોકશાહી જૂની છે એટલે તેનું બંધારણ પણ જૂનું છે. અમેરિકાએ આઝાદ થયા પછી તરત એટલે કે ૧૭૮૯ના વર્ષે બંધારણ અમલમા મુક્યુ હતું. એટલે હાલ સૌથી જૂનું બંધારણ હોવાનો વિક્રમ અમેરિકાના નામે છે.
એ પછી બીજા ક્રમનું જૂનું નોર્વેનું છે, જે ૧૮૧૪માં અસ્તિત્વમા આવ્યુ હતું. એ પછી યુરોપિયન દેશ બેલ્જિયમનું બંધારણ ૧૮૩૧મા આવ્યુ હતું. એ લખાયેલુ સૌથી ટૂંકુ બંધારણ પણ છે.
જોકે ઈંગ્લેન્ડમાં રાજા અને વિદ્રોહી વચ્ચે ૧૨૧૫માં તૈયાર થયેલો દસ્તાવેજ મેગ્ના કાટર પણ બંધારણ જ ગણાય છે. પરંતુ ત્યારે દેશની વ્યાખ્યા આજ જેવી ન હતી. લગભગ આખી દુનિયામાં રાજા-સામંત-સુલતાનશાહી હતી.
તો બીજી તરફ થાઈલેન્ડે ૨૦૧૭માં, આઈવરી કોસ્ટે ૨૦૧૬માં, નેપાળે ૨૦૧૫માં, ટ્યુનિશિયા તથા ઈજિપ્તે ૨૦૧૪માં, ફીજી, વિએટનામ અને ઝિમ્બાબ્વેએ ૨૦૧૩માં બંધારણ અમલી બનાવ્યા છે. અમુક દેશો પાસે જૂના બંધારણો હતા એ પડતાં મુકી નવા અપનાવ્યા છે, જ્યારે કોઈ દેશે પ્રથમવાર બંધારણ વિશ્વમાં પ્રવેશ કર્યો છે.
અલિખિત બંધારણ એટલે શું?
વિશ્વના અલગ અલગ દેશોના બંધારણની વાત નીકળે ત્યારે આપણે સાંભળતા હોઈએ છીએ કે બ્રિટનનું બંધારણ મૌખિક છે. અથવા તો અલિખિત છે. બ્રિટન એક માત્ર એવો દેશ નથી કે જેનું બંધારણ અલિખિત છે.
લગભગ અડધો ડઝન દેશો એવા છે, જેના બંધારણ અલિખિત છે. જેમાં બ્રિટન ઉપરાંત ઈઝરાયેલ, ન્યુઝિલેન્ડ, સાઉદી અરેબિયા, કેનેડા, આયર્લેન્ડ જેવા મહત્વના દેશોનો પણ સમાવેશ થાય છે. પણ અલિખિત કે મૌલિક બંધારણ એટલે શું? તેની વ્યાખ્યા સમજીએ.
લિખિત બંધારણ એટલે જેમ ભારતનું બંધારણ છે એવું. એટલે કે દસ્તાવેજ સ્વરૃપે. એક જ ગ્રંથમાં તમામ કાયદાઓનો સમાવેશ થયો હોય તેને લેખિત બંધારણ કહેવાય છે. બ્રિટન, ન્યુઝિલેન્ડ, કેનેડા જેવા દેશોનું બંધારણ મૌખિક કહેવાય છે, પણ ખરા અર્થમાં એ મૌખિક નથી. એ અલિખિત છે, પણ બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો એ ’અલિખિત’ પણ નથી. સરળ રીતે કહેવું હોય તો અલિખિત બંધારણની વ્યાખ્યા એ રીતે આપી શકાય કે તે કોઈ એક ગ્રંથમાં શબ્દસ્થ નથી, પણ અલગ અલગ ગ્રંથોમાં છે. જેમ કે, બ્રિટનના બંધારણનો કોઈ એક ગ્રંથ નથી, પરંતુ અલગ અલગ ગ્રંથોમાં તેના કાયદા સચવાયા છે.
બ્રિટનના કાયદાઓ બે રીતે સચવાયા છે. એક સંસદમાં પસાર થતાં કાયદાનો ગ્રંથ, જેના આધારે નાગરિક સંહિતાનું ગઠન થાય છે અને બીજું, કોમન લો. એટલે કે કોટર્ના જજમેન્ટમાંથી તારવવામાં આવેલો કાયદો. જે ફરી વખત અન્ય કોટર્કેસ વખતે ટાંકી શકાય છે.
સંસદમાં બનતા કાયદાઓનો ગ્રંથ બ્રિટને સંસદમાં સાચવી રાખ્યો છે અને ન્યાયાલયમાં બનતા કાયદાઓનો ગ્રંથ ન્યાયતંત્રમાં સચવાય છે. એ રીતે બ્રિટિશ બંધારણને અલિખિત ન કરી શકાય પણ સંકલિત નથી એમ બિલકુલ કહી શકાય. આ વાત માત્ર બ્રિટનના કિસ્સામાં જ નહીં, પણ અલિખિત બંધારણની કેટેગરીમાં આવતા તમામ દેશોને લાગુ પડે છે.
આ દેશોમાં બંધારણનો એક ગ્રંથ તૈયાર નથી કરાયો, પણ અલગ અલગ સંહિતાના આધારે તેને બંધારણનું સ્વરૃપ મળે છે.
સ્ટોરી. કોમ
પી.બક્ષી
